سخنران: حجت الاسلام عليرضا پيروزمند (1)
1- اسلامي شدن جامعه ي علمي، طريق دستيابي به علم اسلامي
بحث راجع به اين است که چگونه مي توان به علم ديني دست يافت. البته بحث از چيستي علم ديني مقدمه ي بيان اين چگونگي است. بنده بيشتر در عرايضم بحث از چيستي را در قالب چگونگي دنبال کرده و به بيان کوتاهي از چيستي علم ديني اکتفا خواهم کرد، چرا که در قالب چگونگي دست يابي به علم ديني، روشن مي شود که مراد از علم چيست و مراد از علم ديني کدام است.1/1- تعريف علم
در اين اصطلاح که بنده دنبال مي کنم؛ مراد از علم نه صرفاً علم تجربي است يا مطلق آگاهي؛ بلکه مرادم از علم، نظريه هاي علمي است و نظريه ي علمي را به مجموعه گزاره هايي اطلاق مي کنيم که به دنبال حل يک مسأله است، به دنبال آسيب شناسي يک پديده است و به دنبال کنترل يک رخداد عيني است با جمع اين تعابيري که عرض کردم مشخص مي شود که علم نه انحصار پيدا مي کند به علم تجربي، نه علم نظري و نه مطلق آگاهي و اما ديني بودن علم به چيست؟1/2- تعريف علمي ديني
دين را چه مي دانيم تا بگوئيم علم ديني؟ دين را مجموعه گزاره هايي مي دانيم که مستند به منبع وحي توسط انبياء و اولياي الهي به ما رسيده است. علم ديني آن علمي است که با واسطه يا بي واسطه صحت آن به فرهنگ، مذهب و به گزاره هاي ديني مستند مي شود. قيد « با واسطه » که عرض کردم مهم است؛ يعني علم ديني معنايش اين نيست که علم را مي خواهيم نقلي کنيم. نقلي، به معناي استناد مستقيم به آن علم و آيات و روايات است. اين نوع استناد لزوماً ملاک نيست بلکه مي خواهيم ارتباط برقرار شود ولو اين ارتباط با چند واسطه اتفاق افتاده باشد. بنابراين تعدد وسائط برايمان مهم نيست. مهم آن استنادي است که در نهايت پيدا مي شود.1/3- رابطه توليد علم با جامعه و جامعه علمي
سازوکار پيدايش علم ديني چيست؟ مقدمه عرايضم اين است که علم و از جمله علم ديني، اصولاً در دامن جامعه پديد مي آيد، يعني علم منتزع از جامعه و تحولات اجتماعي رخ نمي دهد. يعني حوادث اجتماعي، تغييرات اجتماعي و نيازهاي اجتماعي در شکل گيري مسائل علمي مؤثر است و دوم اينکه اصولاً توليد علم هر چه به سمت عصر حاضر نزديک مي شود يک پديده ي اجتماعي شده است. با اين مقدمه که سر جاي خود توضيح بيشتري را مي طلبد؛ اين را عرض مي کنم که توليد علم ديني را براي اين که عيني تر و عملياتي تر مد نظر قرار داده باشيم، بايد در بستر « جامعه ي علمي » ببينيم يعني کل جامعه را به عنوان يک محيط بزرگ و حکم در نظر بگيريد که جامعه کوچکي در درون اين جامعه به اسم جامعه ي علمي وجود دارد. علم ديني ( چه علم غير ديني ) محصول اين کارخانه است محصول اين جامعه اي است که اسمش را جامعه ي علمي مي گذاريم، بنابراين مي خواهيم بگوييم سازوکار دست يابي به علم ديني، ديني شدن جامعه ي علمي است. پس موضوع بحث، فعلاً عوض شد: « جامعه ي علمي » و از بستر اين بحث مي خواهيم به علم ديني دست پيدا کنيم.1/4- ارکان جامعه ي علمي
جامعه ي علمي بر سه رکن قوام دارد:1- دانش جامعه ي علمي.
2- ساختار جامعه ي علمي.
3- محصول جامعه ي علمي.
لازم است اين سه واژه را توضيح مختصري بدهم تا وارد بحث اصلي بشوم.
