تغییرات جسمی و روحی یکی از ویژگی های دوران نوجوانی است.

چکیده: بسیاری از والدین در برخورد با نوجوان خود، دچار چالش‌هایی هستند و برای آن‌ها سخت است تا در مورد برخورد صحیحشان با نوجوان خود تصمیم صحیحی بگیرند. آنچه روشن است، این است که برای اینکه بدانیم با مخاطبمان چگونه برخوردی داشته باشیم، باید شرایط او را بشناسیم. برای آشنایی با ویژگی‌های دوره نوجوانی با ما همراه باشید.

تعداد کلمات: 1886 / تخمین زمان مطالعه 9 دقیقه

حسین ابراهیمی تهرانی

مقدمه

نوجوانی، دوره‌ای از رشد است که با بلوغ آغاز و با شروع بزرگ‌سالی خاتمه می‌یابد[1]. در این دوره، والدین در تعامل و تربیت فرزند خود دچار مشکلات عدیده‌ای می‌شوند. مشاهده رفتارهای پرخاشگرانه، نافرمانی و تمرد، انزواطلبی و عدم تعادل هیجانی ازجمله تغییراتی است که والدین را نگران کرده و در مورد نحوه صحیح برخورد با فرزند خود دچار چالش می‌شوند. اما شناخت ویژگی‌های این دوره و نیازهای نوجوان کمک شایانی به والدین جهت انتخاب برخورد صحیح و عقلانی خواهد نمود.

دوره نوجوانی

پژوهشگران نوجوانی را به 3 مرحله تقسیم کرده‌اند:

اوایل نوجوانی: (11 تا 14 سال): دوره تغییرات سریع بلوغ
اواسط نوجوانی(14 تا 16 سال): تغییرات بلوغ کامل می‌شوند
اواخر نوجوانی(16 تا 18 سال): نوجوانان کاملاً ظاهر بزرگ‌سالی کسب می‌کنند[2].

ویژگی‌های نوجوان

1- رشد بدن: در این دوره، افزایش سریع رشد قد و وزن نوجوان به‌طور ملموسی اتفاق می‌افتد. اما نکته‌ای که در رشد نوجوان اتفاق می‌افتد این است که روند رشد او از نوع روند سری-پایی که در کودکی اتفاق افتاده بود، نیست. بلکه الگوی رشد او برعکس شده و در ابتدا رشد دست‌ها و پاها اتفاق افتاده و بعد رشد تنه شتاب می‌گیرد. لذا این الگو سبب می‌شود که در آغاز، نوجوان بدقواره به نظر برسد[3].

والدین باید علاوه بر برآورده کردن نیازهای فیزیولوژیکی که در این دوره از رشد اهمیت ویژه‌ای را دارد، به نوجوان خود اطلاعاتی در مورد شیوه رشد او در این دوره داده تا اعتماد به نفس او دچار تزلزل نگردد.

2- تغییرات بلوغ: رشد و تغییرات مهم جنسی در این دوره اتفاق می‌افتد. مواجهه با اولین قاعدگی در این دوره برای دخترانی که اطلاعات کافی ندارند، تکان‌دهنده و ناراحت‌کننده است. اولین انزال نیز در این دوره اتفاق خواهد افتاد[4]. از طرفی دیگر، افزایش میل جنسی در او اتفاق می‌افتد.

باید نوجوان را در شناخت تغییرات دوره بلوغ راهنمایی شود و همچنین بهتر است تا کتاب‌هایی مناسب در این زمینه را در اختیار او قرار گیرد. والدین نباید بیداری جنسی را امری کوچک قلمداد کنند و با مراقبت‌های خاصی که در این دوره برای هدایت نوجوان ذکر گردیده است، او را در این وضعیت خطیر یاری نمایند.

3- نیاز به خواب: نوجوانان مانند اواسط کودکی به خواب نیاز دارند. اما بجهت به وجود آمدن افزایش حساسیت عصبی به نور شب و تغییرات در نحوه‌ای که مغز زمان‌بندی خواب را تنظیم می‌کند، نوجوان دیرتر از کودک به بستر می‌رود و زمان رفتن به مدرسه نیاز خواب او ارضاء نمی‌شود. این سبب می‌شود تا در تکالیف شناختی ضعیف عمل کرده و پیشرفت کمی داشته باشد.

برای پیشگیری از افت تحصیلی، باید طوری برنامه‌ریزی صورت گیرد تا اعضای خانواده قبل از نیمه شب شرعی مقدمات خواب را فراهم کرده و به خواب بروند. توجه داشته باشید که این خواب برای رشد و سلامتی اهمیت بسزایی دارد.

