معنای مثبت عبارت «حیله شرعی»

پرسش :

چه مواردی را می توان به عنوان معنای مثبت عبارت «حیله های شرعی» معرفی نمود؟

پاسخ :
از نظر لغویون معنای واژه «حیله» عبارت است از: «رسیدن به یک مسأله از راه اسباب و علل خفیّه و پنهانى» و این همان چیزى است که در فارسى به آن «چاره‌جویى» گفته مى‌شود که هم بارِ مثبت دارد و هم بارِ منفى؛ به عبارت دیگر هم حیله و چاره‌ جویى «مفید و زیبا» متصوّر است، و هم چاره‌ جویى «زشت». بنابراین حیله هم چاره‌ جویى توأم با تقلّب و خباثت را شامل مى‌شود، و هم شامل چاره‌ جویى صحیح و مثبت است.

برای چاره جویی های مثبت می توان مثالهایی ذکر کرد؛ به عنوان نمونه به دو مثال زیر براى این نوع از حیله توجّه کنید:

1. شخص صاحب سرمایه‌اى مى‌خواهد بدون مبتلى شدن به گناه بزرگ رباخوارى(1) از سرمایه خود سود ببرد. براى رسیدن به سود مشروع، از مضاربه واقعى و جدّى استفاده مى‌کند. سرمایه از یک نفر و کار از نفر دیگر، و هر دو در سود شریک مى‌شوند. این، حیله و چاره‌جویى مثبت و ممدوح است.

2. خانواده‌هایى هستند که بنا به عللى، بچّه‌دار نمى‌شوند. برخى از این خانواده‌ها براى این که هم خلأ فرزند را در زندگى خود پر کنند، و هم سایه مهر و عطوفت و سرپرستى را بر سر فرزندان بى‌سرپرست بیندازند، به سراغ بچّه‌هاى بى‌سرپرست مى‌روند و آنها را از مراکز نگهدارى چنان بچّه‌هایى گرفته و بزرگ مى‌کنند.

مشکلى که عموماً در این‌جا وجود دارد، مسأله محرمیّت این فرزندان است. اگر دختر باشد نسبت به پدر خانواده نامحرم خواهد بود، و اگر پسر باشد نسبت به مادر. براى رفع این مشکل مى‌توان از حیله شرعى مثبت استفاده کرد؛ بدین شکل که اگر دختر باشد صیغه عقد موقّت او را، با اجازه حاکم شرع، براى پدر مرد خانواده بخوانند، تا این دختر زن پدر او محسوب شود و براى همیشه به وى محرم گردد،(2) و اگر پسر باشد، و مادر، یا خواهر، یا زن برادرِ زنِ خانواده شیر داشته باشد، به آن پسر بچّه شیرخوار، طبق شرایطى که در رساله های عملیه آمده، شیر مى‌دهد تا با آن زن به عنوان برادر یا خواهرزاده یا برادرزاده رضاعى محرم شود.(3) این، حیله و چاره‌جویى ممدوح و مثبت است.

برخى از فقها(4) قضاوتهاى شگفت‌انگیز حضرت امیرمومنان علی(علیه السلام) را که به طرق مختلف و ناشناخته حق را کشف مى‌کرد، به عنوان حیله‌هاى مثبت ذکر کرده‌اند.

پی‌‌‌نوشت‌ها:
(1). رباخوارى از گناهان بزرگى است که قرآن، روایات، عقل و اجماع مسلمین بر حرمت آن شهادت مى‌دهد. شرح این مطلب در ربا و بانکدارى اسلامى‏، مکارم شیرازى، ناصر، تهیه و تنظیم: علیان نژادى، ‏ابوالقاسم، مدرسة الامام على بن ابى طالب(علیه السلام)، قم‏، 1380 شمسی، چاپ: اول‏ آمده است.
(2). علاوه بر او، به برادران و برادرزاده‌ها و خواهرزاده‌ها و فرزندان و نوه‌هاى او نیز محرم مى‌شود.
(3). شرح این مطلب در استفتاءات جدید، مکارم شیرازى، ناصر، تهیه و تنظیم: علیان نژادى، ابوالقاسم‏، مدرسة الامام على بن ابى طالب(علیه السلام)، قم‏، ‏1427 قمری‏، چاپ: دوم، ج 2، ص 358 آمده است.
(4). روضة المتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه، مجلسى، محمد تقى‏، محقق / مصحح: موسوى کرمانى، حسین، اشتهاردى، على‏، مؤسسه فرهنگى اسلامى کوشانبور، قم‏، 1406 قمری‏، چاپ: دوم‏، ج ‏6، ص 59، باب (الحیل فی الأحکام).

منبع: حیله هاى شرعى و چاره جویى هاى صحیح‏، مکارم شیرازى، ناصر، تهیه و تنظیم: علیان نژادى، ابوالقاسم، مدرسة الامام على بن ابى طالب(علیه السلام)، قم‏، 1428 قمری، چاپ: دوم‏، ص 14.