قبل از اين که اين اصطلاح را به جامعه ي علمي تطبيق کنم مثالي مي زنم. اشيايي همانند ليوان، ميکروفن، آب معدني يک محصول است. اين محصول يک جايي توليد شده است يک کارخانه اين محصول را توليد کرده است کارخانه توليد ظروف يک بار مصرف براي اين محصول، کارخانه حکم ساختار را دارد يعني يک ساختاري مولد اين محصول است و يک دانش، مولد آن ساختار است، يعني کارخانه توليد ظروف يک بار مصرف. دانش مکانيک و شيمي... با هم ترکيب شده اند يک فناوري درست کرده اند، ين فن آوري مي تواند مواد خامي را تبديل کند به اين محصول. اين مثال براي تفکيک دانش، ساختار و محصول در يک نمونه عيني بود.
همين تفکيک در جامعه ي علمي نيز مطرح است.
- محصول جامعه علمي
جامعه علمي هم يک محصول دارد، محصولش خود دانش است. يعني آنچه را دنبالش هستيم اصلاح اين محصول است. اين محصول را به عيار مي گذاريم و مي گوييم اين محصول چقدر پاسخگوي نيازهاي جامعه ي پس از انقلاب هست يا نيست؟ علم ( به آن معنايي که در ابتدا عرض کردم ) محصول جامعه ي علمي است.
- ساختار جامعه علمي
علم در بستر يک ساختار انساني و اجتماعي توليد شده است ساختار آن چيست؟ ساختار حوزه هاي علميه، ساختار دانشگاه، ساختار مراکز پژوهشي، بالاتر از آن وزارتخانه، بالاتر شوراي عالي انقلاب فرهنگي، و حتي فرمايشات مقام معظم رهبري راجع به توليد علم؛ يک جريان درست مي کند، بايد هم درست کند، پس معلوم مي شود که رهبري هم نقش دارد و بايد داشته باشد.
اين مجموعه ساختار جامعه ي علمي است.
- دانش جامعه علمي
سوم دانش جامعه ي علمي است. يعني چه؟ يعني حوزه، دانشگاه، وزارتخانه، پژوهشکده و... مبتني بر يک دانش تصميم مي گيرد؛ هدف گذاري مي کنند علمي را پي گيري مي کند و اين ساختارهاي علمي توليد علم مي کنند.
بستر بحث با اين توضيح روشن شد که وقتي مي گويم چگونه علم ديني توليد مي شود فقط اکتفا کردن به بحث علمي راجع به چگونگي توليد علم دين، علم را ديني نمي کند، البته اين بررسي نيز سهم مهمي دارد. ما بهترين نظريه ها و ايده ها را در خصوص ديني کردن علم بيان کنيم اما وقتي بي توجه باشيم به ساختارهايي که در جامعه ي علمي وجود دارد و اين ساختارها، همراهي نکنند و باز مهندي نشوند، اين نظريه ي هر چند خوب، عقيم مي ماند و عيني نمي شود و اين ساختارها نيز اصلاح نمي شوند. مگر اينکه دانشي که دانش جامعه ي علمي بر اساس آن مديريت مي شود، اصلاح شود.
بنابراين دامنه ي بحث مشخص شد، که وقتي که صحبت از چگونگي يا سازوکار توليد علم ديني مي کنيم بايد به دنبال چگونگي ديني کردن جامعه ي علمي باشيم و ديني کردن جامعه ي علمي به ديني کردن:
1- دانشي که جامعه ي علمي با آن مديريت مي شود.
2- ساختاري که علم در آن به گردش مي افتد و توليد يا عرضه مي شود.
3- ديني شدن محصولي که به عنوان جامعه ي علمي مي خواهند ارائه بشود.
4- اسلامي شدن « مباني، اهداف و روش علمي » طريق اسلامي شدن « محصول جامعه علمي »
حالا وارد موضوع اصلي مي شوم. بحث را از « محصول » شروع مي کنم. در محصول جامعه ي علمي که خود علم است؛ اگر صحبت از ديني شدن علم مي کنيم اين ديني شدن به چيست؟ ابتدا خيلي به اجمال عرض کردم راه حل اين است که علوم با واسطه يا بي واسطه به آموزه هاي وحياني مستند شوند. اين استناد از چه طريقي اتفاق مي افتد؟ عرض مي کنم از سه طريق؛ يعني حضور دين در علم سازي حداقل از سه طريق است:
1- دخالت در اهداف علم
2- دخالت در معاني علم
3- دخالت در روش علمي
مراد از اهداف، اهداف ارزشي اند يعني آن ارزش ها، مقاصد، آمال، آرزوهايي که بشر مي خواهد به آن دست پيدا کند، دين تعيين مي کند که آرزوهاي انسان چه باشد و چه نباشد. در معنا مي گويد بينش تو چگونه باشد نسبت به خودت، نسبت به جهان، نسبت به خالقت، باورها و بينش را توصيف و جهت مي دهند. در روش علم، روش علم به آن روشي اطلاق مي کنيم که قدرت تجزيه و ترکيب قدرت ابداع و گزينش و قدرت پردازش اطلاعات به محقق مي دهد؛ در يک کلمه قدرت نظريه پردازي مي دهد. مي گويد اگر يک نظريه که مي خواهي ارائه کني از کجا شروع کن به کجا ختم کن و بعد هم از چه استاندارد و معيارهايي برخوردار باشد، اين روش علمي است.