4- عدم تعادل عاطفی: نوجوان به‌سرعت خشمگین شده و کنترل رفتار برایش سخت است. البته با اینکه زودرنج و آستانه تحملش پائین است، زود پشیمان می‌شود و خود را سرزنش می‌کند[5]. پژوهشی نشان می‌دهد که سطح بالای هورمون بلوغ با دمدمی شدن بیشتر نوجوان ارتباط دارد. امیرالمؤمنین(ع) فرمودند: «پیوسته عقل و حماقت در ضمیر نوجوان در ستیزند تا بحران بلوغ را پشت سر بگذارد و به سن هجده‌سالگی برسد؛ در آن هنگام با غلبه عقل یا حماقت به یک‌سو گرایش می‌یابد»[6]. لذا شایسته است تا اعضای خانواده این شرایط روحی نوجوان را درک کرده و او را در رفتار خود مقصر نپندارند.

5- استقلال طلبی: نوجوان دوست دارد تا در رفتار مستقلاً عمل کند، خودش انتخاب کند و کسی برایش تصمیم نگیرد. مطالعات نشان می‌دهد : زمانی را که نوجوان با همسالان خود سپری می‌کند و فعالیت‌هایی را خود انتخاب می‌کنند، بهترین ساعات آن‌ها به‌حساب می‌آید. لحظاتی را که توسط بزرگ‌سالان برای کار و کلاس و مراسم مذهبی و ... انتخاب می‌شود، بدترین ساعات آن‌ها به‌حساب می‌آید. همین مسئله سبب تنش‌هایی در روابط با والدین می‌شود.

والدین باید به این روحیه نوجوان که آماده کننده او برای وظایف آینده است احترام گذاشته و با برخورد نابجا، سبب درهم شکسته شدن این روحیه نشوند. اگر والدین با نوجوان خود رابطه دوستانه و خوبی را ایجاد کرده باشند، او در همراهی آن‌ها راغب‌تر خواهد بود البته به شرطی که مراسم و جلسه انتخاب شده برای او جذابیتی داشته باشد. اما اگر این شرایط مهیا نشود، نوجوان از جمع کناره‌گیری کرده انزواطلب می‌شود.

6- اظهار نظر: نوجوان دوست دارد تا در مسائل مختلف اظهار نظر و انتقاد کند. البته اصلاً علاقه ندارد تا مورد انتقاد قرار بگیرد. اگر به نوجوان اجازه داده شود تا اظهار نظر کند، به‌ندرت نظرات او پخته تر شده و این در اعتماد به نفس او تأثیر بسزایی دارد. البته باید فوت و فن و آداب انتقاد و اظهارنظر به او آموخته شود و در انتقاد از او نیز دقت شود که فقط باید کار غلط او مورد انتقاد واقع شود نه اینکه شخصیت او زیر سؤال برود.

7- هویت یابی: تشکیل هویت عبارت است از اینکه مشخص کنید چه کسی هستید، برای چه چیزی ارزش قائل هستید و تصمیم گرفته‌اید چه مسیری را در زندگی دنبال کنید.

اریکسون اولین کسی بود که هویت را به‌عنوان پیشرفت مهم شخصیت نوجوان و گامی مهم به سوی تبدیل شدن به بزرگ‌سالی ثمربخش تشخیص داد[7].
هرچه محیط اجتماعی به نوجوان برای رسیدن به مسئولیت‌های بزرگ‌سالی بیشتر کمک کند، آن‌ها بهتر سازگار می‌شوند. امام علی(ع) می‌فرمایند: « أولى الأشیاء أن یتعلمها الأحداث الأشیاء التی إذا صاروا رجالا احتاجوا إلیها»[8] بهترین چیزی که نوجوانان باید فرا بگیرند، آن چیزی است که در بزرگ‌سالی به آن نیاز خواهند داشت. لذا والدین باید او را در شناخت بهتر توانایی‌ها و ضعف‌هایش کمک کرده و مسیر پرورش و بروز توانایی‌هایش را برای او هموار سازند.

8- عادات کودکی: خو گرفتن با عادات کودکی سبب می‌شود تا مورد مواخذه بزرگ‌سالان قرار گیرد. علاوه بر این، او که تاکنون مسئولیت خاصی را به عهده نگرفته بود، می‌بایست تا به والدین خود در امور محوله کمک نماید. روانشناسان دوره نوجوانی را به پلی بین دوره کودکی و بزرگ‌سالی تشبیه می‌کنند. لذا نوجوان در حال خروج از عادات بچه‌گانه خود است و والدین باید در تغییر عادات او «اصل تدریج» را رعایت نمایند و به یک‌باره، خواهان دگرگونی او نباشند.

9- نیاز به پذیرش: با توجه به تغییرات ظاهری و شناختی در این دوره، نوجوان از محیط کودکانه قبلی خود فاصله گرفته و در جمع های بزرگ‌سالان حاضر می‌شود. او دوست دارد تا در این جمع‌ها پذیرفته شده و مورد توجه قرار گیرد. از طرفی نیز با این انگیزه، به وضعیت ظاهری خود اهمیت بیشتری می‌دهد. با دادن فرصت به نوجوان برای حضور در جمع های بزرگ‌سالان، اعتماد به نفس او افزایش خواهد یافت.

