نویسندگان: حجت الاسلام شیخ ابوالحسن بیاتی و مجتبی خندق آبادی

چکیده

در این نوشته کوشش شده است که از طریق ارائه ی «فرایند گام به گام» تحلیل مفاهیم، بستری برای عرضه ی تعاریف روشن و موجه، مهیا شود. «فرآیند تحلیل مفاهیم» با اخذ خروجی «تحلیل لغوی» آغاز به کار کرده، سپس وارد بخش اصلی، یعنی «تحلیل مفهومی» می شود. آنگاه با جمع بندی ماحصل این مرحله با «رویکرد تطبیقی» کار تحلیلی را به پایان می رساند.
در این نوشته تنها عملیات مرحله ی دوم مورد بررسی قرار می گیرد.
در این مرحله ابتدا هر مفهوم از طریق آزمون های تعریف شده در «سبدهای مفهومی» مناسب توزیع شده، سپس به وسیله ی اعمال «فرایند خاص» هر سبد مفهومی، تحلیل را در این مرحله به انتهاء می رساند.
***

کلیدواژه ها

تحلیل مفهومی، تعریف مفاهیم، تعریف، شکافت مفهومی، تحلیل مفاهیم

درآمد

این مقاله درصدد ارائه ی یک طرح نهایی برای فرآیند تحلیل مفهومی نبوده، بلکه تنها سعی بر آن بوده است که با برداشتن دو گام «انسجام بخشی به مباحث موجود پیرامون تحلیل مفهومی» و «تلاشی اولیه در مواردی که برایشان محتوای مناسبی تولید نشده بود»، پیشنهادی را در معرض تضارب آرای اندیشمندان قرار دهد.

طرح مسأله

مقدمات:

- زندگی، حرکت در جهان هستی برای رسیدن به هدف مشخصی است؛
- حرکت تغییر از یک وضعیت به وضعیت دیگری می باشد؛
- این تغییر وضعیتی، دراثر برقراری ارتباط حاصل می شود؛
- ارتباط، به معنای اثرگذاری و اثرپذیری است؛
- اثرگذاری های آگاهانه، با واسطه ی مفاهیم و صورت های ذهنی ما تحقّق می یابد.
- بخشی از رسیدن به اهداف زندگی که ناشی از ارتباطات آگاهانه است، با واسطه ی مفاهیم و صورت های ذهنی محقّق می شود.

کمال ارزش آفرین (ضرورت بخش)

برای آنکه انسان به هدفِ از خلقتش دست پیدا کند، باید مراقب باشد، از مسیر دستیابی به آن هدف، انحراف پیدا نکند.

وضعیت مطلوب

آنچه موجب رشد و حرکت صحیح انسان در جهان می شود، اثر خاص هر عنصری را تنها به خودش نسبت می دهد.
این امر متوقف است بر اینکه، ابزار ارتباطی ما با عناصر جهان (= مفاهیم) به دقت عمل کند تا بتوانیم اثر و حکم خاص هر عنصری را به خودش نسبت بدهیم.
دقت عمل مفاهیم، بر اساس میزان وضوح و تمایزی است که هر مفهوم نسبت به مدلول خود ارائه می کند.

وضعیت موجود

تعاریفی که در وضع موجود با آنها روبرو هستیم از وضوح و تمایز لازم در مدالیلشان برخوردار نیستند و به همین خاطر نمی توانیم آثار هر مفهومی را بر آن بار کنیم.
به عنوان نمونه به یک دلیل اشاره می شود:
یکی از اساتید(1) روش شناسی می فرمودند: «هنگامی که طرح «تکریم ارباب رجوع» مطرح شد و بودجه ی کلانی هم برای آن در نظر گرفته شد، من گفتم که این طرح با شکست روبرو خواهد شد! و چنین هم شد! پس از آنکه طرح با شکست روبرو شد از من پرسیدند دلیل شما در پیش بینی شکست این طرح چه بود؟ گفتم: چون شما تعریف دقیقی از احترام ندارید!!!»

مسأله ی تحقیق

چگونه می توانیم تعاریفی با وضوح و تمایز کافی تولید کنیم تا بتوانیم اثر و حکم خاص هر عنصری را بر او بار کنیم؟

ضرورت تحقیق

اختلالی که به خاطر نداشتن تعریف دقیق از «احترام» بیان شد، مشتی بود نمونه ی خروار!
نداشتن تعاریفی که بتواند موضوعات را به طور دقیق شفاف و متمایز کنند، هزینه های مالی، کفری و ... بسیاری را به همراه دارد و اختلالاتی جدی در مسیر دستیابی به اهداف زندگی را رقم می زند.

آسیب شناسی وضع موجود برای کشف منشأ مسأله ی تحقیق

یکی از علل اساسی مسأله فوق این است: روش تعریف موجود در مباحث منطقی، عبارت است از اصول و قواعدی کلی که شرایط کلی تعریف را نشان می دهد، بدون آن که مراحل تولید یک تعریف را به صورت قدم به قدم بیان کند.
بنابراین چه بسا مرکز ثقل پاسخ به مسأله فوق، تولید روش تعریف مفاهیم است به طوری که فرآیند تعریف را نیز به صورت قدم به قدم تشریح باشد.
به عبارت دیگر، پاسخ مساله ی فوق تولید «الگوریم تعریف» است.

حل مسأله:

فرایند کلان تحقیق با رویکرد تلفیقی(2)

توضیح:

به هنگام تعریف معمولاً در اولین مواجهه، با «مفاهیم دارای لفظ» روبرو هستیم.

قدم اول:

لذا در اولین قدم سراغ کشف احتمالی معنای لفظ می رویم (= شرح اللفظ).

قدم دوم:

پس از آن که تصوری از معنای لغت به دست آوردیم و همچنین در مواردی که هنوز برای مفهوممان لغتی وضع نشده بود، به تحلیل و شکافت مفهوم می پردازیم(= شرح الاسم).

قدم سوم:

سپس نتایج تحلیل های فوق را با استفاده از رویکرد تطبیقی، مقایسه و جمع بندی می کنیم.
در این نوشتار به بررسی «قدم دوم: رویکرد تحلیل مفهومی» خواهیم پرداخت.

مراحل اصلی تحلیل مفهومی عبارتند از:

1. تحلیل مفهومی از طریق تحقیق شخصی
1-1. تعیین سبد مفهومی هر مفهوم
2-1. شکافت مفهومی مفاهیم هر سبد، با ابزار خاص خود
2. تحلیل مفهومی از طریق مقایسه با تحلیل های دیگر

1-1. تعیین سبد مفهومی هر مفهوم

1-1-1. تعریف «سبد مفهومی»

مفاهیم اصناف مختلفی دارند که هر صنف، روش خاصی را برای شکافت مهفومی، اقتضا می کند.
هر مفهومی از یک پوسته و یک محتوا تشکیل شده است.
اگر به مصادیق معقولات ثانی منطقی بنگریم، می بینیم وظیفه ی تمامی آنها بررسی نحوه ی «حکایت» مفاهیم است. هر سبد مفهومی نیز در واقع از یک یا چند معقول ثانی منطقی تشکیل شده که روشنگر «پوسته» مفاهیم است.
«محتوای» مفاهیم عبارتند از خانواده ی مفهومی (کالجنس)+ خصوصیتی که آن مفهوم را از باقی اعضای خانواده اش متمایز می کند (کالفصل).
بر اساس انواع پوسته ها، سبدهای مفهومی (اصناف مفهوم ها) شکل می گیرند.

