نویسنده:اصغر حیدری*

بازخوانی مواضع و عملکرد شریعتمداری در برابر نهضت امام خمینی (س)

منابع مالی شریعتمداری

از آنجا که مراجع بزرگوار تقلید مورد اعتماد مردم مسلمان هستند، آنها وجوهات شرعی خود را از قبیل خمس، زکات و سهم امام با رغبت تمام در اختیار آنان قرار می دهند تا در امور مذهبی از جمله گذران زندگی طلاب، سادات، فقرا و امور عام المنفعه، مانند ساخت مساجد حسینیه ها، حمام های روستایی و... خرج نمایند. در این میان شریعتمداری غیر از موارد ذکر شده، منابع مالی دیگری در اختیار داشت که تکیه بر آنها شهرت و قدرت مرجعیت او را بالا می برد. این منابع مالی عبارت اند از :

1. ارسال وجوهات شرعی توسط مقلیدن داخلی و خارجی

به گزارش اسناد ساواک، شخصی به نام شیخ اسدالله ریاضی در سال 1351، درآمد ماهیانه شریعتمداری را از وجوهات شرعی، سه میلیون تومانی قید کرده بود. (1)

2.ثلث اموال متمولان

طبق وصیت آقای نیکپور، مالک سهام بانک پارس، در تیر 1349 مبلغ سی میلیون تومان به عنوان ثلث اموال متوفی در اختیار شریعتمداری قرار گرفت (2) تا ایشان آن را صرف امور خیریه کند؛ همچنین افراد متمولی چون ابراهیم دریانی، پول های زیادی به شریعتمداری می پرداختند؛
در نتیجه وضعیت مالی وی روز به روز بهتر می شد.

3.موقوفات

شریعتمداری به عنوان مرجع تقلید، متولی موقوفات بزرگ و مرغوبی بوده است. به گزارش ساواک در تاریخ 15 /8 /1342 وی در میدان فوزیه [امام حسین کنونی]، جنب سینما مراد، زمینی به ارزش ده میلیون تومان داشت؛ وی این زمین را به عنوان خمس از یکی از ثروتمندان معروف تهران به نام مرحوم اخوان دریافت کرده بود. (3) اداره اوقاف رژیم پهلوی در سال 1351 اذعان می دارد که دو قطعه زمین وقفی مرغوب در شمیران و یک قطعه زمین در خیابان شهناز در تولیت شریعتمداری قرار داشت. زمین دوم چنان وسیع بود که در آن امکان احداث درمانگاه، دبیرستان و دبستان وجود داشت. (4) در سال 1350 تولیت موقوفات مرحوم حاج میرزا حسین حاج محمدعلی در اختیار شریعتمداری قرار گرفت؛ این موقوفات، شامل باغی مشتمل بر بیرونی و اندرونی و استخر، به انضمام سیزده قطعه زمین زراعی در شمیرانات و مجاری آبیاری بود. وی در تاریخ 12 /10 /1351 رسیدگی به امور آن موقوفات و حق فروش آنها را در اختیار دامادش، احمد عباسی قرار داد. (5)