خلاصه اين شد: علم ديني معنا شد. بعد آمديم به اينکه علم ديني دست يافتن به ديني شدن جامعه ي علمي است ديني شدن جامعه ي علمي به ديني شدن دانش، ساختار و محصول در جامعه ي علمي است. محصول جامعه ي علمي که خود علم است يعني آن چيزي که مي خواهيم به آن دست پيدا کنيم و دغدغه ي همه ي ما است، ديني شدن آن به ديني شدن مباني، اهداف و روش علمي است؛ حال چگونه؟ راه دشواري را بايد پشت سر بگذاريم تا بتوانيم بصورت قاعده مند و علمي، نه در حد بيان يک کليات اين حضور را مشاهده کنيم بگونه اي که سهم وحي، سهم عقل و سهم تجربه- به تناسب تفاوتي که در علوم مختلف مي تواند و بايد داشته باشد- ادا گردد.
2- فرايند اسلامي شدن « مباني، اهداف و روش علمي »
حالا بحث را به عمق مي برم و از يک بحث بنيادي آغاز مي کنيم و منتهي اش مي کنيم به همين سؤالي که الآن عرض کرديم. سؤال اين بود که چگونه دين در مباني، اهداف و روش علمي حضور پيدا مي کند؟2/1- گام اول، عقلانيت پايه ي فلسفي
عمقي که مي خواهم آغاز کنم اين است که نقطه ي عزيمت توليد علم ديني به زعم ما پايه گذاري يک عقلانيت جديد است. يعني چه؟ عقلانيت جديد يعني چه؟ يعني بازسازي نظام فلسفي گذشته. به چه منظور؟ به منظور دست يابي به نظام فلسفي که قدرت تحليل حرکت را بر محور قدر متيقن هاي مذهب داشته باشد.فلسفه ديالکتيک، فلسفه ي حرکت است. چهار اصل ديالکتيک را بيان مي کند. تضاد، تأثير متقابل، و... بر اساس اين اصول حرکت از ريزترين تا درشت ترين را تحليل مي کند. بر اساس آن جامعه سازي را نيز بنا مي گذارد؛ چه اينکه اين کار را کرده است. پس ماهيتاً اين امتياز را در آن وجود دارد که نگاهش به فلسفه، توصيف انتزاعي حرکت نبوده است به دنبال اين بوده که فلسفه کاربردي درست کند. ولي بر مبناي الحاد؛ يعني چه بر مبناي الحاد؟ اتفاقاً اين مثالي که عرض کردم از دو جهت کمک مي کند به من براي القاي عرضم، يک اينکه فلسفه کاربردي و فلسفه حرکت يعني چه؟ دوم اينکه بر اساس قدر متيقن هاي مذهب نشان مي دهد که فلسفه مي تواند بر مبناي الحاد باشد؛ چطور؟ چون مبتني بر اين پيش فرض اساسي که ماده در حرکت خودش مستقل است يک نظام فلسفي بزرگ درست کرده است. در اين دستگاه فلسفي حرکت ماده تبلور تضاد درونيش مي باشد يعني لازم نيست فاعلي از بيرون او را حرکت بدهد. اين مبناي فکري را در همه نمونه ها و مصاديق جريان داده است.
نياز بنيادي جامعه علمي اين است که به کاربردي کردن فلسفه اسلامي نايل شود در حدي بتوان بر اساس آن، فلسفه کم و فلسفه کيف ارائه کرد. شاخص اين فلسفه اي که عرض مي کنم اين است که از دل آن فلسفه ي رياضي و فلسفه ي فيزيک به دست بيايد از دل آن منطق علمي به دست بيايد ( اين فلسفه اي که مختصاتش را توضيح مي دهم محتوايش به فضل الهي توليد شده ولي موضوع بحث اين جلسه نيست ).
