فلسفه نماز خواندن در اوقات مشخص
پرسش :
با توجه به آیات قرآن فلسفه خواندن نماز در وقت‌هاى معیّن چیست؟
پاسخ :
چند آیۀ قرآن به اوقات نماز اشاره دارد. برخى از این آیات چنین است:
«فَسُبحانَ اللّٰهِ حینَ تُمسونَ وحینَ تُصبِحون؛ ولَهُ الحَمدُ فِى السَّماواتِ و الاَرضِ و عَشیّاً و حینَ تُظهِرون؛1 پس خدا را تسبیح گویید آن‌گاه که به عصر درمى‌آیید و آن گاه که به بامداد در مى‌شوید و حمد وستایش مخصوص او است در آسمان‌ها و زمین و شامگاهان و هنگامى که ظهر مى‌کنید.»؛«اَقِمِ الصَّلٰاةَ لِدُلوکِ الشَّمسِ الىٰ غَسَقِ الَّیلِ و قُرآنَ الفَجرِ انَّ قُرآنَ الفَجرِ کانَ مَشهوداً؛2 نماز را از زوال خورشید تا نهایت تاریکى شب ] نیمه شب [ بر پا دار و ] هم چنین [ قرآن فجر ] نماز صبح [ را، چرا که نماز صبح ] مقرون با [ حضور فرشتگان است.»3
تقسیم شدن هفده رکعت، از نمازهاى واجب شبانه روزى به وقت‌هاى معیّن، مى‌تواند چند علت داشته باشد:
1. اول صبح، انسان هنگامى که از خواب بلند مى‌شود، پیش از هر چیز باید سراغ نماز رود، قلب و جان خود را با یاد خدا صفا دهد، از او نیرو و کمک بگیرد و خود را براى سعى و تلاش همراه با پاکى و راستى آماده سازد.
2. وسط روز، هنگامى که انسان غرق کارهاى روزانه مى‌شود و چه بسا میان او و یاد خدا فاصله ایجاد شود، دوباره با نماز خدا را به یاد مى‌آورد و اگر بر اثر غفلت، گرد و غبارى بر قلب او نشسته آن را شست‌وشو مى‌دهد.
3. در انتهاى روز، هنگامى که انسان مى‌خواهد دست از فعالیت روزانه بردارد، بار دیگر با نماز و توجّه به خدا، روح خود را صفا مى‌بخشد. در روایات، سفارش فراوان به خواندن نماز در اول وقت شده است. على علیه السلام مى‌فرماید: هیچ عملى محبوب‌تر نزد خدا از نماز نیست، در وقت نماز چیزى از امور دنیا شما را مشغول نسازد؛ زیرا خدا اقوامى را که از نماز غافلند سرزنش کرده است، در آن جا که مى‌فرماید:«فَوَیلٌ لِلمُصَلّین؛ الَّذینَ هُم عَن صَلاتِهِم ساهون؛5 پس واى بر نمازگزارانى که از نمازشان غافلند.»
افزون بر حکمت‌ها و فلسفه‌هاى یاد شده، امام رضا علیه السلام در این باره که چرا نماز در صبح و ظهر و مغرب انجام مى‌شود، مى‌فرماید: چون هنگام ظهر و پس از مغرب و سحرها بهترین اوقات هستند.7
افزون بر مطالب بالا، اگر وقت نمازها در غیر این وقت‌هاى تعیین مى‌شد، به یقین باز افراد دیگرى پیدا مى‌شدند که بپرسند چرا این وقت‌ها معین شده است؛ از این رو، این پرسش‌ها تمام شدنى نبود.8
پی‌نوشت‌ها:
(1). سوره روم/ آیات 18-17
(2). سوره اسراء/ آیه 78
(3). در روایت است که زراره از امام باقر علیه السلام مى‌پرسد، آیا خداوند متعال در قرآن کریم فرموده نمازها در پنج وقت انجام شود؟ امام باقر علیه السلام در پاسخ، آیه 78 سوره اسراء و آیه 114 سورۀ هود و آیه 238 سورۀ بقره را مطرح مى‌کند و توضیح مى‌دهد. (وسایل الشیعه، شیخ حرّ عاملى، ج 4، ص 10)
(4). سوره طه/ آیه 14
(5). سوره ماعون/ آیات 5-4
(6). نهج البلاغه، ترجمه شهیدى، نامه 47
(7). عیون اخبار الرضا، شیخ صدوق، ج 1، ص 118
(8). ر.ک: تفسیر نمونه، ج 4، ص 106 و ج 16، ص 294، تفسیر روشن، حسن مصطفوى، ج 6، ص 174
منبع: پرسمان قرآنی فلسفه احکام، سید علی هاشمی نشلجی، نشر جمال، 1390.