2-1-1. تعیین انواع سبدهای مفهومی

تمام مفاهیم را می توان در 12 سبد کلی توزیع نمود:
«مفهوم»
□ عنوان برای معنونی است(سبد 1)
□ حقیقت برای مصداقی است
• جزئی
◊ خارجی جسمانی (سبد2)
◊ خارجی مجرد(سبد 3)
◊ درونی(سبد4)
• کلی
◊ پایه+مقولات (سبد5)
◊ غیرپایه
o معقولات اولی(سبد6)
o معقولات ثانیه ی فلسفیّه
▪ اعتباریات محضه
□ دال بر نسبت است(سبد 7)
□ دال بر غیر نسبت است(سبد8)
▪ غیر از اعتباریات محضه
□ دال بر نسبت است(سبد 9)
□ دال بر غیر نسبت است (سبد 10)
o معقولات ثانیه ی منطقیّه
▪ دال بر نسبت است(سبد 11)
▪ دال بر غیرنسبت است(سبد 12)

3-1-1. توضیح هر یک از سبدهای مفهومی

قدم اول: «عنوان و معنون» و «حقیقت و مصداق»

تمام مفاهیمی که در ذهن داریم یا عنوان هستند برای معنونی و یا حقیقت هستند برای مصادیقی.
برای تبیین تفاوت میان عنوان و حقیقت به بیان زیر توجه کنید: ما برای برقراری ارتباط با دیگر عناصر این جهان، برای آنها واژه هایی را قرار می دهیم.
اما واژه ها به طور مستقیم بر اشیاء، دلالت(3) و اشاره نمی کنند؛ بلکه با استفاده از یک واسطه ی ذهنی این «دلالت» انجام می شود.
سؤالی که در اینجا پیش می آید این است که آن واسطه ی ذهنی چیست؟
در پاسخ می گوییم: ما دو نوع واسطه ی ذهنی را می توانیم در نظر بگیریم:
مفهومِ معقول
تصویر محسوس یا متخیَّل

توضیح:

قوای ادراکیِ نفس انسان از این قرارند(4):

1. قوّه ی حسّ مشترک:

مُدرک جزئیات است؛ یعنی توسط حواسّ ظاهری و باطنی (بینایی، شنوایی، چشایی، بویایی، لامسه و احساس درونی) تصاویری را دریافت می کند. این قوه که یکی از قوای نفس است، کارکردی آیینه ای دارد و تصاویرِ دریافتی توسط ابزارهای احساسی در آن منعکس می شوند. این تصاویر توسط قوّه ی «خَیال» ثبت و ضبط می گردند.

2. قوه ی خَیال:

خزانه ی مُدرَکات حسّ مشترک است.

3. قوّه ی عاقله:

مُدرک کلیّات می باشد.
خزانة مُدرَکات عاقله مورد اختلاف است که، آیا نفس است یا عقل فعال است؛ و همچنین اختلاف است که درک معانی معقوله به واسطه ی اتصال نفس با عقل فعال یا با اتحاد نفس با عقل فعال صورت می گیرد.

4. قوّه ی متصرّفه:

اگر در صُوَر حسّیه و خَیالیّه تصرّف کند.(5)
آنرا متخیّله خوانند؛ و اگر در معانی معقوله تصرف کند آنرا متفکّره نامند.

خزانه ی داده های متصرّفه چیست؟

اگر تصرف در صُوَر حِسیّه باشد مُدرِک آن همان حسّ مشترک است؛ اگر تصرف در صُوَر خیالیه باشد ضابط آن قوّه ی خیال می باشد؛ و اگر تصرف در معانی کلیّه باشد مُدرِک آن عاقله و خزانه ی آن همان خزانه ی کلیّات خواهد بود.
بنابراین قُوای ادراکی نفس انسان بر سه دسته خواهد بود:
الف. القُوَی المُدرِکة
ب. القُوَی المُعِینی علی الحفظ (خزانه ی مُدرَکات)
ج. المُتَصرّفه
بر این اساس می توان گفت که انسان دو گونه اطلاعات را در خود می یابد:

الف-اطلاعات تصویری:

این اطلاعات، حاصل قوه ی حس مشترک و صورتهای ضبط شده در قوه ی خَیال (6) و داده های قوه ی متخیّله می باشند.
این اطلاعات در قوه ی حس مشترک و قوه ی خیال، حاصل عملکرد آیینهای و انعکاسی ذهن هستند، مانند اینکه چیزی را می بینیم و تصویر آن در ذهن نقش می بندد؛ و در قوه ی متخیّله حاصل تصرّفات قوه ی متصرّفه می باشند، اما تصرفاتی که به دنبال کشف واقع و مطابقت با نفس الامر نباشد.

ب-اطلاعات مفهومی:

این اطلاعات حاصل فعالیت ذهن با استفاده از اطلاعات تصویری یا مفهومی پیشین است با این شرط که به غرض مطابقت با نفس الامر و کشف واقع انجام شود.
این اطلاعات، حاصل قوه ی عاقله و متفکّره می باشند. فرآیند دلالت واژه ها در کدام از دو مورد فوق متفاوت است که به تبیین آن می پردازیم.
فرآیند دلالت واژه ها از طریق مفهومِ معقول (مفهوم و مصداق):
این فرآیند دو حالت دارد:

حالت اول:

شیئی در خارج داریم که تصویر، توسط قوه ی حس مشترک دریافت می شود؛
سپس مفهوم تصویر، توسط قوه ی متفکّره کشف می شود؛
سپس واژه ای متناسب با آن مفهوم برای اشاره به آن شیء وضع می شود.
پس از آن وقتی که آن واژه به کار برده شود، آن مفهوم در ذهن تداعی می شود و تصویر آن شیء را تداعی می کند و از طریق آن تصویر، ما را به خارج مرتبط می کند. تصویر زیر، فرایند حالت اول را همراه یک مثال نشان می دهد:

حالت دوم:

مفهومی داریم، توسط قوه ی متفکّره کشف شده است؛
مفهوم دیگری را از آن مفهوم اوّلی توسط قوه ی متفکّره کشف می کنیم؛
سپس واژه ای متناسب با مفهوم دوم برای اشاره به آن مفهوم اول وضع می کنیم.
پس از آن وقتی که آن واژه به کار برده شود، آن مفهوم دوم در ذهن تداعی می شود و سپس مفهوم اول را تداعی می کند.
تصویر زیر، فرآیند حالت دوم را همراه یک مثال نشان می دهد:

در دو حالت فوق از طریق حقیقت(که توسط مفهوم نشان داده می شود) به مصداق (که یا شیء است یا مفهوم) منتقل می شویم. مراد از «حقیقت»، واقعیتی است که توسط مفهوم نشان داده می شود.
فرآیند دلالت واژه ها از طریق تصویر محسوس یا متخیَّل (عنوان و معنون):
شیئی در خارج داریم که تصویر آن توسط قوه ی حس مشترک دریافت می شود؛ سپس مفهوم متناسب با آن شیء لحاظ شده و واژه ی آن مفهوم (که از قبل برایش وضع شده است) برای اشاره به آن شیء انتخاب می شود؛
سپس آن واژه برای اشاره به تصویر آن شیء وضع می شود.
پس از آن هرگاه که آن واژه به کار برده شود، تصویر آن شیء در ذهن تداعی می شود و از طریق آن تصویر با خارج مرتبط می شویم. تصویر زیر، فرآیند فوق را همراه یک مثال نشان می دهد:

در این فرآیند از طریق عنوان شیء (که توسط تصویر نشان داده می شود) به شیء منتقل می شویم.(7)
بر اساس آنچه گذشت، اگر هنگام به کار بردن یک واژه، مفهوم شیء تداعی شود، با حقیقت آن شیء روبه رو هستیم.
اما اگر هنگام به کار بردن یک واژه، تصویر آن شیء تداعی شود، با عنوان آن شیء روبه رو هستیم.
همواره در مواجه ی با اشیاء، تصویری از آنها دریافت می کنیم که حاوی حقائق آن شیء هست، اما:
در لحاظ اولی، تنها کلیّت آن شیء (یعنی بخشی از حقائق آن شیء اگر لحاظ نشوند، تناظری میان تصویر دریافت شده با شیء برقرار نخواهند شد) ادراک می شود.
و در لحاظ ثانوی، با اِعمال قوه ی متفکّره، باقی خصوصیات و حقائق آن شیء مورد ملاحظه قرار می گیرند.
بنابراین:
حاصل لحاظ اولی، عنوان و معنون است (یعنی تمام تصاویر، در ابتدا به صورت عنوان و معنون هستند)؛
و حاصل لحاظ ثانوی، حقیقت و مصداق است (یعنی بعد از به کار افتادن قوه ی متفکّره، مفهوم شکل می گیرد).

قدم دوم: «کلی و جزئی»

مفهوم کلی: مفهومی است که بتواند بر افراد متعددی صدق کند. مفهوم جزئی: مفهومی است که نتواند بر افراد متعدد صدق کند.
اینک سؤال اینجاست: چه چیزی مانع صدق مفهوم بر افراد متعدد می شود و مفهوم را جزئی می کند؟ و به عبارت دیگر: منشأ جزئیّت یک مفهوم چیست؟
مشهور قدمای مناطقه و فلاسفه قائل بودند که ضمیمه کردن اعراض خاصه به یک ماهیت کلی، منشأ جزئی شدن آن است.
اما محقّقین از قدما و مشهور متأخرین می گویند که از جانب مفهوم، مانعیّتی برای صدق بر کثیرین نیست و اگر در جایی صدق بر کثیرین نمی کند به خاطر مانع خارجی است.
مثلاً اگر زید تعدّد بردار نیست، نه به خاطر این است که این مفهوم قابلیت صدق بر کثیرین ندارد، بلکه به خاطر وجود که منشأ تشخّص او شده است، امکان وقوع خارجی دو فرد برای «زید» وجود ندارد. بنابراین آنچه می تواند مفهومی را جزئی کند، قید کردن اشاره به یک وجود متشخّص خارجی در مفهوم است.
به عبارات زیر دقت کنید:
«و أما الشخص: فإنما یصیر شخصاً بأن یقترن بطبیعة النوع خواص بکونها مشاراً الیه، و لا یمکن ان یقترن بالنوع امور معقولة یتعیّن بها الشخص فی العقل، و یکون هناک إشارة إلی معنی شخصی، لأنک إذا قلت: الانسان الطویل الکاتب، إلی غیر ذلک من الأوصاف، فانّه لا یتعِن لک فی العقل شخصیّه زید. بل یجوز أن یکون المعنی الذی یجتمع من جملة ذلک إنّما یصدق علی أکثر من واحد، بل أنّما یعیّنه الوجود و الإشارة إلی معنی شخصی.»(8)

قدم سوم: «مفهوم پایه+مقولات»

مفهوم پایه:

برخی از مفاهیم هستند که زیربنای مفاهیم دیگر به شمار آمده، و به عنوان ابزاری برای ایجاد شکافت مفهومی در تحلیلها مورد استفاده قرار می گیرند؛ این مفاهیم را «مفاهیم پایه» می نامیم.
بسیاری از این مفاهیم، مفاهیم بسیط هستند که خودشان به مفاهیم دیگر تحلیل نمی شوند.(9)
بنابراین، اگر این مفاهیم برای ما روشن نشده باشند، راهی برای شکافت باقی مفاهیم نخواهیم داشت.
برای دستیابی به این مفاهیم، بایستی به چند علم فلسفه، معرفت شناسی، و منطق مراجعه نمود؛ زیرا تحلیل هایی که در این علوم انجام می گیرد، بر تمامی علوم دیگر حاکم است.
همچنین برخی از مفاهیم این علوم، در تمام رویکردهای مختلفی که در این علوم جاری است، مشترک هستند، به طوری که بدون آنها تحلیلی صورت نمی گیرد؛ این مفاهیم را به عنوان مفاهیم پایه به حساب می آوریم.
این مفاهیم عبارتند از:
وجود، ماهیت، ماده، صورت، جنس، فصل، وحدت، کثرت، قوه، فعل، شدت، ضعف، حرکت، ثبوت، حدوث، قدوم، سبق، لحوق، جزء، کل، تناقض، تضاد، ربط، استقلال، وجوب، امکان، امتناع، عدم، کلی، جزئی، علت، معلول، تمایز، تشابه، تساوی، معیت،... .

مقولات:

مفاهیمی که عام ترین حیثیات موضوعات خارجی را نشان می دهند و به همین خاطر برای شکافت مفهومی موردبهره برداری قرار می گیرند.
این مفاهیم عبارتند از:
(جوهر: نفس، عقل، ماده، صورت، جسم.)
عرض: کم، کیف، أین، متی، جده، اضافه، وضع، ان یفعل، أن ینفعل.

قدم چهارم: «معقولات اولی، معقولات ثانیه ی فلسفیّه، معقولات ثانیه ی منطقیّه»

مفاهیم
1. یا مصداقشان امری خارجی است که در این صورت:
1-1. یا آن مصداق، «ما بإزاء» مفهوم است: معقولات اولی.
2-1. یا آن مصداق، «ما بإزاء» مفهوم نیست: معقولات ثانیه ی فلسفیّه.
2. یا مصداقشان یک مفهوم است: معقولات ثانیه ی منطقیّه.

1. معقولات اولی:(10)

مفاهیم حقیقی یا همان معقولات اولی مفاهیمی هستند که بر موجودات متعین و محدود حقیقی یا مفروض خارجی دلالت می کند.(11)
به تعبیر دیگر ما بإزاء عینی دارند.(12)

2. معقولات ثانیه ی فلسفیه:

در خارج دارای مصداقند، اما چیستی شیء را نشان نمی دهند، بلکه ناظر به واقع بوده و از هستی یا نیستی، و صفات آن دو حکایت می کنند.(13)
به بیان دیگر «مفاهیمی [= معقولاتی] هستند که ما بازاء خارجی و وجود فی نفسه و مستقلی ندارند، بلکه موجودند به وجود موضوعشان».(14)
از خصلتهای معقولات ثانی فلسفی، این است که از مقام مقایسه و نسبت سنجی برداشت می شوند؛ علامه مصباح یزدی در این رابطه می فرمایند: «دسته دیگر مفاهیمی هستند که انتزاع آنها نیازمند به کندوکاو ذهنی و مقایسه اشیاء با یکدیگر می باشد؛ مانند مفهوم علت و معلول که بعد از مقایسه دو چیز که وجود یکی از آنها متوقف بر وجود دیگری است و با توجه به این رابطه، انتزاع می شود [...] و اگر چنین ملاحظات و مقایساتی در کار نباشند، هرگز اینگونه مفاهیم به دست نمی آید...»(15)

3. معقولات ثانیه ی منطقیه:

معقولاتی هستند که فقط بر مفاهیم ذهنی قابل صدق و انطباقند، و مصداق آنها نیز تنها در ذهن وجود دارد.(16)
یعنی، پس از اینکه انسان یک سلسله تصورات و تصدیقاتی را از طریق شناسایی اشیاء به دست آورد، برای بار دوم به سراغ مطالعه ی همین معلومات می رود. «موضوع این مطالعه و متعلِّق این معارف نه اشیاء عالم خارج است، نه احوال نفس و عالم درون، هرچند ظرف این حکایتها یا تصورات و تصدیقات نفس و عالم درون است (تفاوت روانشناسی و منطق) [بلکه] اصلاً این مفاهیم و احکام، به اعیان تعلق ندارند؛ نه از عالم بیرون خبر می دهند و نه از عالم درون، آنها از هیچ واقعه ای و حادثه ای حکایت نمی کنند بلکه از خود «حکایتها» حکایت می کنند.»(17)

قدم پنجم: «اعتباریات محضه»

1. اعتباریات محضه:(18-19)
مرحوم علامه ی طباطبایی درباره ی مناط اعتباری بودن مفاهیم می فرمایند:
«ضابط کلی در اعتباری بودن یک مفهوم و فکری این است که به وجهی متعلق قوای فعاله گردیده است و نسبت «باید» را در وی می توان فرض کرد. پس اگر بگوییم «سیب میوه درختی است» فکری حقیقی خواهد بود و اگر بگوییم «این سیب را باید خورد» و «این جامه از آن من است» اعتباری خواهد بود.»(20)
در نهایة الحکمه ی نیز مفاهیم اعتباری (اعتباریات محضه) را اینطور توضیح می دهند:
«المعنی التصوری أو التصدیقی الذی لا تحقّق له فیما وراء ظرف العمل. و مآل الاعتبار بهذا المعنی إلی استعارة المفاهیم النفس الامریّة الحقیقیّة بحدودها بأنواع الأعمال-التی هی حرکات مختلفه-و متعلّقاتها للحصول علی غایات حیویّة مطلوبة، کاعتبار الرئاسة لرئیس القوم لیکون من الجماعة بمنزلة الرأس من البدن فی تدبیر اموره و هدایة اعضائه إلی واجب العمل؛ و اعتبار المالکیّة لزید مثلاً بالنسبة إلی ما حازه من المال لیکون له الاختصاص بالتصرّف فیه کیف شاء، کما هو شأن المالک الحقیقیّ فی ملکه، کالنفس الانسانیّة المالکة لقواها، و اعتبار الزوجیّة بین الرجل و المرأة لیشترک الزوجان فی مایترتّب علی المجموع، کما هو الشأن فی الزوج العددی، و علی هذا القیاس».(21)

قدم ششم: «مفهوم دال بر نسبت و غیر نسبت»

مفاهیم دالّ بر نسبت: مفهومی که دالّ است بر آنچه وجود فی نفسه ندارند، بلکه وجودش رابط و فی غیره است(22).
مفاهیم دالّ بر غیر نسبت: مفهومی که دالّ است بر آنچه وجود فی نفسه دارد.

4-1-1. آزمون توزیع مفاهیم در سبدهای مفهومی

آزمون 1:

حمل مفهوم بر موضوعش را بررسی کن؛
آیا حقیقت موضوع را بیان می کند؟
بله- آن مفهوم را به آزمون 2 ببر.
خیر- آن مفهوم را درسبد 1 قرار بده.

آزمون 2:

این مفهومی که حقیقت را بیان می کند:
آیا تنها به یک مصداق خارجی اشاره کرده و آن را متمایز می کند؟
بله- آن مفهوم رابه آزمون 3 ببر.
خیر- آن مفهوم را به آزمون 5 ببر.

آزمون 3:

آیا مصداق آن مفهوم، درون انسان است؟
بله- آن مفهوم را در سبد 4 قرار بده.
خیر- آن مفهوم را به آزمون 4 ببر.

آزمون 4:

آیا مصداق آن مفهوم، مکان اشتغال می کند و تغییر و تبدّل پیدا می کند و قابل انقسام است؟
بله- آن مفهوم را در سبد 2 قرار بده.
خیر- آن مفهوم را در سبد 3 قرار بده.

آزمون 5:

آن مفهومی که حقیقت شیء را بیان می کند و می تواند بر چند فرد، صدق کند:
آن مفهوم را با جدول مفاهیم پایه و مقولات مقایسه کن؛
آیا آن مفهوم در جدول مفاهیم پایه و مقولات وجود دارد؟
بله- آن مفهوم را در سبد 5 قرار بده.
خیر- آن مفهوم را به آزمون 6 ببر.

آزمون 6:

آن مفهومی که حقیقت را بیان می کند و کلی است و در جدول مفاهیم پایه و مقولات نیز وجود ندارد:
آیا آن مفهوم بر مفاهیم دیگر صدق می کند؟
بله- آن مفهوم را به آزمون 7 ببر.
خیر- آن مفهوم را به آزمون 8 ببر.

آزمون 7:

در جایی که مصداق مفهوم، خودش یک مفهوم باشد:
مفهوم را در یکی از الگوهای زیر قرار بده و معناداری عبارت را بررسی کن:
[مفهومی که احتمالاً دال بر نسبت است] مضاف به [طرف قابل فرض اول] با [طرف قابل فرض دوم].
[مفهومی که احتمالاً دال بر نسبت است] مضاف به [طرف قابل فرض اول] برای [طرف قابل فرض دوم].
مثل: ضرورت حمل (نسبت حکمیه) حرارت برای آتش.
آیا الگوهای فوق معنادار است؟
بله- آن مفهوم را در سبد 11 قرار بده.
خیر- آن مفهوم را در سبد 12 قرار بده.

آزمون 8:

آن مفهومی که حقیقت را بیان می کند و کلی است و در جدول مفاهیم پایه و مقولات نیز وجود ندارد؛ همین طور مصداق آن نیز یک مفهوم نیست بلکه مصداقش امری خارجی است:
آیا مصداقش، ما بإزاء آن مفهوم است؟
بله- آن مفهوم را در سبد 6 قرار بده.
خیر- آن مفهوم را به آزمون 9 ببر.

آزمون 9:

در جایی که مصداق مفهوم یک امر خارجی است (نه مفهومی دیگر) اماآن مصداق ما بإزاء آن مفهوم نیست:
حمل آن مفهوم بر موضوعاتش را بررسی کن؛
آیا صحت حمل آن مفهوم بر موضوعاتش مبتنی بر یک قرارداد است؟
بله- آن مفهوم را به آزمون 10 ببر.
خیر- آن مفهوم را به آزمون 11 ببر.

آزمون 10:

در جایی که صحت حمل آن مفهوم بر موضوعاتش مبتنی بر قرارداد باشد:
مفهوم را در یکی از الگوهای زیر قرار بده و معناداری عبارت را بررسی کن:
[مفهومی که احتمالاً دال بر نسبت است] مضاف به [طرف قابل فرض اول] با [طرف قابل فرض دوم].
مثل: زوجیت حسن با زینب.
[مفهومی که احتمالاً دال بر نسبت است] مضاف به [طرف قابل فرض اول] برای [طرف قابل فرض دوم].
آیا الگوهای فوق معنادار است؟
بله- آن مفهوم را در سبد 7 قرار بده.
خیر- آن مفهوم را در سبد 8 قرار بده.

آزمون 11:

در جایی که صحت حمل آن مفهوم بر موضوعاتش مبتنی بر قرارداد نباشد:
یک قضیه بساز و این مفهوم را در جایگاه موضوع یا محمول قرار بده:
آیا حمل صحیح است؟
بله- آن مفهوم را در سبد 10 قرار بده.
خیر- آن مفهوم را در سبد 9 قرار بده.

2-1. شکافت مفهومیِ مفاهیم هر سبد، با ابزار خاص خود

پس از آنکه هر مفهومی بر اساس آزمونهای تعریف شده، در سبد خاص خودش قرار گرفت فرآیندهای زیر را روی آن مفهوم اعمال می کنیم.

سبد1: عنوان برای معنون

اوصافی را که آن ذات حامل آن است با تحلیل لغوی و تحلیل پدیدار شناسانه (23) کشف کن.(24)

سبد2: حقیقت/جزئی/خارجی مادی

این مفهوم را براساس الگوریتم «تحلیل تجربی» تحلیل کن.

الگوریتم «تحلیل تجربی»: (25)

1. دیدکلی به موضوع بیانداز؛ محدوده های موضوع و مرزهای موضوع را مشخص کن تا از موضوعات دیگر تمیز داده شود.
2. با حواس پنجگانه آن را نقطه به نقطه مرور کن (عملیات اسکن کردن)
3. به دنبال مرزهای تمایز در آن شی بگرد.
4. موضوع را به قطعات بزرگ تقسیم کن؛ اجزاء اصلی تشکیل دهنده ی موضوع را تعیین کن.(26)
5. اجزاء و قطعات را از سمتی به سمت دیگر کاوش(scan) کن؛ یعنی زاویه ی دیدهای مختلف را برای کاوش کردن موضوع مورد بررسی قرار بده.
6. درون هر جزء را اسکن کن و اجزاء تشکیل دهنده ی آن را کشف کن. (تا جایی این عملیات را ادامه بده که دیگر امکان عملی برای تجزیه نداشته باشی.)
7. روابط(27) بین اجزاء را از عمق به سطح کشف کن.
8. ماتریس روابط درونی را ترسیم کن.
9. به خارج از مرزهای موضوع توجه کن و موضوع را لایه به لایه از نزدیک ترین مکانی به دورترین، از سطح زمین رو به بالا، از جسم به ذهن و سپس به روح، از گذشته به حال و سپس آینده، از صورت مادی به منشأ وجودی ماورائی، اسکن کن و موضوعات احتمالاً تأثیرگذار را کشف کن.
10. آنچه را مشاهده (28) می کنی، با اشاره به کیفیت و کمیت و جهت آن، توصیف و ثبت کن.
11. ماتریس روابط بیرونی را ترسیم کن.
12. با توجه به ماتریس روابط درونی و روابط بیرونی، اجزاء و روابط را کنار هم بگذار و «کلّ» را بازسازی کن تا معنای(29) وضعیت موجود کشف شود.

سبد 3: حقیقت/جزئی/خارجی مجرد

باید مصداق آن را با ابزار شهود مورد مطالعه قرار داد، که فعلاً از محل بحث ما خارج است.

سبد4: حقیقت/جزئی/درونی

این مفهوم را بر اساس الگوریتم «تحلیل پدیدارشناسانه» تحلیل کن.
الگوریتم «تحلیل پدیدارشناسانه»:(30)
1. فقط به احساس خود توجه کن و آن را توصیف کن و ثبت کن.
2. مفهوم را به دیگران عرضه کن و احساسی را که نسبت به آن دارند ثبت کن. (در انتخاب دیگران، جهت گیری خاص نداشته باش و پراکندگی را اولویت بده.)
3. فقط آثار مثبت احتمالی مفهوم را جستجو کن و ثبت کن.
4. فقط آثار منفی احتمالی مفهوم را جستجو و ثبت کن.
5. فقط تغییرات مفهوم در شرایط مختلف را جستجو کن و ثبت کن.(31)
6. فقط آینده احتمالی مفهوم را تصور و توصیف کن.
7. فقط بر جایگزین های احتمالی مفهوم تمرکز کن و آنها را توصیف کن.

سبد5: حقیقت/کلی/پایه+مقولات

برای پیدا کردن تعریف این مفهوم به فلسفه، معرفت شناسی، یا منطق مراجعه کن.

سبد6: حقیقت/کلی/غیرپایه/معقول اول(32)

اگر مصادیق آن بیرون از انسان و مادی است از طریق الگوریتم تحلیل تجربی آن را تحلیل کن.
اگر مصادیق آن درون انسان است از طریق الگوریتم پدیدارشناسانه آن را تحلیل کن.

سبد7: حقیقت/کلی/غیرپایه/معقول ثانی فلسفی/اعتباری محض/دال بر نسبت

1. مصادیق آن مفهوم را پیدا کن و با استفاده از مکانیزم «اسکن کردن و تناظر یک به یک صفات و خصوصیات» صفات مشترک بین مصادیق را استخراج کن و وجه تمایز آنها را کشف کن.
2. فضایی که اعتبار و استعاره ی این مفهوم از آن نشأت گرفته است را با کمک محصول فرمان 1، کشف کن.
3. تمام خصوصیات متصور برای رابطه ای که این مفهوم اعتباری بر اساس آن ساخته شده است را کشف کن.
4. آن خصوصیات را با هدف مورد انتظار از مفهوم اعتباری مقایسه کن، سپس آن مواردی که با آن هدف مرتبط هستند را جدا و ثبت کن.
5. طرفین یا اطراف نسبت در اوصافی که در فرمان 1 به دست آمد را کشف کن/قدر مشترک و حلقه رابط میان طرفین نسبت را با مکانیزم «اسکن»، تحلیل کن.
6. خصوصیات این مفهوم اعتباری را که از فرمانهای 1 و 4 و5 به دست آمد، با جدول مفاهیم پایه مقایسه کن اگر در جدول وجود دارد به تعریف آن مراجعه کن؛ اگر وجود ندارد آن را بر اساس الگوریتم تحلیل وجودشناسانه کشف کن.

الگوریتم تحلیل «وجودشناسانه»: (33-34)

(پیش نیاز این فرآیند: محقق باید با «زبان تحلیل» مبتنی بر «وجود عدم» آشنا باشد و بتواند بر اساس شکافت وجودشناسانه، مفهوم موردنظر را به مفهوم پایه متصل گرداند.)
1. مفهوم موردنظر را به عنوان یک حالت و اثر مجهول در نظر بگیرد و «محلّ» آن یعنی فضا، بستر، زمینه، موقعیت، خمیرمایه ای را که مفهوم موردنظر، در آن ظهور و بروز کرده است کشف کن.
(جوهر= علت مادی= جنس= ماهو فی جنسه؟)(35)
2. چند مفهوم مشابه (نه مترادف) که احساس می کنی در اصل و ریشه با مفهوم مورد نظر تشابه دارند را کشف کن. وجه مشابهت را بررسی کن (کشف جنس از طریق بررسی مصادیق مشابه)، میزان مطابقت این وجه را با نتیجه مرحله سیزده مقایسه کن. (آزمون صحت کشف جنس از طریق بستر مفهوم)
3. (مرحله کشف حالت و اثر مجهول) - مفهوم مورد نظر در اولین تداعی:
4. چه صفتی را در ذهن شما متبلور می کند؟ آن را ثبت کن.
5. چه حالتی را به ذهن شما خطور می دهد؟ آن را ثبت کن.
6. توجه به چه اثری را در ذهن شما فعال می کند؟ آن را ثبت کن.
7. این صفت، حالت و اثری که به نظر شما رسیده است (با کاوش درونی حسّ از مفهوم و بدون توجه به امور بیرون از مفهوم(36))، مصداق کدامیک از مفاهیم پایه ی فلسفی است؟ (در سؤال «آیا...، مصداقی از... است؟ در جای خالی اول، مفهوم موردنظر و در جای خالی دوم به نوبت یکی یکی مفاهیم پایه را قرار دهید و صحت حمل را امتحان کنید.»(37)
8. هر کدام از مفاهیم پایه که در این معادله صدق کرد، به لوازم مفهومی آن در فلسفه مراجعه کنید و مفاهیم مرتبط با آن را بنویسید.(38)

‌سبد8: حقیقت/کلی/غیرپایه/معقول ثانی فلسفی/اعتباری محض/دال بر غیر نسبت

1. مصادیق آن مفهوم را پیدا کن و با استفاده از مکانیزم «اسکن کردن و تناظر یک به یک صفات و خصوصیات» صفات مشترک بین مصادیق را استخراج کن و وجه تمایز آنها را کشف کن.
2. فضایی که اعتبار و استعاره ی این مفهوم از آن نشأت گرفته است را با کمک محصول فرمان 1. کشف کن.
3. تمام خصوصیات متصور برای امری را که این مفهوم اعتباری بر اساس آن ساخته شده است، کشف کن.
4. آن خصوصیات را با هدف مورد انتظار از مفهوم اعتبای مقایسه کن، سپس آن مواردیکه با آن هدف مرتبط هستند را جدا و ثبت کن.
5. خصوصیات این مفهوم که در فرمان4 و1 به دست آمد را با جدول مفاهیم پایه مقایسه کن اگر در جدول وجود دارد به تعریف آن مراجعه کن؛ اگر وجود ندارد آن را بر اساس الگوریتم تحلیل وجودشناسانه کشف کن.

سبد9: حقیقت/کلی/غیرپایه/معقول ثانی فلسفی/غیراعتباری محض/دال بر نسبت

1. مصادیق آن مفهوم را پیدا کن و با استفاده از مکانیزم «اسکن کردن و تناظر یک به یک صفات و خصوصیات» صفات مشترک بین مصادیق را استخراج کن و وجه تمایز آنها را کشف کن.
2. طرفین با اطراف نسبت در اوصاف و حالاتی که در فرمان 1 به دست آمد را کشف کن/قدر مشترک و حلقه رابط میان طرفین نسبت را با مکانیزم «اسکن» تحلیل کن.
3. آن اوصاف و مفاهیمی که در فرمان 2 به دست آمد را با جدول مفاهیم پایه مقایسه کن که اگر در جدول وجود دارد به تعریف آن مراجعه کن؛ اگر وجود ندارد آن را بر اساس الگوریتم تحلیل وجودشناسانه کشف کن.

سبد10. حقیقت/کلی/غیرپایه/معقول ثانی فلسفی/غیراعتباری محض/دال بر غیر نسبت

1. مصادیق آن مفهوم را پیدا کن و با استفاده از مکانیزم «اسکن کردن و تناظر یک به یک صفات و خصوصیات» صفات مشترک بین مصادیق را استخراج کن و وجه تمایز آنها را کشف کن.
2. آن اوصاف و حالاتی که در فرمان 1 به دست آمد را با جدول مفاهیم پایه مقایسه کن اگر در جدول وجود دارد به تعریف آن مراجعه کن؛ اگر وجود ندارد آن را بر اساس الگوریتم تحلیل وجودشناسانه کشف کن.

سبد11. حقیقت/کلی/غیرپایه/معقول ثانی منطقی/دال برنسبت

1. مصادیق آن مفهوم را پیدا کن و با استفاده از مکانیزم «اسکن کردن و تناظر یک به یک صفات و خصوصیات» صفات مشترک بین مصادیق را استخراج کن و وجه تمایز بین آنها را کشف کن.
2. طرفین یا اطراف نسبت در اوصاف و حالاتی که در فرمان 1 به دست آمد را کشف کن/قدر مشترک و حلقه رابط میان طرفین نسبت را با مکانیزم «اسکن» تحلیل کن.
3. آن اوصاف و مفاهیمی که در فرمان 2 به دست آمد را با جدول مفاهیم پایه مقایسه کن اگر در جدول وجود دارد به تعریف آن مراجعه کن؛ اگر وجود ندارد آن را براساس الگوریتم تحلیل وجودشناسانه کشف کن.