( داريم راجع به چگونگي ديني شدن علم صحبت مي کنيم در بخش محصولي که خود علم است مي گويم بايد يک فرايند علمي در جامعه اتفاق بيافتد طي يک برنامه جامع پژوهشي تا بشود اين مسير را طي کرد. اين گام نخست بود ).
2/2- گام دوم: فلسفه ي زيست، فلسفه ي فيزيک و فلسفه ي رياضي
گام دوم مبتني بر اين فلسفه ي عام بايد فلسفه ي فيزيک، فلسفه ي حيات، و فلسفه ي رياضي تفسير بشود و اين حکم علوم پايه را براي نظام علمي پيدا مي کند. فلسفه ي حيات، چراي زيست انساني و غيرانساني را بيان مي کند؛ فلسفه ي فيزيک، چگونگي رفتار ماده را تبيين مي کند؛ فلسفه ي رياضي، خاستگاه تحليل کميت را بيان مي دارد، قهراً نتايج آن بر همه ي علوم سايه مي افکند.2/3- گام سوم: روش عام تحقيق
قدم سوم مبني بر اين فلسفه فلسفه هاي مضافي که گفته شد مي بايست روش عام مدل سازي و روش عام تحقيق استخراج بشود. يعني چه؟ قيد عام بيانگر عموميت موضوع روش است؛ خاص ديني؛ اينکه اين روش ناظر به موضوع يک علم خاص فيزيک، شيمي، زبان شناسي، مديريت نيست. ولي اين موميت به اندازه اي نيست که کاربرد او را از بين ببرد. اين روش، بايد روش مرجع و روش پايه بشود. به عبارت ديگر تا فلسفه از بستر روش نگذرد قدرت علم سازي پيدا نمي کند. بايد بتواند قدرت روش سازي داشته باشد ( حالا اين روش عام خود چه اجزايي دارد و محتوايش چيست؛ به فضل الهي توليد شده ولي موضوع اين جلسه نيست. چه اينکه زيربناها و ايده هاي اوليه در بحث فلسفه ي فيزيک و رياضي مبتني بر آن فلسفه شدن اسلامي، نيز به دست آمده است ).2/4- گام چهارم: « روش استنباط احکام، روش علوم، روش برنامه »
قدم چهارم اين است که مبتني بر اين روش عام در سه موضوع اساسي سه روش اصلي توليد کنيد:1- روش استنباط از منابع ديني.
2- روش علم به معناي متداول در دانشگاه يعني علوم؛ به يک اصطلاح؛ کاربردي، به يک اصطلاح تجربي و انساني، ولو اين اصطلاحات ما را از يک جهاتي به تنگنا مي برد و با تسامح استعمال مي کنم.
3- روش برنامه ريزي. چرا روش برنامه ريزي را از روش علم جدا کردم؟ به خاطر اينکه بنا است اين علوم را در يک جا برآيندشان تجميع شود و آن عبارت است از ايجاد و تحقق تمدن اسلامي و اين تحقق تمدن اسلامي احتياج دارد به مهندسي اجتماعي يعني به برنامه ريزي توسعه. بنابراين روش برنامه ريزي، روشي است که بايد از خروجي همه علوم مهندسي، انساني، تجربي استفاده کند و تجمعيشان کند براي جامعه پردازي نوين. بنابراين قدم چهارم شد به دست آمدن منطق که عبارت بودند از: 1- منطق يا روش استنباط از کلمات شرع ( يا همان کتاب و سنت ) 2- منطق توليد معادله 3- منطق توليد برنامه.