4.پول های دولتی

یکیاز منابع مهم مالی شریعتمداری، اخذ پول های دولتی بود. اسدالله علم، نخست وزیر رژیم پهلوی در سال 1342 ضمن بیان خاطرات خود می نویسد: «برای جلب همکاری شریعتمداری با دولت، هشت هزار دلار به او پرداختم. » (6) به نظر می رسد که این امر، شروع ارتباطات مالی بین دولت و شریعتمداری بود!
ارتشبد فردوست، قائم مقام ساواک و رئیس دفتر ویژه شاه – که از محرمانه ترین مسائل
دولت و کشور آگاه بود- بعد از ذکر ملاقات های پنهانی شریعتمداری و شاه در کاخ سعدآباد می نویسد:
بین دربار، نخست وزیری و ساواک، تماس های با برخی از افراد در حوزه های علمیه جریان داشت و مجموعه ای ارتباطات، سالیانه میلیون ها تومان هزینه دربرداشت که توسط هویدا درتمام طول نخست وزیری اش از بودجه سری نخست وزیری پرداخت می شد. (7)
فردوست در بخش دیگری از خاطراتش به تشکیل ستادی در دربار در سال 1356 اشاره می کند. این ستاد متشکل بود از هویدا، وزیردربار- که بعد از نخست وزیری، وزیر دربار شده بود- جمشید آموزگار، نخست وزیر دربار و خود وی. هدف آنان از تشکیل این ستاد تماس با برخی روحانیان بود:
بهبهانیان، معاون دربار که امور مالی دربار در اختیارش بود و هر کجا که می رفت مایه برکت بود، به کرات با چمدان دستی پر از پول، برای دیدار شریعتمداری به قم رفت.(8)
احمدعلی مسعود انصاری، از نزدیکان فرح دیبا، نیز درسال 1357 از سوی شاه مأموریت یافت، به طور مرتب به قم رفته، با شریعتمداری ملاقات و گفت وگو کند؛ وی ضمن شرح مذاکراتش با شریعتمداری از همراهی جعفر بهبهانیان( معاون دربار و مسئول امور مالی شخصی شاه ) با او در این مسافرت ها خبر داده است. (9) فریده دیبا، مادر فرح دیبا نیز از کمک های مالی شاه به شریعتمداری، سخن گفته است. (10)
گزارش های دریافت پول های دولتی توسط شریعتمداری، حداقل از سال 1345 وجود دار؛ چنانکه به تاریخ 12 اردیبهشت 1358 در گزارشی سری از مجموعه اسناد لانه جاسوسی چنین
آمده است :
گزارش های متعدد اطلاعاتی از تاریخ 1345 وجود دارند که نشان می دهند شریعتمداری با شاه مناسبات نسبتاً خوبی داشته و همچنین در لیست حقوق بگیران ساواک بوده است. به عنوان نمونه ادعای اخیر، در گزارش مورخ آبان 1350 از او به عنوان رئیس مرکز مذهبی قم نامبرده شده که از نخست وزیری و ساواک وجوهاتی دریافت می کند. در سال 1350 شریعتمداری به عنوان یکی از برجسته ترین رهبران مذهبی که با ساواک برای تشکیل یک سپاه دین مذهبی همکاری می کند، گزارش شد، در یک گزارش در سال 1357 گفته شده که او چهره مذهبی برجسته ای است که توسط ساواک تأمین می شود. (11)

5.پول های امریکایی

گرفتن پول های کلان توسط شریعتمداری از امریکایی ها در فتنه خلق مسلمان گزارش گردیده است. (12) البته با لغو تحریم!
اما در مورد مخارج متعدد شریعتمداری طبق اسناد به جامانده از رژیم پهلوی، موارد مصرف پول توسط شریعتمداری عبارت بودند از :
1. کمک های نقدی و جنسی به آسیب دیدگان (زلزله زدگان، جنگ زدگان لبنان و اعراب آسیب دیده از تهاجم های اسراییل ):
2. امورمربوط به ساخت و فعالیت دارالتبلیغ اسلامی قم با شعبه های داخلی و خارجی آن؛
3. ساخت و مرمت برخی مدارس علوم دینی در قم و تبریز (مثل مدرسه طالبیه تبریز)؛
4. پرداخت شهریه به طلاب علوم دینی در حوزه های علمیه قم، تبریز و زنجان؛
5. کمک های مالی پیاپی به روحانیان طرفدار ایشان؛
6. پرداخت پول برای چاپ رساله به زبان های مختلف از جمله ترکی استانبولی و پخش آن در ترکیه و برخی کشورهای اروپایی، که در ادامه به بررسی آن می پردازیم؛
7. ساخت یا مرمت برخی مساجد. (13)
در این میان آنچه باعث شگفتی است چاپ اسنادی است که به صرف مخارج پرداخت وجوهی می پردازد که کمترین همخوانی با تقوای مورد انتظار از یک مرجع تقلید را ندارند! گاه نیز نزدیک ترین افراد به وی، مسائل و تخلفاتی را ذکر کرده اند که تأسف خواننده را در پی می آورد. به برخی از این اسناد اشاره ای گذرا می کنیم؛ سید صادق شریعتمداری، برادر شریعتمداری در تاریخ 26 /7 /1347 در جلسه روحانیان قم اظهار داشت:
آقایان! برادر من شخصی است بی دین و عضو سازمان امنیت می باشد... هر یک از روحانیون که از سازمان امنیت پول دریافت می دارند به توصیه برادرم می باشد و خود اونیز پول های کلانی را مثل قماربازها به دور می ریزد؛ کما اینکه برای دامادش که فرزند شیخ موسی زنجانی است [احمد عباسی]، در تهران خانه ای به مبلغ 170 هزار تومان خریداری ویک دستگاه ماشین سواری شیک نیز در اختیار او گذاشته و همچنین وی مسجد موزه قم را که در اختیار سید رضا صدر بود با مسجد نوساز میدان فوزیه تهران که خودش ساخته بود، عوض نمود و برای جلب رضایت صدر، مبلغ یک صدهزار تومان به نامبرده پرداخت نمود و چون من با اقدام برادرم مخالفت کردم، مشارالیه ناچار مبلغ یک صدهزار تومان نیز به من سفته داد که مقداری از آن را پرداخته.(14)
طبق گزارش ساواک در تاریخ 17 /10 /1347 در بازار شایع شده بود که آقای شریعتمداری در روز اول دی ماه سال جاری چکی به مبلغ چهل میلیون ریال از بانک صادرات قم به اسم برادرش، سید جواد حائری (مقیم تهران) کشیده است. بانک مزبور از ایشان تقاضا کرده که
این وجه را یک جا دریافت نکند؛ چرا که این کار باعث رکود شعبه بانک در قم می شود.(15)
نکته ای که باید تذکر دهیم آن است که در گزارش های تنظیمی ساواک، بسیاری از رویدادها و حقایق با عنوان «گفته می شود» و «شایع شده » قید می گردد!
در روز پنجشنبه 26 /2 /1353 در منزل شخصی شریعتمداری مجلس عقد خصوصی دختر ایشان با پسر امام جمعه بیجار منعقد شد که برخی مراجع نیز درآن شرکت کردند. مقام ساواک در توضیح خبر فوق می نویسد:
مفاد گزارش صحیح است. آیت الله شریعتمداری دختری از صیغه دارد که با پسر امام جمعه بیجار ازدواج کرده و منزلی در خیابان ناصر به مبلغ چهارصد و بیست هزار تومان برای آنان خریداری شده که با وسایل مورد نیاز بالغ بر ششصد هزارتومان تخمین زده می شود و بطوری که شایع است بهای منزل فوق از جانب شریعتمداری پرداخت شده و عباسی، داماد اول شریعتمداری نیز از این جهت ناراحت است و به اصطلاح حسادت می کند. (16)
در تاریخ 8 /2 /1354 میرزا ابوالفضل مشکینی، پیشکار شریعتمداری در ملاقاتی خصوصی گفت :
آقای شریعتمداری هم نقاط ضعفی دارد که از آن ناراحت هستم. می گویم آقای عزیز، اگر مردم قسمتی را دروغ می گویند، لیکن قسمتی را هم حق می گویند. مثلاً مردم می گویند چرا پسرت (سیدحسن شریعتمداری) هر روز یک اتومبیل می خرد و راست هم می گویند. می گویند تو دارای چهار نفر عائله از زن و پسر و دختر هستی؛ چرا شش دستگاه ساختمان را از بیت المال می خری؟ مگر از پدرت ارث رسیده و درست هم می می گویند. مردم می گویند آقا شما حاج آقا مجتبی عراقی را به اتفاق چهار نفر مدتی فرستادی به هندوستان و بودجه گزافی خرج کردند و برگشتند؛ مگر آنجا چه کار کردند، چه سودی
به حال اسلام داشت و راست هم می گویند... ملت این وضع را می بینند و با وضع مراجع گذشته مقایسه می کنند، خونشان به جوش می آید... آیت الله بروجردی با آن همه قدرت ساختمان مسکونی خود را وقف مسجد اعظم کرده و از خود به ارث نگذاشته بالاخره حرف زیاد است؛ نمی خواهم بیشتر از این بگویم.(17)
ساواک در تاریخ23 /11 /1354 به نقل از شخصی به نام شیخ احمد ریاضی، قسمتی از تخلفات مالی شریعتمداری را چنین گزارش کرده است:
تشکیل دارالتبلیغ اسلامی بدون مجوز قانونی بوده و هیئت مدیره آن نیز فرمایشی است. شریعتمداری ماهانه حدود سی میلیون ریال سهم امام از مردم پول می گیرد؛ در صورتی که [آنچه ] وی برای طلاب می دهد، بیش از سه میلیون ریال بقیه سهم امام را صرف خرید خانه و زمین به نام خود و اطرافیانش در قم، تبریز، آذرشهرو اهواز می نماید. (18)
در گزارش دیگری به تاریخ 1 /2 /1355، اموال منقول و غیر منقول شریعتمداری، توسط شیح احمد ریاضی چنین ذکر شده است :
1. 17 باب خانه در خیابان ارم، کوچه های شریعت و ارک در شهرقم.
2. محل دارالتبلیغ در خیابان صفائیه و 34 باب خانه در قم و تهران.
3. 600 هزار متر زمین در محدوده میدان فرح قم.
4. یک باب دارالتبلیغ در تهران به انضمام پاساژو 45 مغازه و 250پلاک وابسته به دارالتبلیغ.
5. وجوه نقدی در بانک های مختلف.
6. 500تخته قالی.
حدود 3 میلیون ریال عایدات مجله پیام شادی [از انتشارات دارالتبلیغ اسلامی]، (19)
ساواک قم چند بار در پوششی مناسب با احمد ریاضی تماس گرفت و توضیحات او را درتاریخ 21 /12 /1354 برای نصیری، رئیس ساواک گزارش نمود؛ اما وی واکنشی نشان نداد و موضوع به سکوت برگزار شد!(20)
براساس گزارش های به جا مانده از دستگاه های اطلاعاتی- امنیتی رژیم پهلوی، هرگاه سخنانی علیه شریعتمداری گفته می شد یا اعلامیه ای علیه وی منتشر می گردید، ساواک با تمام توان وارد عمل شده، مخالفان و منتقدان وی را چنان تحت فشار قرار می داد که از گفته و کرده خود پشیمان شوند. در این حال، سؤالی که پیش می آید آن است که سکوت نصیری در قبال گزارش احمد ریاضی چه معنایی داشت؟ ضمن آنکه در هیچ منبع وسندی ذکر نشده که شریعتمداری در مناطقی از ایران و به ویژه در آذربایجان وتبریز، زمین، باغ، مغازه و... حتی به ارث داشته است تا توجیهی برای برخی مخارج وی باشد!

