پرسش و پاسخ شیوه ای در تعلیم و تربیت کودکان (بخش اول)

روش سقراطی، می تواند زمینه ساز تربیت عقلانی کودک باشد. 
 

در یونان باستان، سقراط برای آموزش مردم و به خصوص جوانان شیوه ای به کار می برد که خود آن را «مامایی» می خواند و افلاطون، شاگرد او آن را دیالکتیک به معنای «فن سؤال کردن و جواب دادن» نامید. افلاطون چنان شیفته ی سقراط و روش او بود که تمام نظریات و عقاید خود را از قول سقراط نقل کرد و همه ی کتاب های خود را به روش سؤال و جواب سقراطی نگاشت.
 

سقراط در توضیح روش خود می گوید: من پسر یک ماما هستم و خودم نیز همین شغل را دارم. کار من این است که به مردم کمک کنم تا فرزند روان خود را سالم به دنیا آورند. خود من هیچ گونه دانشی ندارم و در واقع مردم از من چیزی نمی آموزند بلکه با سؤال و جواب های منظم و سنجیده ای که از آن ها می کنم، به آن ها نشان می دهم که روان آن ها آبستن اندیشه ای است که با این روش خود را نمودار می سازد و یا آنکه فرزند روان آن ها موجودی ناقص است که شایسته پروردن نیست.
 
اگر چه سقراط به خاطر این روش و تلاش در راه آگاه کردن مردم و جوانان شهر آتن به مرگ محکوم شد و برای اطاعت از قانون، جام شوکران را سرکشید، اما روش او پس از گذشت قرن ها هنوز درستی و کارایی خود را حفظ کرده است و به عنوان یکی از پایه های نظام آموزش و پرورش جدید مورد استفاده قرار گرفته است.
 
درست و سنجیده سؤال کردن و جواب دادن، دو فرایند مرتبط با هم هستند که پایه های تفکر و اندیشه را تشکیل می دهند. به عبارت دیگر، پرسیدن و جواب دادن از طرفی نیاز به اندیشه دارد و از طرف دیگر اندیشه را غنا و گسترش می بخشد. سؤال و جواب هایی که تنها بر اساس کارکرد حافظه است و صرفا جنبه معلوماتی دارد در اینجا مورد نظر نیست. این نوع پرسش و پاسخ ها که در نظام آموزشی ما رواج فراوان دارد، نه تنها هیچ نوع تفکر و اندیشه ای را برنمی انگیزد، بلکه با فشار یک جانبه بر حافظه، مانع تفکر آزاد و خلاق می گردد.
 

از دیدگاه روانشناسی، سؤال کردن، به خصوص در سنین کودکی، خصوصیت طبیعی کودکان است. ارتباط کودکان با دنیای پیرامون خود و تلاش در جهت شناخت آن با سؤالات کودکانه آغاز می شود. همه ما عبارت «این چیه؟» و «چرا»ی کودکان را با آهنگ خاص خود، بارها و بارها شنیده ایم. چه بسا ندانسته از تکرار آن خسته و کلافه شده ایم و با سردی و بی اعتنایی و حتی گاه با عصبانیت به آن پاسخ داده ایم و با این کار خود، رویش اولین جوانه های اندیشه و خلاقیت را در آنان متوقف کرده ایم. همین عکس العمل را در برابر پاسخ های طولانی و گاه تخیلی کودکان نیز نشان داده ایم و آنان را به سکوت واداشته ایم و به این ترتیب از همان سال های اولیه زندگی، به جای تحریک حس کنجکاوی و تشویق آنان به سؤال و جواب، جریان رشد طبیعی اندیشه و شناخت آنان را سد کرده ایم.
 
دیوید پرکینز، یکی از روانشناسان معاصر در دانشگاه هاروارد، سال ها به تحقیق در زمینه خلاقیت پرداخته است. پرکینز در این تحقیق، شخصیت افراد خلاق را بررسی کرده و نتایج آن را به عنوان الگوی شخصیت افراد خلاق، ارائه داده است. او شش خصوصیت را برای افراد خلاق ذکر می کند که آنها «توانایی طرح مسئله و سؤال» است.
 
