قرآن های جالب توجه

این مبحث از قرآن هایی سخن می گوئیم که « متفاوت » اند. از جمله نگارش ( و چاپ) کل قرآن در یک صفحه یا شاید کوچک کردن کتابت صفحه آرایی شده قرآن کریم که ابعاد بسیار بزرگ تری داشته است، به مدد فیلمبرداری و به چاپ رساندن آن در ابعاد عادی- بلا تشبیه- به اندازه قطع باز یک روزنامه یا کوچک ترین قرآن جهانی که در اختیار یک بانوی سریلانکایی مقیم عمان است که اندازه های مصحف به ارث مانده از چند نسل در خاندان او، 2× 1/1 سانتی متر و قطر آن 0/7 سانتی متر است. یک هندی مقیم امارات نیز قرآنی به ابعاد 1/8× 2/6 به قطر 0/6 سانتی متر دارد. متقابلاً جای آن هست که از بزرگ ترین ( و سنگین ترین) قرآن های جهان هم یاد شود که عبارتند از: 1- مصحف هندی که بر فلز (آلیاژ برنج و مس) به صورت برجسته حکاکی می شود و رو به اتمام است. کلاً در 90 صفحه با وزن تقریبی 300 کیلو، 2- نسخه نمایش داده شده در کراچی (1381) که در آن نمایشگاه 600 نسخه خطی به نمایش درآمده و سنگین ترین نسخه، 210 کیلو وزن داشته است، 3- مطلقاً سنگین ترین قرآن در جهان و جهان اسلام قرآن طلایی است در پنج تن متشکل از 360 تابلو به ابعاد 122× 192 سانتی متر که عمل هنرمندانه و سخت کوشانه ( ده ساله) استاد حاج محمود طلایی است و مؤسسه خیریه حاج غلامرضا یزدجردی حامی و بانی آن است. همچنین قرآن چهل و دو کیلویی، تهیه شده در کشور لیبی که روایت قالون از نافع را به کتابت درآورده در پنجمین نمایشگاه بین المللی قرآن در تهران.
از هنر قطاعی قرآنی هم باید یاد کرد که استاد مهندس علی طاهری در آن مهارت بیمانندی دارد. سرکار خانم زینت قاجار دولو نیز ذوق سرشاری در پیوند دادن هر چه بیشتر این هنر با ایه و عبارت نگاری قرآن، به خرج داده اند. قرآن الفی، مصحفی است که تمام سطرهای آن ( هر صفحه دارای 16 سطر) یا الف شروع می شود ( چاپ مؤسسه انتشارات دانش هوشیار با همکاری انتشارات صفحه نگار، 1382). پیشترها قرآن واوی که هر سطر آن با « و» (واو) آغاز می شد و اثر سخت کوشی هنرمندانه مسلمانان هند بود، به عرصه آمده بود.
کتاب نمادین چوبی از قرآن کریم به همراه یک رحل یکپارچه با استفاده از هنر مشبک و منبت بر چوب گردو، به همت استاد مهدی طوسی، استاد منبت و معرق در دهمین نمایشگاه قرآن (1381 ش) عرضه شده است. همچنین نمونه ای از مشبک کاری یا معرق برجسته ( ترکیب از تذهیب، خطاطی و معرق کاری قرآن) به همت استاد حمید سلیمانیان در نمایشگاه قرآنی قم (1380 ش) عرضه شد.
همچنین قرآن معرق کاملی با کنده کاری بر چوب به همت یکی از هنرمندان معاصر تهیه و در یازدهمین نمایشگاه قرآن (1382) به نمایش گذاشته شده است. نیز از « نسخه ای مخلوط از قرآن چوبی با ترجمه ای فارسی از کتابخانه سلطنتی شاه سلطان حسین صفوی» سراغ داریم.
قرآن تمام چرم هم از این گونه قرآن های متفاوت است. استاد کار این مصحف متفاوت، استاد ابوالفضل عیازی است که نخستین صفحه آن به صورت یک تابلوی بلند بالا که با استفاده از 12 هزار قطعه چرم، در ابعاد 180× 130 سانت تهیه شده بود، در پنجمین نمایشگاه قرآن به معرض نمایش گذاشته شد و امید می رود، در این سال ها به اتمام رسیده باشد.
در این بخش باید از مصحف ایران یادی کنیم. مبتکر طرح این قرآن که با استفاده از بخشی از 182 قرآن خوش نوشته به اقلام مختلف، در طی هزار سال، در نهایت که کار تکمیل و طبع آن بر عهده فرزندش دکتر سید ابوذر نجفی مدیر انتشارات « مانوسکا»ی آلمان است.(1)
این مصحف، در روزهای 6 و 7 مرداد ماه 1382 در کاخ موزه گلستان، به معرض نمایش گذارده شده و قبل از انتشار این نوشتار، در ایران و خارج از ایران منتشر شده است. این اثر هنری عظیم در هشت سال صرف تدوین و آماده سازی آن برای چاپ شده است، از نمونه های خوشنویسی کوفی در قرن چهارم هجری تا شکسته نویسی درویش عبدالمجید طالقانی را در بر می گیرد. گفتنی است که در سال های اخیر مرقع ( آلبومی) از خوشنویسی قرآن به قلم شکسته نستعلیق به همت استاد یدالله کابلی، تدوین و منتشر شده است.
این گونه آثار هنری بسیار بیش از این نمونه ها است و حتی برجسته ترین آنها را نمی توان یاد کرد. شاید ذکر همین تعداد از نمونه های هنری متنوع برای مقصود ما که بیان طرحی از نقش و نفوذ عظیم قرآن در فرهنگ خاص، و هنر و صنایع و فنون ظریف، و فرهنگ عامه باشد، کافی است.(2)
شادروان احمد گلچین معانی کتابدار، کتابشناس، و نگارنده فهرست های قرآن ی خطی آستان قدس رضوی از قرآنی به خط اختراعی ظهیر الدین محمد بابر پادشاه (932-937 ق) و مؤسس سلسله تیموری ( مغولی) هند در نیمه اول قرن هجری با وقفنامه شاه سلطان حسین صفوی در سال 1119 ق، و تصویر یک صفحه از آن خط غریب و خوش نما که تاکنون خوانده نشده، اطلاعات کافی به دست داده است. تلاش لازم برای خواندن این خط و تشخیص الفبای آن صورت نگرفته است. وگرنه، چون متن اصلی منقول عنه آن، نص عربی قرآن است، امکان رمزگشایی و بازخوانی آن منتفی نیست.(3)
نوشتن هنرمندانه قرآن بر پارچه با عالی ترین شیوه های زری دوزی و انواع قلابدوزی، یا حتی صرفاً « پارچه نویسی» ( مانند پیراهن قرآن یا حلقه یاسین که به آن اشاره خواهد شد) از فنون هنری و ظریف قرآن نگاری است. در این زمینه گفتنی است که در موزه پارس شیراز یک پارچه زری ختایی وجود دارد که در حاشیه آن، ایاتی از قرآن به شیوه چپ نویسی نگاشته شده است. این پارچه متعلق به دوران صفوی است. در موزه استان قدس رضوی هم دو قرآن محفوظ است که روی کتان نوشته شده اند: یکی مربوط به محمد علی بن محمد قلی نوری (1226 ق)، دیگری به محمد علی اردستانی حسینی: کاتب السلطان (1259 ق) که به دستور محمد شاه قاجار نوشته شده است. اخیراً هم حجت الاسلام بحیرایی نوشتن قرآن کریم را بر تابلوهای شش متری آغاز کرده است. کل مصحف بالغ بر 620 تابلو و نگاشته با قلم نی بر روی پارچه متقال است.
یک ابتکار امروزین در آیه نگاری قرآنی، حاصل ذوق استاد خسرو روشن خوشنویس معروف معاصر است. ایشان مبتکر خط « حجمی- فلزی» است. به این شرح که آیات و عبارات قرآنی فی المثل: أَلا بِذِکرِ اللّهِ تَطمَئِنَ القُلُوبَ یا ایه و ان یکاد، یا سوره های کوتاه مانند سوره اخلاص، را ابتدا به نستعلیق یا ثلث دانگ جلی بر روی کاغذ می نویسد و سپس در کارگاه کوچک خانگی اش آنها را بر روی فلز برنج منعکس می سازد و سرانجام به آنها لعابی از آب طلا و جلای مناسب می دهد و بر ساقه و پایه ای مناسب استوار می سازد که برای قرار دادن بر روی میز یا قفسه یا ویترین موزه ها بسیار مناسب است. این ابتکار ایشان با استقبال مواجه شده و چندین نمایشگاه داخلی برای آنها برگزار شده است. در زمستان سال 1382 ده ها اثر خط حجمی- فلزی را همراه نقاشی- خط ها و سایر تابلوهای خوش نوشته اش، به دعوت دولت و سفارت چین در هفته بزرگداشت هنر ایران، در پکن به نمایش گذاشته شده و چون ایام برقراری نمایشگاه با فاجعه زلزله بم ( دی ماه 1382) مواجه شد، استاد روشن، وجوه حاصله از فروش آنها را، برای یاری رساندن به بازماندگان این فاجعه ( و ان شاء الله بازسازی این شهر باستانی) در اختیار مقامات مسئول ایرانی قرار داد. ایشان همچنین در همین ایام کتابت قرآن کریم را به قلم نستعلیق ( کتابت جلی) با رعایت رسم الخط عثمانی، در حدود دو سوم کل مصحف پیش برده اند.
یک نمونه شگفتی آفرینی از قرآن های متفاوت، طرح ریزی و طبع قرآنی است به خط کوفی واره آسان خوان و خودآوا که اعراب هر حرف در آغاز یا انجام خود آن حرف است، نه به شیوه مرسوم در زیر یا بالای حرف. مبتکر این طرح هنرمندانه، مهندس رضا کیان زاد است.(4)

