نويسنده: آنتوني گيدنز
مترجم: منوچهر صبوري
مترجم: منوچهر صبوري
نظارت
ترتيب اتاقها، راهروها و فضاهاي باز در ساختمانهاي يک سازمان مي تواند نشان دهنده ي چگونگي عملکرد نظام اقتدار آن باشد (بديهي است، بسياري از سازمانها در ساختمانهايي هستند که به ويژه براي آنها طرح نگرديده است، و اين امر مي تواند بر فعاليتهاي کارکنان از جهات قابل ملاحظه اي تأثير بگذارد). در بعضي از انواع سازمانها، محيطهاي بازي فراهم گرديده است که در آن گروههايي از افراد به طور جمعي کار مي کنند. به علت ماهيت کسل کننده و تکراري بعضي انواع کار صنعتي- مانند توليد خط مونتاژ(1)- نظارت منظم براي اطمينان از تداوم آهنگ کار ضروري است. همين مطلب اغلب در مورد کارهاي جاري که توسط ماشين نويسها انجام مي شود صدق مي کند، و آنها با همديگر در اتاق ماشين نويسي، که فعاليتهايشان براي مافوقهاي آنها قابل رويت است مي نشينند. فوکو در مورد اين که چگونه نماياني(2) يا فقدان آن، در فضاهاي معماري سازمانهاي امروزي الگوهاي اقتدار را تحت تأثير قرار داده و در عين حال اين الگوها را متجلي مي کند، تأکيد زيادي مي کند. اينکه کارهايي که زيردستان انجام مي دهند تا چه اندازه براي مقامات در مراتب بالاتر نمايان است در اين که آيا آنها مي توانند به آساني تابع آنچه که فوکو نظارت مي نامد قرار بگيرند يا خير، مؤثر است.نظارت به سرپرستي(3) فعاليتها در سازمانها اطلاق مي شود. در سازمانهاي امروزي هر کسي، حتي در موقعيتهاي نسبتاً بالاي اقتدار، تابع نظارت است؛ اما هرچه فردي در مراتب پايين تر قرار گرفته باشد، معمولاً رفتارش بيشتر از نزديک مورد مراقبت واقع مي گردد. نظارت به دو صورت انجام مي شود. يکي همان است که گفته شد، يعني سرپرستي مستقيم کار زيردستان توسط مافوقها.
براي نمونه يک کلاس مدرسه را در نظر بگيريد. شاگردان پشت ميزها، که معمولاً در رديفهاي منظمي قرار گرفته اند، و همگي در ديدرس معلم هستند، مي نشينند. معلم اغلب روي سکوي بلندتري که امکان ديد آشکار فعاليتهاي شاگردان را فراهم مي آورد مي نشيند يا مي ايستد. کودکان مي بايد کم و بيش به طور دايمي گوش به زنگ و آماده به نظر برسند، يا در غير اين صورت در کارشان غرق باشند. بديهي است، اين که تا چه اندازه در عمل چنين باشد بستگي دارد به تواناييهاي معلم و تمايلات کودکان براي همنوايي با آنچه از آنها انتظار مي رود.
دومين نوع نظارت ظريف تر، اما به همان اندازه مهم است. اين گونه نظارت شامل نگه داشتن پرونده ها، گزارشها و بررسيهاي موردي کارکنان است. وبر بر اهميت گزارشهاي کتبي (که امروز غالباً کامپيوتري شده) در سازمانهاي امروزي واقف بود اما دقيقاً مشخص نکرد که چگونه مي توان براي تنظيم رفتار از آنها استفاده کرد. گزارشهاي مربوط به سوابق کارمندان معمولاً سرگذشت کاري کامل آنها را با ذکر جزئيات شخصي و غالباً ارائه ارزيابي شخصيت آنان فراهم مي سازند. از اين گونه گزارشها براي نظارت بر رفتار کارمندان و ارزيابي توصيه هاي مربوط به ترفيع آنان استفاده مي شود. در بسياري از شرکتها و موسسات صنعتي و بازرگاني، افراد در هر يک از مراتب سازمان گزارشهاي سالانه درباره ي عملکرد افرادي که در مراتب بلافاصله پايين تر از خودشان قرار دارند تهيه مي کنند. پرونده هاي مدرسه و کارنامه هاي نمرات دانشکده نمونه هاي ديگر گزارشهاي بررسي موردي هستند که براي نظارت بر عملکرد افراد در طول مدت فعاليتشان در سازمان مورد استفاده قرار مي گيرند. براي کارکنان علمي دانشگاهي نيز گزارشهايي در پرونده نگهداري مي شوند.