چند آیۀ قرآن به اوقات نماز اشاره دارد. برخى از این آیات چنین است:
«فَسُبحانَ اللّٰهِ حینَ تُمسونَ وحینَ تُصبِحون؛ ولَهُ الحَمدُ فِى السَّماواتِ و الاَرضِ و عَشیّاً و حینَ تُظهِرون؛1 پس خدا را تسبیح گویید آن‌گاه که به عصر درمى‌آیید و آن گاه که به بامداد در مى‌شوید و حمد وستایش مخصوص او است در آسمان‌ها و زمین و شامگاهان و هنگامى که ظهر مى‌کنید.»؛«اَقِمِ الصَّلٰاةَ لِدُلوکِ الشَّمسِ الىٰ غَسَقِ الَّیلِ و قُرآنَ الفَجرِ انَّ قُرآنَ الفَجرِ کانَ مَشهوداً؛2 نماز را از زوال خورشید تا نهایت تاریکى شب ] نیمه شب [ بر پا دار و ] هم چنین [ قرآن فجر ] نماز صبح [ را، چرا که نماز صبح ] مقرون با [ حضور فرشتگان است.»3
تقسیم شدن هفده رکعت، از نمازهاى واجب شبانه روزى به وقت‌هاى معیّن، مى‌تواند چند علت داشته باشد:
الف) یادآورى و توجه به خدا در طول شبانه روز
انسان در زندگى این جهان با توجه به «عوامل غافل کننده» به یادآورى نیاز دارد که در فاصله‌هاى زمانى معین، خدا و رستاخیز و هدف آفرینش را به یاد آورد و خود را از غرق شدن در گرداب غفلت و بى خبرى حفظ کند. نماز مهم‌ترین نقش را در توجّه انسان به خدا دارد، چنان که قرآن در این باره مى‌فرماید:«و اقِمِ الصَّلوٰةَ لِذِکرى؛4 و به یاد من نماز برپا دار.» از این رو، ذات اقدس الهى نماز را در وقت‌هاى معیّن واجب فرموده است:1. اول صبح، انسان هنگامى که از خواب بلند مى‌شود، پیش از هر چیز باید سراغ نماز رود، قلب و جان خود را با یاد خدا صفا دهد، از او نیرو و کمک بگیرد و خود را براى سعى و تلاش همراه با پاکى و راستى آماده سازد.
2. وسط روز، هنگامى که انسان غرق کارهاى روزانه مى‌شود و چه بسا میان او و یاد خدا فاصله ایجاد شود، دوباره با نماز خدا را به یاد مى‌آورد و اگر بر اثر غفلت، گرد و غبارى بر قلب او نشسته آن را شست‌وشو مى‌دهد.
3. در انتهاى روز، هنگامى که انسان مى‌خواهد دست از فعالیت روزانه بردارد، بار دیگر با نماز و توجّه به خدا، روح خود را صفا مى‌بخشد. در روایات، سفارش فراوان به خواندن نماز در اول وقت شده است. على علیه السلام مى‌فرماید: هیچ عملى محبوب‌تر نزد خدا از نماز نیست، در وقت نماز چیزى از امور دنیا شما را مشغول نسازد؛ زیرا خدا اقوامى را که از نماز غافلند سرزنش کرده است، در آن جا که مى‌فرماید:«فَوَیلٌ لِلمُصَلّین؛ الَّذینَ هُم عَن صَلاتِهِم ساهون؛5 پس واى بر نمازگزارانى که از نمازشان غافلند.»
ب) آموزش نظم و انضباط
از جمله امورى که اسلام به آن عنایت فراوان دارد، نظم است، زیرا مهم‌ترین عامل پیشرفت و موفقیّت انسان در امور دین و دنیا، نظم است. على علیه السلام در آخرین وصیّت خویش پس از آن که شمشیر ابن ملجم، پیشانى آن حضرت را شکافت؛ فرزندان و همه پیروان خود را به نظم سفارش فرمود: «اُوصیکُما و جمیعَ وُلدىٖ و أَهلى و مَن بَلَغَه کتابىٖ، بِتقَوىٰ اللّهِ وَ نَظمِ امرِکُم؛6 شما حسن و حسین و سایر فرزندانم و بستگانم و هر کسى که وصیّت من به او برسد، به تقواى الهى و نظم در امور زندگى سفارش مى‌کنم.» تقسیم نماز در اوقات معیّن، به انسان درس نظم مى‌دهد. بشر باید همه امور زندگى را با نظم اداره کند. نماز، کار، استراحت، تفریح، دید و بازدید، غذا خوردن و... باید در وقت خود انجام شود که در این صورت وقت او بیهوده تلف نمى‌شود، بلکه برکت پیدا کرده، به همه برنامه‌هاى خود مى‌رسد.ج) وقت شناسى
متفکران اجتماعى براى اداره امور جامعه، وقت شناسى را - که از بنیادهاى اخلاقى است - لازم مى‌دانند؛ مردمى که وقت‌شناس باشند، وعده بى‌جا و قول دروغ نمى‌دهند و سبب ناراحتى و ضایع شدن عُمر برادران خود نمى‌شوند. نماز خواندن در اوقات پنج گانه، حسّ وقت شناسى را در انسان بیدار و تقویت مى‌کند.د) نمودى از وحدت و قدرت امت اسلامى
اقامه نماز در اوقات معین نمونه‌اى گویا از وحدت امت اسلامى و قدرت آنان در سراسر گیتى است. این که همگى در ساعتى مشخص به سوى نماز و مساجد روى مى‌آورند در واقع نمایش بزرگى از قدرت اسلام است.افزون بر حکمت‌ها و فلسفه‌هاى یاد شده، امام رضا علیه السلام در این باره که چرا نماز در صبح و ظهر و مغرب انجام مى‌شود، مى‌فرماید: چون هنگام ظهر و پس از مغرب و سحرها بهترین اوقات هستند.7
افزون بر مطالب بالا، اگر وقت نمازها در غیر این وقت‌هاى تعیین مى‌شد، به یقین باز افراد دیگرى پیدا مى‌شدند که بپرسند چرا این وقت‌ها معین شده است؛ از این رو، این پرسش‌ها تمام شدنى نبود.8
پی‌نوشت‌ها:
(1). سوره روم/ آیات 18-17
(2). سوره اسراء/ آیه 78
(3). در روایت است که زراره از امام باقر علیه السلام مى‌پرسد، آیا خداوند متعال در قرآن کریم فرموده نمازها در پنج وقت انجام شود؟ امام باقر علیه السلام در پاسخ، آیه 78 سوره اسراء و آیه 114 سورۀ هود و آیه 238 سورۀ بقره را مطرح مى‌کند و توضیح مى‌دهد. (وسایل الشیعه، شیخ حرّ عاملى، ج 4، ص 10)
(4). سوره طه/ آیه 14
(5). سوره ماعون/ آیات 5-4
(6). نهج البلاغه، ترجمه شهیدى، نامه 47
(7). عیون اخبار الرضا، شیخ صدوق، ج 1، ص 118
(8). ر.ک: تفسیر نمونه، ج 4، ص 106 و ج 16، ص 294، تفسیر روشن، حسن مصطفوى، ج 6، ص 174
منبع: پرسمان قرآنی فلسفه احکام، سید علی هاشمی نشلجی، نشر جمال، 1390.
