نویسنده: دکتر محمد پارسا

چون روان شناسی دانش بررسی رفتار موجود زنده است، به این جهت مانند هر دانشی دارای روشهایی است که در زیر به مهمترین آنها اشاره می شود.

روش مشاهده ی طبیعی

روش مشاهده ی طبیعی یا مشاهده ی مستقیم (1)، چنانکه از عنوان آن پیداست یکی از ساده ترین و اصولی ترین روشها برای مشاهده و ثبت رویدادها به همان صورتی است که در جهان طبیعی و واقعیتها رخ می دهند. پژوهشگر در این روش، بی آنکه مداخله ای داشته باشد، فقط به مشاهده ی رویدادها می پردازد و ممکن است ساعتها و روزها به مشاهده ی رفتار جانوران بنشیند و در موارد مختلف به ثبت و یادداشت آنها اقدام کند. معلمان نیز در کلاس درس، به روش مشاهده ی مستقیم، رفتار شاگردان را زیر نظر می گیرند و از چگونگی آن نتیجه گیری می کنند. روش مشاهده ی مستقیم یا طبیعی در واقع توصیف رفتار است،‌ نه توضیح و تشریح آن.
چون انسانها و جانوران هر رفتاری را در اوضاع و احوال طبیعی خاص خود انجام می دهند، پژوهشگر باید صبر کند تا شرایط مطلوب فراهم گردد، سپس به گردآوری و یادداشت رفتار طبیعی اقدام کند، وگرنه حاصل مشاهده واقعی و نتیجه بخش نخواهد بود.

سرگذشت پژوهی

روش سرگذشت پژوهی (2) یا مورد پژوهشی یکی از ساده ترین و مستقیم ترین شکل در بررسیهای روان شناسی است. از کسی که دارای مسئله ی خاصی است پرسشهای گوناگونی می شود و در همین پرسشها و پاسخهاست که بخشی از واقعیتها روشن می شوند، یعنی علت وقوع رفتار کشف می گردد. در این روش ممکن است، نه تنها سن فرد، بلکه رفتار اطرافیان با او، همبازیها، دوستان، چیزهای مورد علاقه ی او و به طور کلی زندگی فرد مورد بررسی قرار می گیرد و در صورت لزوم از آزمونهای مربوط روانی نیز بهره گیری می شود. گاهی، حتی، علاوه بر مصاحبه ها، ممکن است مدتی بررسیها به طول بینجامد.
روش سرگذشت پژوهی بیشتر برای بررسی رفتارهای نابهنجار به کار می رود. شاید سرگذشت پژوهیهای بالینی در فیلم سه چهره ی حوا که داستان زنی با سه شخصیت متفاوت است مثال خوبی باشد. این گونه سرگذشت پژوهیها به سبب آنکه توضیح گسترده ای درباره ی رفتار به دست می دهند در روان شناسی دارای اهمیت فراوانی هستند.

روش زمینه یابی

روش زمینه یابی (3) به مشاهده و بررسی موارد و سرگذشتها به گونه ای غیر مستقیم می پردازد. در این روش از گروهی افراد درباره ی احساس، نگرش، علاقه یا عقیده شان نسبت به چیزی یا مورد معینی پرسشهای خاصی صورت می گیرد.
زمینه یابی به گونه ای غیر مستقیم برای پی بردن به عقاید سیاسی، علاقه های مردم، نیازهای بهداشتی و مانند اینها به کار می رود. مؤسسه ی رأی گیری و آمار گالوپ (4) در کشورهای متحد آمریکا یکی از معروفترین سازمانهای روش زمینه یابی است که از طریق پرسشنامه، مصاحبه با مردم به واقعیتهایی دست می یابند. در این روشها افراد با تجربه و آموزش دیده نمونه هایی از افرادی را که نماینده ی مردم مورد نظر هستند برمی گزینند و با طرح پرسش و پاسخ نتایج قریب به یقین را به دست می آورند.
بعضی از روان شناسان روشهای سرگذشت پژوهی و زمینه یابی را از انواع روش مشاهده به شمار آورده اند.

آزمونهای روانی

آزمونهای روانی (5) از مهمترین وسیله های سنجش روانی به شمار می آیند که می توانند استعداد ذاتی، پیشرفت تحصیلی، صفات و مهارتهای فکری را اندازه بگیرند. آزمونهای هوشی استعداد کلی افراد و آزمونهای صفات شخصیت مانند اضطراب، قدرت رهبری و جز آن را اندازه می گیرند. همه ی این آزمونها از شماری پرسشها تشکیل یافته اند و نوع و نحوه ی پاسخی که آزمودنی ابراز می دارد میزان استعداد و صفات خاص او را نشان می دهد. مجموعه ی این پاسخها بازتابی از چگونگی رفتار او در برخوردهای اجتماعی است.
میزان نمره ها در یک آزمون با دگرگونیهایی در متغیر دیگر ارتباط و همبستگی (6) پیدا می کند. چنانکه نمره ی افراد در آزمون ریاضی می تواند با نمره های بعدی آنها در درس ریاضی دانشگاه همبستگی داشته باشد. اگر این همبستگی بالا باشد، آن وقت نمره ی آزمون می تواند تعیین کند که کدام دسته از داوطلبان باید در درسهای پیشرفته تر قرار گیرند.
در واقع آزمونها ابزارهای بسیار مهم سنجش در روان شناسی به شمار می آیند. زیرا روان شناس را قادر می سازند با کمترین ناراحتی در کار روزانه ی افراد، بدون به کار بستن دستگاههای پیچیده ی آزمایشگاهی، داده ها یا اطلاعات فراوانی از آنان به دست آورد.
تست سازی یا آماده کردن آزمونها دارای مراحل گوناگونی از قبیل مقیاس بندی و تعیین هنجار است.

