چندی پیش بود که اعلام خبر هزینه ۲۵۰ میلیون دلاری برای طراحی صندوق عقب یک خودروی داخلی و یا قبلتر از آن هزینه ۸۰۰ میلیارد تومانی طراحی و ساخت یک خودروی داخلی دیگر از سوی کمیسیون اصل 90 مجلس خبرساز شد. با این حال میتوان این سوال را مطرح کرد، که اگر چنین هزینه‌هایی در صنعتی مانند خودروسازی برای انجام اموری به مراتب ساده‌تر از امور نظامی انجام می‌شود، هزینه طراحی و ساخت سامانه‌های دفاعی و تسلیحات که باید صدها و یا شاید هزاران برابر این ارقام باشد، چقدر است؟!
از جمله دستاوردهای مهم دفاعی کشور که در روزهای اخیر از آن رونمایی شد، جت آموزشی پیشرفته «یاسین» بود که توسط سازمان صنایع هوایی وزارت دفاع با همکاری نیروی هوایی ارتش و شرکت‌های دانش بنیان طراحی و ساخته شده است.
به بهانه اعلام هزینه ساخت این جت توسط مدیرعامل سازمان صنایع هوایی نیروهای مسلح، در نظر داریم مقایسه‌ای میان قیمت‌های تمام شده پنج جت هاوک انگلیسی، T-4 ژاپن، یاک-۱۳۰ روسیه، ال-۳۹ان جی جمهوری چک و JL-9 چین بعنوان هواپیماهای هم رده جت آموزشی یاسین در دنیا انجام دهیم تا به صرفه بودن تولید یا خرید از خارج را در این حوزه بررسی کنیم.
** جت آموزشی هاوک انگلیسی
نخستین هواپیمایی که به بررسی آن خواهیم پرداخت، جت نام آشنای هاوک ساخت شرکت BAE Systems انگلیس است که هم‌اکنون علاوه بر نیروی هوایی انگلیس، در خدمت ۱۲ کشور دیگر جهان از جمله هند، استرالیا، آفریقای جنوبی، عربستان سعودی و ... است. این جت آموزشی دو سرنشین شامل استادخلبان در کابین عقب و دانشجو در کابین جلو دارد و بیشترین سرعت آن معادل ۱۰۲۸ کیلومتر بر ساعت، سقف ارتفاع پروازی ۴۴ هزار پا معادل ۱۳ کیلومتر و بردی معادل ۲۵۰۰ کیلومتر دارد.نیروی پیشران این جت توسط یک دستگاه موتور توربوفن ساخت شرکت رولزرویس تامین می‌شود که قابلیت تامین ۶۵۰۰ پوند قدرت رانش را دارد که البته در مقایسه با قدرت ۷۰۰۰ پوندی موتورهای اوج جت یاسین، از قدرت خروجی کمتری برخوردار است.
.png "ایران سازنده ارزان‌ترین جت آموزشی جهان")
جت انگلیسی هاوک
اما نکته مهم در این خصوص قیمت تمام شده این جت انگلیسی است که بر اساس قرارداد منعقد شده در سال ