آیا امامان معصوم داراى غلام بودند؟
پرسش :
اگر برده فروشى و برده دارى مورد مخالفت خداوند و دین اسلام قرار گرفته؛ چرا در برخى آیات به کنیز یا آزاد کردن برده جهت کفاره روزه اشاره شده است و یا این که امامان معصوم علیهم السلام داراى غلام بودند؟! به چه دلیل پیشوایان معصوم علیهم السلام این فرهنگ را اجرا مى‌کردند؟ (گر چه آن‌ها با غلامان مهربان و غلامان نیز غیر مسلمان بودند) لطفاً توضیح دهید.
پاسخ :
این که قرآن کریم در برخى آیات به کنیز و یا آزاد کردن برده جهت کفاره روزه و... اشاره مى‌کند در راستاى مبارزه با برده دارى و استثمار انسان‌ها و تبعیض نادرست است و خداوند متعال به این وسیله انسان‌ها را به آزاد کردن بردگان و غلامان تشویق مى‌کند تا به تدریج نظام برده دارى بر چیده شود؛ زیرا اگر خداوند طبق یک فرمان عمومى دستور مى‌داد که همه بردگان را آزاد کنند، چه بسا بیشتر آن‌ها تلف مى‌شدند و زندگى آن‌ها با توجه به این که نه کارى داشتند و نه مسکن و مأوایى، با خطر روبرو مى‌شد و مشکلاتى از این قبیل به وجود مى‌آمد؛ این بود که به مناسبت‌هاى مختلف، مردم را تشویق به آزاد کردن بردگان کرد، از جمله: یکى از مصارف هشت گانه زکات در اسلام، خریدن بردگان و آزاد کردن آن‌ها مى‌باشد.1 و.... پیشوایان اسلام نیز به کم‌ترین بهانه‌اى بردگان را آزاد مى‌کردند، تا آن جا که یکى از بردگان امام باقر علیه السلام کار نیکى انجام داد. امام باقر علیه السلام فرمود: «برو تو آزادى که من خوش ندارم مردى از اهل بهشت را به خدمت خود درآورم.»2 چنانکه در پاسخ پیشین به دلایلى که اسلام در آغاز به‌طور صریح با نظام برده دارى و برده فروشى مخالفت نکرد اشاره شد.
برخى از دلایلى که پیامبر و امامان معصوم علیهم السلام حاضر مى‌شدند که بردگان را به کار گیرند عبارتند از:
1. آثار تربیتى و اخلاقى؛ امامان معصوم علیهم السلام گرچه بردگان را به خدمت گرفتند؛ ولى آثار تربیتى و اخلاقى بر آنان مى‌گذاشتند و حتى بسیارى از آنان مسلمان مى‌شدند و به این وسیله به آنان درس‌هاى علمى و عملى فراوانى مى‌آموختند و هر کدام از آنان را به یک دانشمند اسلامى تبدیل مى‌کردند؛ مانند قنبر غلام حضرت على علیه السلام که در خانه آن حضرت فضایل بسیارى کسب کرد.3
2. خدمت براى کنیزان و بردگان در خانه پیامبر و امامان علیهم السلام افتخار بزرگى بود از این رو بسیارى از آنان به هیچ وجه حاضر نمى‌شدند خدمت گذارى پیامبر و امامان معصوم علیهم السلام را ترک کنند. یکى از این نمونه‌ها یکى از غلامان امام سجاد علیه السلام بود که پس از آن که امام آن را به شخصى فروخت و آن غلام به علت این که از خدمت گذارى امام زین العابدین علیه السلام محروم شد، دعا کرد خدا مرگ او را برساند و چنین شد.
3. با توجه به این که کنیزان و بردگان در جامعه آن روز فراوان بود، از بهترین راه آزادى آنان این بود که پیشوایان معصوم علیهم السلام آنان را بخرند و محترمانه آزاد کنند، که از این راه هزاران برده آزاد شدند و آنان بعد از آموزش‌هاى لازم اعتقادى، اخلاقى، سیاسى و... در حضور پیشوایان معصوم علیهم السلام فرهنگ اسلام را ترویج مى‌کردند و شأن برخى کنیزان که در خدمت پیشوایان معصوم علیهم السلام بودند، تا جایى بالا مى‌رفت که حتى برخى از آنان، افتخار مادرى برخى امامان معصوم علیهم السلام پیدا مى‌کردند مانند:
مادر حضرت امام زین العابدین علیه السلام و..4
پی‌نوشت‌ها:
(1). توبه/ 60
(2). تفسیر نمونه، ج 21، ص 416-423؛ وسائل الشیعه، شیخ حر عاملى، ج 1، ص 361
(3). ر. ک: منتهى‌الامال، شیخ عباس قمى، ج 1، ص 392
(4). ر. ک: کافى، کلینى، ج 1، ص 463
منبع: پرسمان قرآنی فلسفه احکام، سید علی هاشمی نشلجی، نشر جمال، 1390.
این که قرآن کریم در برخى آیات به کنیز و یا آزاد کردن برده جهت کفاره روزه و... اشاره مى‌کند در راستاى مبارزه با برده دارى و استثمار انسان‌ها و تبعیض نادرست است و خداوند متعال به این وسیله انسان‌ها را به آزاد کردن بردگان و غلامان تشویق مى‌کند تا به تدریج نظام برده دارى بر چیده شود؛ زیرا اگر خداوند طبق یک فرمان عمومى دستور مى‌داد که همه بردگان را آزاد کنند، چه بسا بیشتر آن‌ها تلف مى‌شدند و زندگى آن‌ها با توجه به این که نه کارى داشتند و نه مسکن و مأوایى، با خطر روبرو مى‌شد و مشکلاتى از این قبیل به وجود مى‌آمد؛ این بود که به مناسبت‌هاى مختلف، مردم را تشویق به آزاد کردن بردگان کرد، از جمله: یکى از مصارف هشت گانه زکات در اسلام، خریدن بردگان و آزاد کردن آن‌ها مى‌باشد.1 و.... پیشوایان اسلام نیز به کم‌ترین بهانه‌اى بردگان را آزاد مى‌کردند، تا آن جا که یکى از بردگان امام باقر علیه السلام کار نیکى انجام داد. امام باقر علیه السلام فرمود: «برو تو آزادى که من خوش ندارم مردى از اهل بهشت را به خدمت خود درآورم.»2 چنانکه در پاسخ پیشین به دلایلى که اسلام در آغاز به‌طور صریح با نظام برده دارى و برده فروشى مخالفت نکرد اشاره شد.
برخى از دلایلى که پیامبر و امامان معصوم علیهم السلام حاضر مى‌شدند که بردگان را به کار گیرند عبارتند از:
1. آثار تربیتى و اخلاقى؛ امامان معصوم علیهم السلام گرچه بردگان را به خدمت گرفتند؛ ولى آثار تربیتى و اخلاقى بر آنان مى‌گذاشتند و حتى بسیارى از آنان مسلمان مى‌شدند و به این وسیله به آنان درس‌هاى علمى و عملى فراوانى مى‌آموختند و هر کدام از آنان را به یک دانشمند اسلامى تبدیل مى‌کردند؛ مانند قنبر غلام حضرت على علیه السلام که در خانه آن حضرت فضایل بسیارى کسب کرد.3
2. خدمت براى کنیزان و بردگان در خانه پیامبر و امامان علیهم السلام افتخار بزرگى بود از این رو بسیارى از آنان به هیچ وجه حاضر نمى‌شدند خدمت گذارى پیامبر و امامان معصوم علیهم السلام را ترک کنند. یکى از این نمونه‌ها یکى از غلامان امام سجاد علیه السلام بود که پس از آن که امام آن را به شخصى فروخت و آن غلام به علت این که از خدمت گذارى امام زین العابدین علیه السلام محروم شد، دعا کرد خدا مرگ او را برساند و چنین شد.
3. با توجه به این که کنیزان و بردگان در جامعه آن روز فراوان بود، از بهترین راه آزادى آنان این بود که پیشوایان معصوم علیهم السلام آنان را بخرند و محترمانه آزاد کنند، که از این راه هزاران برده آزاد شدند و آنان بعد از آموزش‌هاى لازم اعتقادى، اخلاقى، سیاسى و... در حضور پیشوایان معصوم علیهم السلام فرهنگ اسلام را ترویج مى‌کردند و شأن برخى کنیزان که در خدمت پیشوایان معصوم علیهم السلام بودند، تا جایى بالا مى‌رفت که حتى برخى از آنان، افتخار مادرى برخى امامان معصوم علیهم السلام پیدا مى‌کردند مانند:
مادر حضرت امام زین العابدین علیه السلام و..4
پی‌نوشت‌ها:
(1). توبه/ 60
(2). تفسیر نمونه، ج 21، ص 416-423؛ وسائل الشیعه، شیخ حر عاملى، ج 1، ص 361
(3). ر. ک: منتهى‌الامال، شیخ عباس قمى، ج 1، ص 392
(4). ر. ک: کافى، کلینى، ج 1، ص 463
منبع: پرسمان قرآنی فلسفه احکام، سید علی هاشمی نشلجی، نشر جمال، 1390.