در تمام آزمون های سنجش خلاقیت، سؤالاتی مطرح می شود که پاسخ به آن ها نیازمند اندیشه و تخیل است. به عبارت دیگر، از آنجا که اساس خلاقیت، با ارائه پاسخ های ابتکاری است، محتوای اصلی این آزمون ها، سؤالاتی است که می تواند نوآوری و تخیل آزمایش شوندگان را مورد ارزیابی قرار دهد.
 

در میان عوامل بازدارنده خلاقیت، ایجاد محدودیت در زمینه حس کنجکاوی و تخیل کودکان، نقش مهمی دارد. در سنین کودکی، خیالبافی هایی مانند بازی های تخیلی، کشیدن تصاویر غیر واقعی و گاه عجیب و غریب وگفتن داستان های تخیلی، جنبه های طبیعی تفکر کودک را تشکیل می دهد و نباید مانع آنها شد. همین طور کنجکاوی کودکان و تمایل آن ها به جست وجو و کسب تجربه که به صورت دست زدن به اشیاء و مشاهده ی مستقیم آنها نشان داده می شود، رفتاری طبیعی است و تا زمانی که خطری برای آنان نداشته باشد، نباید از انجام آن ها جلوگیری کرد.
 
با توجه به بررسی های انجام شده در زمینه ی خلاقیت، عنصر اصلی تفکر خلاق، توانایی طرح سؤالات ابتکاری و ارائه پاسخ های نو و بدیع است.
 
از دیدگاه تعلیم و تربیت، پرورش انسان های خلاق و کارآمد نیاز به کاربرد روش های فعال در نظام آموزشی دارد، روش هایی که کودکان را به تفکر، استدلال، تجزیه و تحلیل و تجربه وادارد. لازمه ی چنین شیوه هایی، عادت دادن دانش آموزان به کنجکاوی، طرح سؤالات جالب و پاسخ های درست به مسائل و پرسش های مناسب با رشد طبیعی آنان است.
 
نکته ی مهم این نیست که طرح سوالات و مسائل، به صورت شفاهی یا کتبی باشد، آنچه که اهمیت دارد، فراهم کردن موقعیت ها و فرصت های عملی است تا در آن شرایط کودکان بتوانند به تصمیم گیری و ارائه پاسخ های مناسب و عملی بپردازند. مدرسه باید چنین امکاناتی را برای کودکان آماده سازد تا بتواند نقش مؤثر خود را ایفا کند. در غیر این صورت جز انتقال مفاهیم و معلومات به کودکان کار دیگه انجام نمی دهند.
 
کاربرد شیوه های فعال آموزشی در همه ی مقاطع، به خصوص در سال های کودکی که دوران شکل گیری شخصیت کودکان است، امری ضروری است. اگر از سنین اولیه، کودکان را کنجکاو و جستجوگر بار آوریم، پایه ی درستی برای پرورش آنان بنیان گذاشته ایم که در سال های آینده نیز، تداوم خواهد داشت.
 
به این ترتیب، تشویق کودکان به سؤال کردن و پاسخ درست دادن به پرسش ها، شیوه ای است که هر مربی، معلم و پدر و مادری باید مورد توجه قرار دهد. اما از آنجا که الگوهای عملی برای کودکان مؤثرتر است، ابتدا خود ما باید بتوانیم سؤالات مناسب برای کودکان طرح کنیم تا به آن ها پاسخ گویند و به پرسش های آنان به درستی جواب دهیم تا آن ها عملا شیوه ی سؤال و جواب مناسب را از ما بیاموزند.
 
می توانیم از کودکان بخواهیم سؤال های خود را در هر زمینه ای که مایلند، مطرح کنند و ضمن پاسخ به آن ها، سؤالات را طبقه بندی و بررسی کنیم تا مجموعه ی مناسبی جهت شناخت کودکان برای ما فراهم آید. می دانیم که سؤالات کودکان به خصوص در سنین اولیه ی زندگی، بیان خواسته ها و آرزوها و نمودار نگرش آنها نسبت به جهان است و از طریق این پرسش ها بهتر می توانیم عواطف و احساسات آنان را بشناسیم. پاسخ های کودکان حتی بیشتر از پرسش های آن ها، دنیای درون و نیازهای آنان را منعکس می سازد. می توانیم آنها را به همین شیوه بررسی و طبقه بندی کنیم و از آن ها برای شناخت کودکان استفاده نماییم.
 

نویسنده: فاطمه قاسم زاده

 
منبع: کتاب «آری گفتن به نیازهای کودکان»