روش مصاحبه

مصاحبه ی (7) روانی غالباً در رابطه با روش سرگذشت پژوهی به کار می رود و دارای پرسشها و وضع ثابتی نیست. اجرای این روش با پاسخهایی که مصاحبه شونده می دهد و همچنین فرضیه ها و برداشتهای آزمونگر نیز ارتباط پیدا می کند.
باید توجه داشت که مصاحبه ها می توانند دارای ساختاری همانند و یکسان مانند آزمونها باشند. در این صورت مصاحبه از یک رشته مواد و پرسشهای معین تشکیل می شوند. این گونه مصاحبه ها را مصاحبه های ساخت دار (8) می نامند و بیشتر برای پی بردن به نظر گروهی از مردم به کار می روند تا یک فرد معین.

رهیافت همبستگی

به طور کلی آزمونها، مصاحبه ها، زمینه یابیها و گاهی هم روش مشاهده ی طبیعی را رهیافت همبستگی (9) در مسائل روان شناسی عنوان کرده اند. برای اینکه درجه ی ارتباط میان دو یا چند متغیر را کشف کنند رهیافت همبستگی را به کار می برند. متغیر نیز به هر گونه ویژگی، شیء، رویداد، شخص یا هر عامل دیگری گفته می شود که دارای دو یا چند ارزش باشد. برای نمونه، ممکن است فرض شود که نظر افراد درباره ی مسائل خیریه و رفاه نیازمندان (متغیر اول) با درآمد سالیانه (متغیر دوم) آنان وابسته است یا نه. این فرض می تواند بیانگر ماهیت چنین ارتباطی باشد و تصورهای مختلفی به وجود آورد که هرچه درآمد بالاتر باشد کمک و شرکت افراد در امور خیریه بیشتر یا کمتر خواهد بود. برای پی بردن به واقعیت امر روان شناس می کوشد بازتاب درآمدها و نگرشها را در امور خیریه کشف کند و نتیجه ی کلی را به روش مصاحبه، زمینه یابی مقطعی یا مورد پژوهی از کل جمعیت به دست آورد. در این راستا برای هر فرد دو نمره وجود دارد، یکی برای درآمد سالیانه و دیگری تمایل و میزان نگرش او به امور خیریه و کمک به بینوایان است که از خیلی کم به خیلی زیاد نوسان پیدا می کند.
روان شناس برای آگاهی از قدرت رابطه ای که میان این دو متغیر وجود دارد باید به محاسبه ی ارزش عددی آنها بپردازد که ضریب همبستگی نامیده می شود. همبستگی صفر به معنای آن است که هیچ گونه رابطه ای میان این دو متغیر وجود ندارد. در مثال بالا همبستگی صفر نیز به معنای آن است که میزان درآمد شخص با طرحهای رفاه عمومی ارتباط ندارد. برعکس، همبستگی مثبت بیانگر آن است که میان این دو متغیر نوعی همبستگی موجود است: هرچه ارزش یک نمره در این زمینه یابی بالاتر باشد ارزش نمره ی متغیر دیگر بالاتر می رود. همبستگی مثبت در این مثال به مفهوم آن است که شخص پردرآمد بیشتر به امور خیریه کمک می کند. اما همبستگی منفی مؤید آن است که هرچه درآمد سالیانه بیشتر باشد فرد کمتر در امور خیریه مشارکت می کند. یعنی، افزایش یک متغیر به همان نسبت موجب کاهش متغیر دیگر می شود و برعکس. رقمی را که در آزمونها برای نشان دادن همبستگی به کار می برند (1±=r) که به صورت مثبت حداکثر همبستگی (1+) و به شکل منفی حداقل آن (1-) است.