پی نوشت ها :

*کارشناس ارشد ایران شناسی.
1. همان.
2. همان.
3. همان.
4. مرکز اسناد انقلاب اسلامی، آرشیو اسناد، پرونده شریعتمداری.
5. همان.
6. یادداشت های محرمانه علم، تهران، طرح نو، ج1، ص 245.
7. حسین فردوست، تهران همان، ص 518.
8. همان، ص 577.
9. احمد علی مسعود انصاری، پس از سقوط، تهران، مؤسسه مطالعات و پژوهش های سیاسی، 1371، ص 24،
10. فریده دیبا، دخترم فرح، تهران، به آیین، 1382، ص 374.
11. اسناد لانه جاسوسی امریکا، ج 55، تهران، مرکز نشر اسناد لانه جاسوسی امریکا، 1365، ص 37.
12. یکی دیگراز منابع مالی شریعتمداری در ماه های اول پیروزی انقلاب اسلامی، اخذ وجوهات قابل توجه از سفارت خانه امریکا در تهران بود؛ وی این وجوهات را صرف تجهیز و تسلیح حزب خلق مسلمان می کرد. جهت مطالعه اسناد این موضوع به این دو کتاب از نویسنده مراجعه فرمایید؛ طوفان در آذربایجان، تبریز، احرار، 1381؛ حزب خلق مسلمان، تهران، کیهان، ج 1، 1387.
13. مرکز اسناد انقلاب اسلامی، آرشیو اسناد، پرونده شریعتمداری.
14. همان.
15. مرکز اسناد انقلاب اسلامی، آرشیو اسناد، پرونده شریعتمداری.
16. همان.
17. همان.
18. مرکز اسناد انقلاب اسلامی، آرشیو اسناد، پرونده شریعتمداری.
19. همان.
20. همان.