شبهه: علم فقه هم چون علم حقوق، علمى حیله آموز است

پرسش :

شبهه: علم فقه هم چون علم حقوق، علمى حیله آموز است که خصلت شدید دنیوى آن را نشان مى دهد.

پاسخ :

پاسخ آیت الله العظمی جعفر سبحانی (دام ظله):

این سخن از دو بخش تشکیل یافته: 1. فقه علم دنیوى است؛ 2. فقه، حیله آموز است. در مورد بخش اول باید عرض کنم که منظور از این که مى گویند فقه علم دنیوى است یعنى چه؟ اگر منظور این باشد که روابط مردم را در این دنیا بیان مى کند، حرف درستى است. یکى از افتخارات فقه این است که بتواند برنامه ریزى کند تا روابط مردم را در این جهان تضمین کند. بخشى از فقه ناظر به دنیاى مردم است؛ مثل بیع، رهن، مضارعه، مساقات، نکاح و ... همه ابواب فقه ناظر به امور دنیا است و اگر منظور این است که فقه بار منفى دارد و کارى به غیر دنیا، کمال خلق و تهذیب نفس ندارد، حرف اشتباهى است.

بخشى از فقه ما را، ریاى قصد قربت و عبادات تشکیل مى دهد، آیا عبادات ما جنبه ى دنیوى دارد؟ طهارت، نماز، زکات، حج، جهاد و... همه باید با قصد قرب باشد. این ها جنبه ى دنیوى دارد؟ بنا بر این این گونه قضاوت ها و دو پهلو سخن گفتن ها، در شأن یک محقق واقع گرا نیست.

امّا در مورد بخش دوّم که گفت حیله آموز است، باید بگویم که ایشان فقه شیعه را با فقه بعضى از مذاهب اشتباه گرفته است. در بعضى از مذاهب، بابى به نام باب «حِیَلْ» داریم که اسم آن را فتح الذرایع نامیده اند. در آن جا یک سرى حیله گرى هایى است که حلال را حرام کنند و حرام را حلال. این بخش در فقه شیعه وجود ندارد؛ حتّى در فقه مالکى هم وجود ندارد. مالک در مقابل فتح الذرایع، سد الذرایع دارد. این بحث باید در کتاب هاى اصولى خوانده شود. نقص کتاب هاى اصولى ما این است که ناظر به اصول دیگران نیست.

ما از اصول دیگران ناآگاه هستیم. کتاب هاى مفصل و بزرگى در مورد فتح الذرایع نوشته اند. منطق شیعه منطقى است که آیه ى مبارکه مى فرماید: (وَ سْئَلْهُمْ عَنِ الْقَرْیَةِ الَّتِی کانَتْ حاضِرَةَ الْبَحْرِ إِذْ یَعْدُونَ فِی السَّبْتِ إِذْ تَأْتِیهِمْ حِیتانُهُمْ یَوْمَ سَبْتِهِمْ شُرَّعاً وَ یَوْمَ لا یَسْبِتُونَ لا تَأْتِیهِمْ کَذلِکَ نَبْلُوهُمْ بِما کانُوا یَفْسُقُونَ)[1] مى فرماید: یهود کسانى هستند که فقه آن ها حیله آموز است.

قرار بود که یهود روزهاى شنبه شکار ماهى نکنند. حیله گرى کرده و جدول هایى باز کردند رو به دریا. شنبه که آب بالا مى آمد و ماهى هاى چاق را بیرون مى آورد، جدول ها پر مى شد. هنگام جزر، جلوى جدول ها را مى بستند و روز یک شنبه شکار مى کردند. خداوند همه ى اینان را به کیفر اعمالشان مبتلا کرد و لباس آدمیّت از تن آن ها درآورد و آنان را به صورت میمون مبدّل ساخت.

منطق شیعه حیله آموز نیست و اگر گاهى یک یا دو فقیه، در بعضى از تنگناها تلاش هایى مى کنند که مردم را از ربا نجات دهند، یک مسئله ى استثنایى است. همین استثنا را هم ما نپذیرفته ایم. حضرت امام این استثناها را نپذیرفت؛ زیرا در این ها اراده ى جدى نیست و چون اراده ى جدى نیست، نمى تواند محلِّل حلال یا محرِّم حرام باشد. حکم یک نفر یا دو نفر نمى تواند مبیّن فقه جامعه ى هزار ساله باشد.

پی نوشت:
[1] . سوره ى اعراف، آیه ى 163.

منبع: کتابخانه دیجیتال امام علی علیه السلام