10- محبت جویی: نوجوانان تشنه محبت هستند. اگر این نیاز آن‌ها توسط خانواده برطرف نشود، به گروه‌های همسالان رو آورده و زمینه انحراف در آن‌ها پدید خواهد آمد. زیرا ممکن است افراد فاسد او را جذب کرده و با مسموم کردن افکارش، مورد سوءاستفاده واقع شود. امام علی (ع) فرمودند: « َ إِنَّمَا قَلْبُ‏ الْحَدَثِ‏ کَالْأَرْضِ الْخَالِیَةِ مَا أُلْقِیَ فِیهَا مِنْ شَیْ‏ءٍ قَبِلَتْه‏»[9] قلب نوجوان مثل زمین مساعدی است که هر بذری در آن بپاشند، قبول خواهد کرد. والدین باید در این دوره در محبت کردن به او تغییراتی را اعمال کنند. مثلاً محبت صرف و در آغوش کشیدن دیگر برای نوجوان کافی نیست بلکه باید به او و نظراتش احترام گذاشت و به حالات عاطفی وی بی تفاوت نبود.

11- علاقه به فضائل و ابراز وجود: نوجوان به کمالات علاقه‌مند است. او دوست دارد مهارت‌های خود را گسترش داده و آن را به اجرا بگذارد. پیامبر اکرم(ص) فرمودند: «من به شما سفارش می‌کنم که به نوجوانان و جوانان نیکی کنید، زیرا آنان دلی رقیق‌تر و قلبی فضیلت پذیرتر دارند». همین روحیه فضیلت پذیری او اگر به نحو صحیحی پرورش یابد و در مسیر درست واقع شود، سبب تعالی و شکوفایی اخلاقی و معنوی او خواهد شد. امام صادق(ع) فرمودند: «نوجوانان را دریابید زیرا زودتر از دیگران به کارهای خیر روی می‌آورند»[10].

12- نیاز معنوی: دل پاک و فطرت نوجوان او را متمایل به جستجوی خالق هستی می‌کند. نوجوان با کوچک‌ترین اشتباهی دچار احساس گناه می‌شود و با سؤالات و پرسش‌های خود، خواهان یافتن فلسفه آفرینش جهان و خلقت خود است. شایسته است تا قبل از این دوره، زمینه برای حضور او در محیط‌های مذهبی و دینی مهیا شود تا نوجوان در این دوره با کمک گرفتن از آموزه‌های دینی و با همیاری دوستان مذهبی، زمینه جهت رشد معنوی او فراهم گردد. همچنین با ارائه اطلاعات دینی مورد نیاز او، وی را از سردرگمی خارج نمایند.

نتیجه‌گیری

نوجوان فردی است دوره‌ای حساس را سپری می‌کند که در آینده او تأثیر بسزایی خواهد داشت. از طرفی نیز کمتر کسی او را درک می‌کند و همواره مورد فشارهای گوناگون از ناحیه اجتماع، والدین، همسالان و درون خود قرار دارد. شایسته است که والدین با درک شرایط او و ایجاد رابطه دوستانه و محبت‌آمیز، وی را در مسیر هدایت و شکوفایی همراهی نمایند.

پاورقی:

[1] فیلیپ رایس، روانشناسی رشد، تهران: ارجمند، 1392، ص292.
[2] لورا برک، روانشناسی رشد، ترجمه یحیی سیدمحمدی، جلد دوم، تهران: ارسباران، 1387، ص 6.
[3] همان

[4] همان ص7.

[5] حسین امیری، نوجوان در نقش شکیبایی، قم: موسسه امام خمینی، 1394، ص14.

[6] محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج1، بیروت: موسسه الوفاء، 1404ق، ص96.

[7] لورا برک، ص 68.

[8] ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، قم: مکتبة آیت الله مرعشی نجفی، 1404ق، ج‏20، ص333.

[9] حسن بن علی بن شعبه حرانی، تحف العقول، قم: جامعه مدرسین، 1363، ص70.

[10] محمد محسن فیض کاشانی، الوافی، اصفهان: کتابخانه امیرالمومنین(ع)، 1406ق، ج1، ص210.

منابع

رایس، فیلیپ ، روانشناسی رشد، تهران: ارجمند، 1392.
برک، لورا ، روانشناسی رشد، ترجمه یحیی سیدمحمدی، جلد دوم، تهران: ارسباران، 1387.
امیری، حسین، نوجوان در نقش شکیبایی، قم: موسسه امام خمینی، 1394.
مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج1، بیروت: موسسه الوفاء، 1404ق.
ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، قم: مکتبة آیت الله مرعشی نجفی، 1404ق، ج‏20.
حرانی، حسن بن علی بن شعبه، تحف العقول، قم: جامعه مدرسین، 1363.
[1] محمد محسن فیض کاشانی، الوافی، اصفهان: کتابخانه امیرالمومنین(ع)، 1406ق، ج1، ص210.

بیشتر بخوانید :
با نوجوانان چگونه رفتار کنیم؟
نوجوان و تربیت
طرز برخورد با پسران نوجوان