پی نوشت ها :

1. متأسفانه ایشان پس از تکمیل و پیش از انتشار این مصحف درگذشتند.
2- برای ملاحظه قرآن های متفاوت بیشتر نگاه کنید به د. ق. ق.
3- ر.ک: راهنمای گنجینه قرآن ( پیشگفته)، ص 178 [ که نمونه ای از خط یک صفحه آن را هم در بر دارد].
4- ر.ک: « خط خودآوا [خود اعراب]» نوشته رضا کیان زاد ( که مبتکر این خط است و چنانکه اشاره شد به دو گونه مصحف شریف را با این خط که لهجه و نمای کوفی دارد، به طبع رسانده اند)، در : د. ق. ق. یک نوع از این مصحف ها با خط خودآوای « دوآوا» چاپ شده که دارای حرکات (اعراب) ریز و کمرنگ و نزدیک به حروف مربوط به هر یک است با این مشخصات: القرآن المجید. طراح خط: مهندس رضا کیان زاد. نوع خط: دوآوا، ناشر: انتشارات کیان کتاب- مؤسسه رسانه کلام، تهران، 1378.

منبع مقاله :
خرمشاهی، بهاء الدین؛ ( 1390)،قرآن در زندگی و فرهنگ عامه، تهران، مؤسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر، چاپ اول