بديهي است، افرادي که در مراتب پايين قرار دارند به سادگي و به گونه اي انفعالي نظارتي را که تابع آن هستند نمي پذيرند. آنها انواع راهها را به منظور ايجاد "فضاي آزاد"(4) و "وقت آزاد"(5) خارج از ديد سرپرستان براي خودشان پيدا مي کنند. افراد ممکن است گزارشهاي مربوط به خود را ببينند، حتي هنگامي که ظاهراً مجاز به چنين کاري نيستند، و راههايي براي تشويق يا تحت فشار قرار دادن سرپرستان مافوق خود به نوشتن گزارشهاي خوب درباره ي آنها پيدا کنند. ايجاد "مناطق پشت صحنه" دور از نظارت سرپرستان، يکي از روشهاي اصلي اي است که براي مبارزه با نظارت بسيار دقيق به کار برده مي شود. (ر.ک. به فصل 4: "کنش متقابل اجتماعي و زندگي هر روزه"). سرپرستان سطوح مياني اغلب اين مسأله را ناديده مي گيرند، زيرا هم مي خواهند اعتماد کارکنان را حفظ کنند و هم اينکه وقتي خودشان زير نظارت مافوقهايشان قرار دارند به نظر برسد که کارشان را به خوبي انجام مي دهند. بدين سان در يکي از نخستين مطالعات جامعه شناختي درباره ي يک کارخانه ي کشتي سازي چنين گزارش شده است:
هر وقت که اين خبر منتشر مي گرديد که سرکارگر روي کشتي يا توي کارگاه است يا اينکه يک ناظر عاليمقام دارد مي آيد تماشاي تغيير ناگهاني سرگرم کننده بود. افسران جزء و سرگروهها با شتاب نزد گروههاي کارگرانشان مي رفتند و آنها را وادار به فعاليت نمايان مي کردند. "نگذار ببيند که بيکار نشسته اي" سرزنشي بود که در همه جا شنيده مي شد، و هرجا که کاري وجود نداشت لوله اي را با جديت خم و حديده مي کردند، يا پيچي را که قبلاً در جاي خود بسته شده بود بيشتر و بي آنکه لازم باشد سفت مي کردند. اين انجام دادن وظيفه ي رسمي بود که همواره همراه با ديدار رئيس بود و آيينها و رسوم آن به همان اندازه براي هر دو طرف آشنا بود که آيينها و مراسم حول و حوش بازديد يک ژنرال پنج ستاره. (Archibald, 1947, p.159)
انضباط
نظارت در سازمانهاي امروزي به علت ارتباط نيرومندشان با انضباط- تنظيم هماهنگ رفتار افراد- داراي اهميت است. چنانچه اجراي امور در سازمانها تصادفي باشد آنها نمي توانند به طور مؤثر فعاليت کنند. براي مثال، در شرکتهاي بازرگاني، همان گونه که وبر خاطر نشان کرده است، از افراد انتظار مي رود ساعات معيني را در روز به طور منظم کار کنند. ما عادت کرده ايم که اين امر را کم و بيش بديهي و مسلم فرض کنيم. اما در اوايل صنعتي شدن مدت زيادي طول کشيد تا توانستند افراد را وادار کنند که ساعات معيني هر روز و هر هفته کار کنند. کار کشاورزي در اجتماعات سنتي نامنظم و فصلي بود و مردم عادت داشتند تنها همان اندازه که براي تأمين نيازهايشان ضروري بود کار کنند. ايجاد کارخانه ها و کارگاههاي جداگانه که نظارت دايم را امکان پذير مي ساخت، وسيله اي براي دستيابي به انضباط کاري مورد نياز بود. (Thompson, 1967)انضباط هم در نتيجه فضاهاي فيزيکي سازمانها و هم با برنامه ريزي دقيقي که به وسيله ي جداول زماني تفصيلي صورت مي گيرد افزايش مي يابد. جداول زماني فعاليتها را در زمان و مکان تنظيم مي کنند- به سخن فوکو، آنها در سراسر سازمان "نفرات را به طور مؤثر توزيع مي کنند". جداول زماني شرط انضباط سازماني هستند، زيرا فعاليتهاي تعداد زيادي از افراد را با همديگر در يک مجموعه تنظيم مي کنند. براي مثال، اگر دانشگاه يک جدول زماني درسي که نسبتاً به طور دقيق رعايت شود نداشته باشد، خيلي زود به ورطه هرج و مرج کامل سقوط خواهد کرد. جدول زماني استفاده ي فشرده از زمان و مکان را امکان پذير مي سازد؛ هر يک را مي توان با افراد فراوان و فعاليتهاي فراوان پر کرد.
پي نوشت ها :
1. assembly-line production
2. visibility
3. supervision
4. free space
5. free time
گيدنز، آنتوني، (1376)، جامعه شناسي، ترجمه ي منوچهر صبوري، تهران: نشر ني، چاپ بيست و هفتم: 1391