روش آزمایشی

یکی دیگر از مهمترین روشهای روان شناسی روش آزمایشی (10) یا تجربی است، زیرا آزمایشگر در آزمایشگاه شرایط را به طور کامل در اختیار دارد تا ارتباط میان متغیرها را بازشناسد. برای نمونه، آزمایشی که می خواهد رابطه ی میان استعداد یادگیری و سن یادگیرنده را مشخص کند با ارزشهای متفاوتی روبه رو می شود و چون در کودکان استعداد یادگیری به افزایش سن آنان بستگی دارد می توان میان این دو متغیر ارتباط منظمی ایجاد کرد.
از ویژگیهای مهم روش آزمایشی این است که پژوهشگر بهتر و آسان تر از روشهای دیگر می تواند متغیرها را در اختیار بگیرد. در واقع یکی از ویژگیهای مهم روش آزمایشی قدرت نظارت و مهار متغیرهاست. اگر آزمایشگر بخواهد به این نکته پی ببرد که آیا استعداد یادگیری به میزان خواب یادگیرنده بستگی دارد یا نه؟ برای اثبات این امر می توان آزمایشی با شرکت چند گروه از شاگردان و مقدار خوابی که داشته اند ترتیب داد و در عمل به چگونگی نتایج این آزمایش پی برد. به این معنا که گروهها را در ساعتهای مختلف به خواب می برند و همه را در یک ساعت معین بیدار می کنند و به هر گروه مقدار معینی مطالب درسی می آموزند که برای همه تازگی دارند. در عمل مشاهده می شود که آیا خواب بیشتر در یادگیری تأثیر بیشتری دارد یا نه؟
در این بررسی میزان خواب را متغیر مستقل (11) می نامند، زیرا این متغیر به آزمودنی (12) یا آزمایش شونده بستگی ندارد، بلکه به خود خواب وابسته است. اما میزان مطالب آموخته را متغیر وابسته (13) می خوانند، چون ارزشهای آن به ارزشهای متغیر مستقل وابسته است. متغیر وابسته بی شک نموداری از رفتار آزمودنی است. بنابراین، در این تجربه می توان گفت که استعداد یا توانمندی آزمودنیها برای یادگیری یک کار یا موضوع جدید کارکرد (14) مقدار خوابی است که آزمودنیها از سر گذرانده اند.
در واقع متغیر مستقل و وابسته مترادف با علت و معلول هستند. مک کَن و هولمز (15) (1984) گروهی از زنانی را که در دانشگاه کانزاس گرفتار افسردگی روانی بودند مورد بررسی قرار دادند. نخست این افسردگان را به دو گروه تقسیم نمودند. یک گروه را 5 هفته و گروه دیگر را به مدت 10 هفته در ورزشهای مختلف همراه با موسیقی و آهنگهای شاد شرکت دادند. در پایان آزمایش نتیجه گرفتند میزان افسردگی زنانی که در 10 هفته ورزش کرده بودند کمتر از آنهایی بود که در 5 هفته مشارکت داشتند. افسردگی زنان گروه 5 هفته ورزش نیز کمتر از آنهایی بود که در هیچ گروهی شرکت نداشتند.
در مثال بالا ورزش متغیر مستقل و میزان افسردگی متغیر وابسته نامیده می شوند. به طوری که ملاحظه می گردد افزایش ورزش، یعنی متغیر مستقل موجب کاهش افسردگی یا متغیر وابسته می شود. به این معنا که هرچه متغیر مستقل بیشتر به کار رود متغیر وابسته کاهش بیشتری پیدا می کند.
طرح آزمایشی (16): اصطلاح طرح آزمایشی به شیوه ای اشاره دارد که در گردآوری داده ها یا اطلاعات به کار می رود. ساده ترین طرحهای آزمایشی آنهایی هستند که پژوهشگر با بهره جویی از یک متغیر مستقل تأثیر آن را بر یک متغیر وابسته مورد بررسی قرار می دهد. چون جز متغیر مستقل عوامل دیگر ثابت هستند. در پایان آزمایش می توان به بیان چنین عبارتی پرداخت: «با توجه به ثابت بودن عوامل دیگر، وقتی (x) افزایش می یابد (y) هم افزایش می یابد.» یا آنکه «وقتی (x) افزایش پیدا می کند، (y) کاهش می یابد.» در این عبارتها تقریباً هر مطلبی را می توان گنجاند، مانند اینکه بگوئیم: «کودکان هرچه بیشتر فیلمهای پر زد و خورد و جنگ طلبانه را تماشا کنند پرخاشگرتر می شوند» فرد هرچه چاق تر باشد سرعت دویدن او کمتر می شود.»
گاهی آزمایش حضور یا عدم حضور یک شرط یا عامل را مورد توجه قرار می دهد. یعنی آزمایشگر یک متغیر مستقل را با دو ارزش حضور و غیاب بررسی می کند. متغیری که در آزمایش به طور فعال شرکت می جوید گروه آزمایشی (17) و آن را که شرکت ندارد گروه گواه (18) می نامند. در این رابطه تغییری را که در نتیجه ی مشارکت گروه آزمایشی پدید می آید با گروه گواه که هیچ گونه مشارکتی ندارد مقایسه می کنند.

پی نوشت ها :

1. naturalistic or direct observation method
2. case study method
3. survey method
4. Gallup Poll
5. mental tests
6. correlation
7. interview
8. structured interview
9. correlational approach
10. experimental method
11. independent variable
12. subject
13. dependent variable
14. function
15. McCann, I. L. & Holmes, D. S. 1984
16. experimental design
17. experimental group
18. Control group