سبد12: حقیقت/کلی/غیرپایه/معقول ثانی منطقی/دال بر غیرنسبت

1. مصادیق آن مفهوم را پیدا کن و با استفاده از مکانیزم «اسکن کردن و تناظر یک به یک صفات و خصوصیات» صفات مشترک بین مصادیق را استخراج کن و وجه تمایز آنها را کشف کن.
2. آن اوصاف و حالاتی که در فرمان 1 به دست آمد را با جدول مفاهیم پایه مقایسه کن اگر در جدول وجود دارد به تعریف آن مراجعه کن و اگر وجود ندارد آن را براساس الگوریتم تحلیل وجودشناسانه کشف کن.

فرآیند تکمیلی:

از آنجائیکه هر مفهومی دارای منشائی است که پیدایش آن مفهوم از آنجا آغاز شده است، وجود منشأ و بحث پیدایش، ملازم با بحث «تغییر» و «حرکت» است، مهم ترین قسمت در دست یابی به حقیقت یک موضوع، کشف «فرمول تغییر» و «معادله ی حرکت» آن است. این فرآیند روی خروجی تمامی سبدهای فوق، اعمال می گردد.
برای رسیدن به این هدف، براساس الگوریتم «تحلیل وجودی» عمل می کنیم:
الگوریتم «تحلیل وجودی» به شرح زیر است:(39)
تصور و پذیرش هر مفهومی مبتنی بر تصور و پذیرش پیش فرض هایی است، پیش فرض های عام وجودی مرتبط با این مفهوم را کشف کن. (در مقابل پیش فرض های خاص مربوط به کاربرد مفهوم مورد نظر در علوم مختلف)
فرمول تغییر را مناسب با مفهوم مورد نظر تکمیل کن.
(فرمول تغییر عبارتست از: تغییر در. ... از. ... به. ... با . ... برای. ...؛ یعنی: تغییر در چه ماده ای؟ از چه صورت وجودی؟ به چه صورت مطلوبی؟ با ایجاد چه زمینه، ابزار و لوازمی؟ برای تحقق چه هدفی؟)
معادله ی حرکت را مناسب با مفهوم موردنظر تکمیل کن.
(معادله ی حرکت عبارتست از: حرکت در. ... از. ... به. ... درمراحلِ. ... با کمیت. ... و کیفیت. ... در زمان. ... در مکان. ... در ارتباط با. ... که توسط علت(40). ... شروع شده و توسط علتِ. ... ادامه یافته است، و نقطه ی اوج آن. ... است تا به. ... برسد؛
یعنی:
حرکت در چه ماده ای، از چه نقطه شروعی؟ به چه نقطه پایانی؟ با عبور از چه مراحلی؟ با چه کمیت و کیفیت و زمان و مکان و وضعیت و جهتی؟ توسط چه علت فاعلی؟ و علت مُبقیه ای؟ با حداکثر چه سقف قابلیت و مرکز ثقلی؟ به چه علت غائی ای؟)

2. تحلیل مفهومی از طریق مقایسه با تحلیل های دیگر

هر مفهومی به علتی و با احساس و موقعیت خاصی، در اولین بار تاریخ تفکر بشر، مورد توجه متفکری قرار گرفته و توضیح در مورد او از جایی شروع شده است. سپس در مسیر ملاحظات و تأملات فکریِ دیگر اندیشمندان قرار گرفته و تغییر و تحولاتی یافته است.
کشف فضایی که سبب شده به این مفهوم توجه شود و سپس کشف تغییر و تحولات و علل ایجاد این تغییرات در سیر اندیشه ی بشری، موجب می شود، علل و ابعاد مختلف موضوع، در صحنه ی عمل آشکار شود و مقایسه ی نتایج این آشکارسازی با نتایج مرحله ی «تحلیل وجودی» آزمونی طرفینی برای صحت تشخیص تحلیل گر خواهد بود. برای رسیدن به این هدف، از الگوریتم «تحلیل تاریخی» استفاده کن.
برای تکمیل فرآیند «تحلیل تاریخی»، به طور خاص تحلیل ها و توضیحاتی را که در علوم مختلف از «مفهوم موردنظر» صورت گرفته است، استخراج کن و با استفاده از الگوریتم «تحلیل میان رشته ای»، ابعاد، آثار و لوازم مفهوم را کشف کن.

پی‌نوشت‌ها:

1. جناب آقای دکتر احمد فرامرز قراملکی، این مطلب را در کارگاه «روش تعریف» که در تاریخ 17 فروردین 1391 در مشهد مقدس برگزار شد، بیان کردند.
2. تلفیق بین رویکردها و ابزارهای تحلیل مفهومی مختلف.
3. «دلالت» دو اصطلاح دارد:
گاه در معنای «انتقال از تصور لفظ به تصور در معنا» به کار می رود.
و گاه به معنای «مصداق و یا همان امر خارجی است که به کمک زبان و الفاظ تعیین می شود و بدان اشاره می رود(= مسمّا)»؛ گاه از این اصطلاح دوم با لفظ «حکایت» تعبیر می شود.
(ن.ک: فلسفه ی تحلیلی3: دلالت و ضرورت، صادق لاریجانی، نشر مرصاد، قم: 1375، ص 18).
در این نوشتار اصطلاح دوم مقصود بوده است.
4. همچنین دو قوه ی دیگر نیز برای نفس شمرده می شود که وود آن محل اختلاف است:
1. مُدرک معانی جزئیه که به آن وهم می گویند.
2. خزانه ی مُدرکات وهم که آنرا حافظه گویند.
باید توجه داشت که وجود یا عدم وجود این دو قوّه خللی در بحث و تحلیلی ما ایجاد نمی کند.
5. تصرف در صُوَر حسّیه مانند آنکه: انسان در حالی که به یک قالی که دارای نقشه ها و گلهای مختلف است نظر می افکند، در ذهن خود از جمع کردن و مورد توجه قرار دادن چند نقش و چند گل صورت معینی مجسم می کند و دو مرتبه از تجزیه و مورد توجه قراردادن بعضی دون بعضی شکل دیگری را برخویش ظاهر می سازد و یا هنگامی که در شب به آسمان پرستاره نگاه می کند در ذهن خود از جمع و ترکیب و مورد توجه قراردادن یک عده از ستارگان صورت حیوان مخصوصی را مجسم می سازد و در همان حال از تجزیه ی آنها و ضمّ و ترکیب دیگری صورت دیگری را بر خود ظاهر می سازد. تصرّف در صور خیالیّه مانند آنکه: انسان در ذهن خود تصوری از کوه دارد در تصوری از پولاد، آنگاه با نیروی تخیّل تصویری از کوه پولادین می سازد و یا آنکه تصوری از انسان و تصوری از اسب و تصوری از بال پرندگان دارد، آنگاه با نیروی تخیّل صورت اسبی را می سازد که دارای سرآدمی و دو یال است. (تعلیقات شهید مطهری بر اصول فلسفه و روش رئالیسم، جلد 2، مقاله پنجم)
7. مقصود از عنوان «عنوان مشیر» است.
8. منطق و مباحث الفاظ، الابهری لأثیرالدین، تعدیل المعیار فی نقد تنزیل الافکار، خواجه نصیرالدین طوسی، ص 152.
9. شهید مطهری در پاورقی های اصول فلسفه و روش رئالیسم به بساطت مفاهیم عامه ی فلسفه اشاره کردند.(مجموعه آثار، ج6، ص 535)
10. معقولات اولی را اینچنین نیز تعریف کرده اند: «مفاهیمی کلی که به حیثیّت تقییدیه ی نفادیّة وجود، در خارج موجودند.»(معقول ثانی، مسعود اسماعیلی، صص 542-543)
حیثیت تقییدیه به معنای وساطت یک چیز در حکم بر امری دیگر است، به گونه ای که میان آن دو چیز اختلاف مصداقی و متنی نباشد، و به نفسِ قید، حکم را بپذیرند. معقول ثانی، مسعود اسماعیلی، ص 543(با اختصار).
11. معقول ثانی، فنایی اشکوری، ص 90(با اختصار).
12. ما بإزاء (نزد متأخران) به معنای مصداقی است که متن ذات آن در ازای مفهوم قرار می گیرد. معقول ثانی، مسعود اسماعیلی، ص 501.
شاید بتوان «ما بإزاء» را اینطور معنا کرد: تناظر صورت ذهنی با «کلِ متمایز» ولو صورت ذهنی حاوی اطلاعات اجمالی از آن «کل» باشد.
13. اسماعیلی مسعود، معقول ثانی، ص 503.
14. شیروانی علی، شرح مصطلحات فلسفی، ص 154.
15. آموزش فلسفه، ج1، ص 199.
16. اسماعیلی مسعود، معقول ثانی، ص 503 (با مقداری تغییر در عبارت).
17. فنایی اشکوری، محمد، معقول ثانی، ص 201-202.
18. از آن جا که مجموع مقالات ثانیه ی فلسفیه ی منطقیّه را «اعتباریات» می خوانند، و از طرف دیگر اعتباریات محضه را نیز از معقولات ثانیه ی فلسفیه به حساب آورده اند، لذا مجموع معقولات ثانیه ی فلسفیّه و منطقیّه را «اعتباریات بالمعنی الاعمّ» و اعتباریات محضه را «اعتباریات بالمعنی الاخص» نامیده اند.
(ر.ک: اصول فلسفه و روش رئالیسم، علامه طباطبائی، انتشارات صدرا، قم، 1368، ج2، ص 194.)
19. اینکه مفاهیم اعتباری تحت معقولات ثانی فلسفی مندرج می شوند، به این معناست که اولاً مفاهیم اعتباری مصداق خارجی دارند (مثلاً گفته می شود زید رئیس است، فلان و فلان زوج هستند، غذا باید خورده شود، ...) اما مابإزارء خارجی ندارند و ثانیاً درباره ی هستی و نیستی واقع توضیح می دهند، لکن هستی و نیستی اعتباری (مثلاً وقتی می گوییم زید رئیس اداره است؛ ریاست از واقعیت اعتباری و استعاری «مشروعیت اعمال قدرت» توسط زید حکایت می کند، این امر نیز واقعی است چون آثارش واقعی است).
20. مجموعه آثار شهید مطهری، ج6، ص 428.
21. طباطبایی محمدحسین، نهایة الحکمة، ج2، ص 191.
22. مقتبس از شرح مصطلحات فلسفی، علی شیروانی، ص 158.
23. مانند لفظ حافظ به فردی با مشخصات ... اطلاق می شود.
24. بر اساس نظریه توصیفی بودن هویت اسماء خاص (در فلسفه تحلیلی و علم اصول).
25. این الگوریتم از جزوه ی الگوریتم تعریف»، حجة الاسلام شیخ عبدالحمید واسطی اقتباس شده است.
26. این نحوه ی عملکرد، در کتب منطقی به شرح زیر آمده است. «من الطرق المعتبرة فی اقتناص الجنس و الفصل، القسمة. و هی تقسیم إلی قسمة الکل إلی اجزائه، و إلی قسمة الکلی إلی جزئیاته، فالقسمة طریق إلی تحلیل المرکبات إلی بسائطها، و متی حصلت البسائط، تمیّز الجزء الجنسی علی الفصلی»(ر.ک. المنطق الملخص، ص 90).
27. رابطه= اثرگذاری و اثرپذیری.
28. مهارت مشاهده ی دقیق، چه اجزاء و روابطی مشاهده می شود با توصیف کمیت و کیفیت و جهت.
29. معنا= آثار، نتایج و لوازم؛ موقعیت حرکتی موضوع در شبکه هستی.
30. این الگوریتم از جزوه «الگوریتم تعریف» حجة الاسلام شیخ عبدالحمید واسطی اقتباس شده است.
31. منظور از تغییرات در مفهوم، تغییر در دریافت مفهومی ما از اشیاء است.
32. مدعای ما این است که برای تحلیل مفهومی معقولات اولی، راهی به جز تجربه یا پدیدارشناسی نداریم.
مثلاً اگر بگویید انسان را تحلیل کردیم به حیوان و ناطق که تحلیل تجربی یا پدیدارشناسی هم نیست؛ خواهیم گفت این دو مفهوم (حیوان و ناطق) را از کجا آورده اید؟ پاسخ این سؤال در نهایت به تحلیل تجربی یا پدیدارشناسانه منتهی خواهد شد.
33. منبای اصلی این نحوه تحلیل بر سه اصل زیر است: نفوذ به ذات از طریق آثار، حالات، صفات، ظهورات و روابط، رابطه ی علت و معلولی میان مفاهیم (منتزع از رابطه ی علت و معلولی میان ماهیات)؛ یا چهار قسم علل (علت فاعلی، علت مادی، علت صوری، علت غائی). جدول مقولات (عوارض ذات).
34. این الگوریم از جزوه ی «الگوریتم تعریف»، حجة الاسلام شیخ عبدالحمید واسطی اقتباس شده است.
35. در بحث موضوع و مسائل علم، آمده است که «ما یبحث فیه عن عوارضه الذاتیه» و بحث از شاخص «محصول ذاتی» ارائه شده و چنین آمده است که: محصول ذاتی آن است که یا موضوع در تعریف آن اخذ شود یا جنس موضوع یا معروض موضوع یا معروض جنس موضوع.(شرح اشارات ج1 ص 60)
مثلاً: «محبت»= حالتی روحی روانی که...(اثر تمایل به همراهیِ با همدلی را ایجاد می کند).
36. مانند توجه به علت یا مرتبطات مفهوم.
37. مثلاً، محبت، مصداقی از فضای وحدت و کثرت است.
38. مثلاً: در مفهوم «پایه ی وحدت و کثرت»، دو طرفی که وحدت بین آنها باید ایجاد شود بررسی می شود. (وحدت حقیقی یا اعتباری یا انضمامی، جهت وحدت، سطح و لایه وحدت و ...)
39. این الگوریتم از جزوه ی «الگوریتم تعریف» حجة الاسلام شیخ عبدالحمید واسطی اقتباس شده است.
40. قاعده ی «ذوات الأسباب لا تعریف إلا بأسبابها» دلالت بر ضرورت اتخاذ علل اربع در تعریف موضوع و کشف حقیقت موردنظر دارد.