بررسي روايتي پيرامون خواستگاري علي (ع) از دختر ابوجهل

بررسي و نقد داستان خواستگاري علي (ع) از دختر ابوجهل (3)

بررسى روايت مِسْوَر

با توجّه به آن چه بيان شد، طريقى كه اصحاب صحاح همگى بر آن اتّفاق نظر دارند، همان طريق روايت نخست (روايت مِسوَر) است و اين تنها طريقى است كه بُخارى، مُسلم، نَسايى (1) و ابن ماجه آن را نقل كرده اند.
البتّه تِرمذى تنها كسى است كه اين روايت را از ابن زبير نقل كرده، كه با احتمالى كه او درباره ي اين حديث داده است آشنا شديم. ابو داوود نيز تنها كسى است كه اين روايت را از عروه نقل كرده است كه وضعيّت او نيز بيان شد.
بنا بر اين، حديثى كه در نزد همگى آن ها قابل اعتماد و صحيح است، همان حديث مِسْوَر بن مخرمه است.
از بررسى هاى گذشته، روشن شد كه رواياتى كه اينان از مِسْوَر نقل كرده اند، به دو نفر منتهى مى شود:
1- على بن الحسين، امام زين العابدين عليه السلام.
2- عبداللّه بن عبيداللّه بن ابى مُلَيكه.
تنها راوى كه روايت خواستگارى را از امام زين العابدين عليه السلام روايت كرده است كسى جز محمّد بن شهاب زُهْرى نيست.
ولى راويانى كه از ابن ابى مُلَيكه نقل كرده اند دو نفر هستند:
1- ليث بن سعد.
2- ايّوب بن ابى تيميه سَختيانى.
دارمى، بُخارى، مُسلم، احمد، ابن ماجه و... اين حديث را از ابو يمان (2) از شعيب از زُهْرى روايت كرده اند.
همچنين بُخارى، مُسلم، ابوداوود و احمد... اين حديث را از وليد بن كثير از محمّد بن عمرو بن حلحله از زُهْرى روايت كرده اند.
مُسلم اين روايت را از طريق نعمان از زُهْرى نقل كرده است.
ما در اين نوشتار مختصر در صدد بحث در مورد ابو يمان، حَكَم بن نافع و روايت او از شعيب - كه همان ابن حمزه كاتب زُهْرى است - (3) و روايات خودِ شعيب نيستيم و تنها اشاره مى كنيم كه علما در اين باره سخنان بسيارى گفته اند، تا جايى كه بعضى گفته اند: ابو يمان، هيچ حديث يا حتّى كلمه اى از شعيب نشنيده است!! (4)
نكته ي ديگر اين كه، اين دو نفر از مردم شهر «حمِص» بودند و مردم آن شهر سرسخت ترين دشمنان امير مؤمنان على عليه السلام در آن زمان بودند و حماقت آن ها ضرب المثل بوده است (5).
همچنين در صدد بررسى احوالات وليد بن كثير نيستيم كه از فرقه هاى خوارج و اباضى مذهب بوده است (6).
همچنين درباره ايّوب و ليث، كه از مردم مصر بودند، سخن نمى گوييم، بلكه فقط متذكر مى شويم كه مردم مصر از عثمان، عيب جويى و بدگويى مى كردند اما از زمانى كه ليث در مصر موقعيت و شهرت پيدا كرد و به بيان رواياتى در فضيلت عثمان پرداخت، مردم از عيب جويى و بدگويى عثمان دست برداشتند (7).
همچنين درباره ي نعمان بن راشد جَزَرى بحث نمى كنيم، او كسى است كه علما در مورد او گفته اند:
- قَطّان او را به شدّت تضعيف كرده است.
- احمد بن حنبل درباره اش گفته كه حديث او مضطرب است.
- ابن مَعين گفته است كه او در نقل حديث ضعيف است.
- بُخارى و ابوحاتِم گفته اند كه در روايات او غلط هاى بسيارى است.
- ابن ابى حاتِم در مورد ديگرى گفته است: بُخارى او را در رديف ضعفا آورده است.
- ابو داوود گفته است كه او ضعيف است.
البتّه نَسايى و عُقَيلى نيز درباره ي او همين را گفته اند (8).
از همه ي اين مطالب مى گذريم، و قبل از كنكاش درباره ي مِسوَر و حديث او، فقط به بحث و تحقيق در احوال ابن ابى مُلَيكه و زُهْرى - بر اساس نظرات بزرگان اهل سنّت - بسنده مى كنيم.