2/5- گام پنجم: تکامل بخشي نظام معرفت ديني
قدم پنجم تکامل بخشي نظام معرفت ديني است. اين تکامل بخشي از طريق به کارگيري روش تکامل يافته، در منابع ديني؛ يعني کتاب و سنت؛ حاصل مي شود. مگر منطق استنباط الآن نداريم؟ چرا داريم فقهاي ما بيش از هزار سال براي فهم اين کلمات زحمت مدقّانه کشيده اند، و انصافاً از فرهنگ اهل بيت و کلام شرع از طريق ممانعت از برخورد سليقه اي و غير قاعده مند حراست کرده اند. اين خيلي امتياز و خيلي برجستگي است ( و همين جا پرسيده بودند که آيا علم ديني سراغ داريد بنده مصداق اتمش را فقه مي دانم که آن شاخصي که عرض کردم در مبنا، در هدف و در روش، ديني است. مي توان در يک فصلي جداگانه توضيح عرض کرد ) بنابراين روش استنباط قابل دفاع و اتکاء داريم ولي چه همان گونه که در گذشته تاريخ فقه، اين روش متکامل شده از اين به بعد هم مي تواند متکامل بشود. در دام قبض و بسط تئوريک شريعت نيافتيم. پس تکامل در منطق استنباط بايد اتفاق بيافتد اما اينکه مختصات و ضوابط آن چيست؟ بحث مستوفايي است، ولي نتيجه اين تلاش بايد اين باشد که توسعه اي در ظرفيت اعتقادات، اخلاقيات و احکام اتفاق بيافتد. به اين معنا که بايد دامنه ي اعتقادات اسلامي از بيان اصول اعتقادات به معناي اخص توسعه پيدا کند و تا مرز توصيف ها يا مباني مورد نياز در علوم جلو بيايد. در جامعه شناسي، انسان شناسي، اقتصاد، مديريت، زيست شناسي و فيزيک، بايد مباني توصيفي متکاملي حضور پيدا کند و اين حضور مرهون تکامل در معرفت ديني است. در اخلاق و احکام نيز به اخلاق و احکام اجتماعي دست پيدا کنيم. بنابراين از نظام توصيفات، نظام ارزش ها و نظام تکاليف فردي و اجتماعي ياد مي کنيم. به نظام معرفت ديني دو قيد زديم: 1- نظام دار بودن 2- اعم از فردي و اجتماعي بودن. آنچه که کمبود داريم، و بعد اجتماعي است، اين قدم پنجم بود.2/6- گام ششم: اسلامي کردن مباني اهداف و روش علوم انساني و تجربي
حال مبتني بر تکاملي که در معرفت ديني توضيح داده شد بايد تحول در نظريه هاي علمي و سپس ارتقاء سطح برنامه هاي توسعه رخ دهد. سؤال اين بود که « مباني، اهداف و روش در توليد علم چگونه ديني مي شود؟ » پاسخ اين شد: اگر اين مسير علمي را طي کنيم تا به نظام اعتقادي، نظام ارزش و نظام تکليف و در يک کلمه تکامل معرفت ديني نائل بشويم، مي توانيم مباني و اهداف را در توليد علم آن هم در عرصه هاي مختلف البته با واسطه يا بي واسطه، ارائه کنيم.مي ماند اصلاح روش علم؛ براي ديني شدن روش مهم اين است که دو بردار را به هم متصل کنيد. يک بردار از فلسفه آمده به منطق عام و از منطق عام، روش خاص توليد علم در گرايش هاي مختلف به دست مي آيد. بنابراين از يک طرف روش متصل مي شود به آن فلسفه اي که اسمش را فلسفه ي شدن اسلامي گذاشتيم و اسلاميت خود را از اين طريق جذب مي کند و از طرف ديگر محصول روش استنباط که نظام معرفت ديني شد بالاي سرش حاضر است. به اين ترتيب روش هم از عقلانيت ديني و هم از معارف ديني متأثر مي شود علمي که از بستر اين مباني، اهداف و اين روش به دست مي آيد علم اسلامي است اين بحث در چگونگي اسلامي شدن محصول جامعه علمي.
سؤال اين بود که چگونه علم را اسلامي کنيم؟ پاسخ، ديني شدن جامعه ي علمي بود. سه رکن براي آن ذکر شد:
1- دانش حاکم بر مديريت جامعه علمي.
2- ساختار جامعه علمي.
3- محصول جامعه علمي.
چگونگي اسلامي شدن محصول جامعه علمي ذکر شد.
3- چگونگي اصلاح « ساختار جامعه علمي »
3/1- اصلاح نظام سياست گذاري علمي
رکن دوم در اسلامي شدن علم، اصلاح ساختار جامعه ي علمي بود. اين اسلامي شدن را در چند محدوده ي خيلي مختصر عرض مي کنم:1- خارج شدن سياست گذاري و هدف گذاري علمي از زير مجموعه ي قوه مجريه. قوه مجريه، عمرش چهار سال است يک جريان سياسي مي آيد يک مقطعي چهار يا هشت سال است، يک جريان سياسي ديگري بعد مي آيد. از اين رو تحوّلات علمي، جهت گيري هاي علمي، نقشه ي جامع علمي نبايد متأثر از اختلاف سليقه هاي سياسي بشود. بايد فراتر و مستحکم تر از اين ها باشد بايد ساختار آن جايي بسته شود که هر دولتي آمد مجبور باشد که پايبند باشد. لذا مناسب است که شواري عالي انقلاب فرهنگي با بضاعت جديد عهده دار اين مهم باشد آن هم زير مجموعه ي شخص رهبري.