ابن ابى مُلَيكه

درباره ي ابن ابى مُلَيكه همين بس كه بدانيم او قاضىِ عبداللّه بن زبير و مؤذّن خاص او در دوران حكومتش بوده است. ابن زبير بعد از هلاكت يزيد، در مكّه و در بعضى از شهرهاى حجاز حكومت تشكيل داد (9).
البتّه قبل از اين، به سياست عملى ابن زبير در دشمنى با اهل بيت عليهم السلام اشاره اى كرديم و دقّت در آن براى آگاهى از وضعيت ابن ابى مُلَيكه كه قاضى و شخص مورد اعتمادش بوده، كافى است.

زُهْرى

زُهْرى يكى از راويان اصلى در بيشتر روايات اين داستان است. او كسى است كه خبر مورد اعتماد حديث شناسان اهل سنّت را به نقل از امام زين العابدين عليه السلام روايت كرده است (!!). بنا بر اين، درباره ي او به تفصيل سخن مى گوييم.
زُهْرى از جمله منحرفان از امير مؤمنان على عليه السلام و اهل بيت عليهم السلام بود. اين دشمنى در مورد او شهرت بسيارى يافت، به طورى كه تاريخ نويسان و محدّثان او را در رديف منحرفان از اهل بيت عليهم السلام شمرده اند.
ابن ابى الحديد معتزلى به اين مطلب اشاره مى كند و مى گويد:
جرير بن عبدالحميد از محمّد بن شِيبه روايت كرد و گفت: وارد مسجد مدينه شدم، زُهْرى و عُرْوَة بن زبير نشسته بودند و از على بدگويى مى كردند. اين مطلب به گوش على بن الحسين رسيد. به مسجد آمد و كنار آن ها ايستاد و گفت: اما تو اى عروه! پدرم از دست پدرت به خدا شكايت كرد و او را به داورى فرا خواند و خداوند به نفع پدرم و عليه پدر تو حكم كرد.
اما تو اى زُهْرى! اگر در مكّه بودى، دم آهنگرى پدرت را به تو نشان مى دادم (10).
و اين كلام از آن حضرت اشاره به يهودى زاده بودن زُهْرى است زيرا حرفه ي مذكور در آن تاريخ شغل يهوديان مكّه بود، و دشمنى يهود با رسول اللّه صلّى اللّه عليه وآله و خاندان او براى همگان ثابت و آشكار است.
موضوعى كه دشمنى زُهْرى با امير مؤمنان على عليه السلام و اهل بيت عليهم السلام را تأكيد مى كند، تلاش او براى انكار مناقب امير مؤمنان على عليه السلام - از جمله انكار تقدم آن حضرت در اسلام بر عموم ياران رسول اللّه صلّى اللّه عليه وآله - است.
ابن عبدالبرّ مى گويد كه معمر در كتاب جامع خود از زُهْرى نقل مى كند كه گفته است: كسى را نمى شناسيم كه پيش از زيد بن حارثه اسلام آورده باشد.
عبدالرزّاق مى گويد: كسى را سراغ نداريم كه چنين گفته باشد، مگر زُهْرى (11).
در تكميل آگاهى از دشمنى زُهرى با امير مؤمنان على عليه السلام و اهل بيت عليهم السلام همين بس كه او از عمر بن سعد ملعون، قاتل امام حسين عليه السلام روايت نقل مى كرد. ذهبى در اين باره مى گويد:
عمر بن سعد بن ابى وَقّاص از پدرش روايت كرده، ابراهيم و ابو اسحاق از او روايت كرده اند، و زُهْرى و قَتاده به طور مرسل از او روايت نقل كرده اند.
ابن مَعين مى گويد: چگونه كسى كه حسين را كشته است، مى تواند موثّق باشد؟! (12).
از طرفى، زُهْرى از عمّال و كارگزاران بنى اُميّه و محكم كنندگان پايه هاى سلطنت آن ها بود، به طورى كه اين امر را تمام دانشمندان و زاهدان زمانش بر او عيب مى گرفتند.
علاّمه عبدالحق دهلوى در كتاب رجال المشكاة در شرح حال زُهْرى مى گويد:
او به واسطه ي همنشينى با امرا، به كمىِ ديانت و ديندارى دچار شده بود و دانشمندان و زاهدان معاصر او، اين امر را بر او عيب مى گرفتند و او را سرزنش مى كردند.
وى در پاسخ مى گفت: من در خير آن ها شريك هستم، با شرّ آن ها كارى ندارم (!!).
به او مى گفتند: آيا نمى بينى آن ها به چه كارهايى مشغول هستند؟ اما او ساكت مى ماند و پاسخ نمى داد.
بر همين اساس، ابن مَعين او را طعن و قدح كرده است. حاكم از ابن مَعين نقل مى كند و مى گويد: محكم ترين سندها، طريق اعمش از ابراهيم از علقمه از عبداللّه است.
كسى به او گفت: اعمش هم مثل زُهْرى است؟
ابن مَعين گفت: آيا مى خواهى اعمش همانند زُهْرى باشد؟!
زُهْرى در مال و ثروت غرق بود و براى امويان كار مى كرد، در حالى كه اعمش فقيرى صبور بود كه از سلاطين و امرا دورى مى جست و به وسيله ي قرآن راه ورع و پارسايى را مى پيمود (13).
به همين مناسبت امام زين العابدين عليه السلام نامه اى به زُهْرى نوشت و در آن، او را موعظه فرمود، و خدا و روز رستاخيز را به او تذكر داد و او را از آثار بدِ حضور در كاخ هاى سلاطين، آگاه ساخت. در بخشى از اين نامه چنين آمده است:
«إنّ أدنى ما كتمتَ وأخفَّ ما احتملتَ أنْ آنستَ وحشة الظالم، وسهّلت له طريق الغيّ. . .
جعلوك قطباً أداروا بك رحى مظالمهم، وجسراً يعبرون عليك إلى بلاياهم، وسُلّماً إلى ضلالتهم، داعياً إلى غيّهم، سالكاً سبيلهم. . .
احذَرْ فقد نُبِّئْت، وبادِرْ فقد أُجِّلْت. . .
ولا تحسب أنّي أردت توبيخك وتعنيفك وتعييرك، لكنّي أردت أن ينعش اللّه ما فات من رأيك، ويردّ إليك ما عزب من دينك. . .
أما ترى ما أنت فيه من الجهل والغرّة؟! وما الناس فيه من البلاء والفتنة؟!. . .
فأعْرِض عن كلّ ما أنت فيه حتّى تلحق بالصالحين; الّذين دُفِنوا في أسمالهم، لاصقةً بطونهم بظهورهم. . .
ما لك لا تنتبه من نعستك وتستقيل من عثرتك فتقول: واللّه! ما قمتُ للّه مقاماً واحداً ما أحييتُ به له ديناً، أو أمَتُّ له فيه باطلا؟!»
«كمترين چيزى كه پنهان داشتى و سبك ترين چيزى كه از آن چشم پوشيدى، اين است كه با تنهايى ستمگران خو گرفته اى و راه سركشى را براى آنان هموار كرده اى. . .
آن ها تو را محورى قرار دادند كه سنگ آسياى ستمگريشان را به دور تو بچرخانند و پلى كه از روى آن به سوى گرفتارى هايشان عبور كنند. آنان تو را نردبانى به سوى گمراهيشان، دعوت كننده اى به سركشى هايشان و پيماينده ي راهشان برگزيده اند...
من اكنون به تو هشدار دادم پس ترتيب اثر بده و تا مهلتى كه [از خدا] دارى تمام نشده، عجله كن!
گمان نكن كه قصد توبيخ، سرزنش و عيب جويى تو را دارم، بلكه خواستار آن هستم كه خداوند تو را از غفلتى كه تا كنون داشتى خارج كرده و هر چه از دينت را كه از دست داده اى به تو برگرداند...
آيا اين جهل و غرورى كه خود در آن هستى و اين بلا و فتنه اى كه مردم در آن هستند، نمى بينى؟!...
بنا بر اين، از همه ي آن چه كه در آن هستى، روى بگردان و آن ها را رها كن تا به صالحان و شايستگان بپيوندى; همان هايى كه در لباس هاى كهنه ي خود دفن شدند در حالى كه شكم هايشان به پشتشان چسبيده بود...
تو را چه شده است كه از اين چرت و خواب بيدار نمى شوى و جلوى سقوط خودت را نمى گيرى؟! و نمى گويى: به خدا سوگند! يك بار هم در مقامى براى رضاى خدا به پا نخاستم تا در آن مقام براى او دين حقى را زنده كنم، يا باطلى را بميرانم» (14).
گذشته از اين ها، زُهْرى دشمنى با اسلام و پيامبر و اهل بيت عليهم السلام را از پدرانش به ارث برده بود. ابن خَلّكان در شرح حال او مى نويسد:
پدر پدربزرگ او، عبداللّه بن شهاب، در جنگ بدر در سپاه مشركان حاضر شد. وى از افرادى بود كه در جنگ اُحد پيمان بستند كه اگر رسول خدا صلّى اللّه عليه وآله را ديدند، حتماً او را بكشند، مگر اين كه كشته شوند.
نقل شده است كه به زُهْرى گفتند: آيا جدّ تو در جنگ بدر شركت داشت؟
گفت: آرى، ولى از آن طرف. يعنى او در سپاه مشركان بود.
پدر او همراه مصعب بن زبير بود. خود زُهْرى از ملازمان عبدالملك بود و پس از او با هُشام بن عبدالملك بود. يزيد بن عبدالملك از او خواست تا مقام قضاوت را بپذيرد (15).
اكنون كه وضعيّت زُهْرى و جايگاه او نزد امام على بن الحسين عليهما السلام روشن شد، آيا مى توان پذيرفت كه امام عليه السلام چنين حديثى را كه در آن عيب جويى و كاستى بر جدّش رسول امين صلّى اللّه عليه وآله، مادرش زهرا عليها السلام و پدرش امير مؤمنان على عليه السلام است، براى او بيان كرده باشد؟
ولى نكته اين جاست كه روش زُهْرى چنين است كه هنگامى كه مى خواهد حديثى را كه به ضرر پيامبر و عترت او عليهم السلام يا بر خلاف سنّت ايشان است، جعل كند، آن را از زبان يكى از همين خاندان نقل مى كند تا آن را به مردم بقبولاند.
يك روايت را به عنوان نمونه نقل مى كنيم: زُهْرى حديثى را از قول پسر محمّد بن على (ابن حنفيه) جعل كرده است كه او از پدرش امير مؤمنان على عليه السلام روايت كرده كه وقتى آن حضرت شنيد كه ابن عبّاس متعه را جايز مى داند به او گفت: «تو مردى پريشان و گمراه هستى، رسول خدا صلّى اللّه عليه وآله در روز خيبر از متعه و از خوردن گوشت چهارپايان اهلى نهى كرد».
اين همان حديثى است كه بزرگان اهل سنّت همانند بيهقى، ابن عبدالبرّ، سهيلى، ابن قيّم، قسطلانى، ابن حجر عسقلانى و ديگر شارحان احاديث، حكم به بطلان آن داده اند (16).
ولى او - كه مى دانست حلال بودن متعه از مذهب اهل بيت عليهم السلام است - اين حديث را از زبان فردى از خود اهل بيت عليهم السلام از قول سيّد و سرور آن ها، امير مؤمنان على عليه السلام، آن هم در ردّ بر ابن عبّاس و به اين تعبير جعل مى كند.
البتّه اگر چه او از مشهورترين افرادى است كه به كار زشت و قبيحِ جعل روايت اقدام كرده است!! اما هرگز نبايد چنين تصوّر كرد كه جعل روايت از قول اهل بيت عليهم السلام مختص به زُهْرى بوده است.
يكى از محدّثان اهل سنّت، عبداللّه بن محمّد بن ربيعه بن قدامه قدامى است. ذهبى و ابن حجر در شرح حال او مى نويسند: او يكى از ضعفا است.
وى مطالب فاجعه آميزى را از مالك نقل كرده است. به عنوان نمونه مى گويد كه از جعفر بن محمّد از پدرش از جدّش روايت شده است كه:
فاطمه رضى اللّه عنها شبانه وفات كرد. ابوبكر، عمر و عدّه بسيارى براى مراسم نماز او حاضر شدند. ابوبكر از على خواست نماز به امامت او برگزار شود.
على گفت: نه، به خدا سوگند! بر تو كه خليفه ي رسول اللّه هستى پيشى نمى گيرم.
ابوبكر جلو ايستاد و در اين نماز چهار تكبير گفت (17).
ابن حجر مى گويد: اين روايت را برخى از متروكين در حديث، از مالك و او از جعفر بن محمّد (يعنى امام صادق عليه السلام) و او از پدرش روايت كرده اند. دارقُطْنى و ابن عَدى آن را ضعيف و سست دانسته اند (18).
آن ها با اين همه تلاش مى خواهند بر جناياتى كه انجام داده اند، سرپوشى قرار داده و مفاسدى را كه پديد آورده اند، به گونه اى اصلاح كنند. ولى، هرگز! «هل يصلح العطّار ما افسده الدهر».