3/2- بازمهندسي ارتباط حوزه و دانشگاه
نکته ي دوم، باز تعريف ارتباط حوزه و دانشگاه است. بر اساس اين ايده نه تفکيک ساختار حوزه از دانشگاه پاسخ مي دهد، و نه ادغام حوزه در دانشگاه در حوزه پاسخ مي دهد و نه انضمام غير معنادار آن دو ( مثل اينکه نخود و لوبيا را کنار هم مي ريزند در ظرفي و نخود سرجايش است لوبيا هم در جايش، فقط آن ها را در کنار هم گذاشته ايد. حوزه و دانشگاه را مثل نخود و لوبيا نبايد کنار هم گذاشت ) بلکه بايد يک تقسيم کار علمي به هدف توليد علم اسلامي بين حوزه و دانشگاه اتفاق بيافتد و اين احتياج به يک اصلاح ساختاري دارد. وقت اين اصلاح، الآن است. بعد از گذشت حدود سه دهه وضعيت اسف باري را شاهد هستيم. هنوز هم يکي از اين الگوهايي که عرض کردم پاسخ نمي دهد ( چه اينکه پاسخ نداده اند ) دنبال مي شود. چون بحث در اين جلسه اثباتي است و بايد به پيشنهاد عملي برسيم. عرض مي کنم که بايد ارائه مباني علم، اهداف علمي و روش هاي عام علم با معاونت يا مباشرت حوزه انجام بگيرد. به کارگيري روش، مبتني بر آن مباني براي دست يابي به آن اهداف بايد توسط دانشگاه انجام بگيرد. لذا حوزه و دانشگاه يک حلقه هاي تماس علمي پيدا مي کنند. در آن حلقه تماس بايد يک فعاليت هاي بين رشته اي شکل بگيرد تا بتواند بنياد توليد علم ديني پايه گذاري بشود.3/3- بازتعريف ارتباط مراکز پژوهش، آموزش و بهره وري از علم
نکته ي سوم در اصطلاح ساختاري باز تعريف ارتباط مراکز پژوهش، مراکز آموزش و مراکز بهره وري از علم است. جامعه ي علمي ما آموزش محور است و ارتباطش با پژوهش در رابطه با بهره وري قطع است. اخيراً ارتباط دانشگاه و صنعت به مقداري برقرار شده است. هر چقدر هم دنبال شود جا دارد که تا رسيدن و پرشدن اين خلاء زياد فاصله داريم. ولي توجه به اين مهم لازم است که اگر جامعه ي علمي پاسخگو و دنباله رو تقاضاي مصرف در جامعه باشد و اين تقاضاي مصرف، مولود تزريق الگوي توسعه ي غير ديني در جامعه باشد، با يک چرخش، جامعه ي علمي را به انحراف مي برد. پس صرف اينکه بگوييم: « بايد ديد تقاضاي بازار چيست کار بيهوده نبايد انجام شود يا بايد کاري انجام شود که در جامعه مصرف داشته باشد » حرف تمامي نيست. بايد مراکز پژوهشي قلب تپنده ي جامعه ي علمي شوند، اين ايجاب مي کند، اهتمام به پژوهش، ارزش شود. الآن اگر استاد دانشگاهي کرسي هيأت علمي را در يک دانشگاه معتبر پيدا کند چقدر ارزش دارد، ولي اگر عضو هيأت علمي پژوهشکده باشد خيلي مهم نيست. کسي هم به سمت آن نمي رود به خاطر اينکه هم زحمت دارد، و هم اعتبار لازم را ندارد. نکته ي آخر باز تعريف توزيع اعتبارات علمي و اقتصادي است. اين هم يک اصلاح ساختاري ديگري است که بايد اتفاق بيافتد.به دليل اينکه وقتم تمام شده است قسمت آخر بحثم را ديگر متذکر نمي شم که « اصلاح دانش مديريت جامعه علمي » است.
« والسلام عليکم و رحمته الله و برکاته »
پي‌نوشت‌ها:
1- عضو فرهنگستان علوم اسلامي قم.
منبع مقاله :بيگدلي، عطاءالله؛ (1391)، گفتارهايي در علم ديني، تهران: دانشگاه امام صادق (ع)، چاپ اول