مِسْوَر بن مخرمه

درباره ي مِسوَر همين بس كه چند نكته را بدانيم:
1- او از ملازمان ابن زبير بود و ابن زبير كارى را بدون مشورت او انجام نمى داد.
وى پس از اين كه با سپاهيان شام جنگيد، در جريان سنگباران كعبه به دستور حَجّاج كشته شد و ابن زبير خود به كار غسل و كفن او پرداخت.
2- هر گاه نام معاويه را بر زبان جارى مى كرد، بر او درود و صلوات مى فرستاد.
3- خوارج با او رفت و آمد و مذاكرات خصوصى داشتند. آن ها مذهب و نظرات او را پذيرفته و خود را به او منسوب مى كردند (19).
اكنون كه به طور اجمال از احوال مِسْوَر و ارتباط او با سه گروه سرسخت از دشمنان اهل بيت عليهم السلام آشنا شديم، به آسانى به درستى و واقعيّت حديث مِسْوَر در موضوع خواستگارى پى ببريم.
ولى آن چه ذكر شد قسمتى از مطالبى است كه مى توان در خصوص اين راوى و اين روايت بيان كرد. بلكه علّت ديگرى وجود دارد كه پرده از رسوايى و پستى راوى افترازننده ي اين حديث برمى دارد; نكته ي چهارم را ملاحظه كنيد:
4- مِسْوَر دو سال بعد از هجرت به دنيا آمد. بنا بر اين، زمانى كه پيامبر صلّى اللّه عليه وآله آن خطبه را مى خواند، چند سال داشته است؟!
اين نكته اى است كه در بخش آينده، در مورد آن - و مباحث ديگرى كه به اين حديث مربوط مى شود - بحث جامع و كاملى ارائه خواهيم كرد.

پي‌نوشت‌ها:

1- خصائص اميرالمؤمنين على عليه السلام: 183 و 184 شماره هاى 133 و 134.
2- همان گونه كه گذشت ابويمان در سلسله سند حديث سوم بُخارى و مُسلم، حديث دوم ابن ماجه و احمد بن حنبل قرار دارد.
3- تهذيب التهذيب: 318/4 و 319.
4- همان: 396/2 و 397.
5- معجم البلدان: 349/2.
6- تهذيب التهذيب: 131/11.
7- همان 404/8.
8- تهذيب التهذيب:404/10.
9- تهذيب التهذيب: 272/5.
10- شرح نهج البلاغه: 102/4.
11- الإستيعاب: 117/2.
12- الكاشف: 301/2.
13- تهذيب التهذيب: 204/4.
14- تحف العقول عن آل الرسول: 274 - 277، نوشته ابن شُعبه حرّانى از علماى اماميه در قرن چهارم هجرى.
غزالى اين نامه را در كتاب احياء علوم الدين (143/2) آورده، ولى گفته است: «هنگامى كه زُهْرى با امرا همنشين شده بود، يكى از برادران دينى او نامه اى براى وى نوشت». او اين نامه را به يک برادر دينى نسبت مى دهد و نام امام زين العابدين عليه السلام را نمى آورد.
در هر حال، از عبارت غزالى نيز همين مقصود حاصل مى شود كه همان نامه ي امام زين العابدين عليه السلام است. بسيارى از كسانى كه در اين موضوعات و نظاير اين ها مطالبى نوشته اند، هر گاه به آثار امامان اهل بيت عليهم السلام رسيده اند، نام آن ها را - به جهتى يا هدفى ديگر - مخفى كرده اند.
به عنوان نمونه مَناوى در كتاب الكواكب الدريّه (208/1) همين گونه عمل كرده است. او قضيه توبه ي بُشر حافى به دست امام كاظم عليه السلام را نقل مى كند، ولى نام امام عليه السلام را ذكر نمى كند. البتّه نظير اين مطالب زياد است كه بيان آن ها به طول مى انجامد.
15- وفيات الاعيان: 178/4.
16- ما در مورد متعه ي حج و متعه ي نساء نوشتار جداگانه اى داريم كه به چاپ رسيده است.
17- لسان الميزان: 392/3.
18- الإصابه: 267/8.
19- سير اعلام النبلاء: 390/3 - 394، تهذيب التهذيب: 138/10.

منبع مقاله :
حسيني ميلاني، سيّد علي؛ (1390)، خواستگاري ساختگي، قم: الحقايق، چاپ چهارم.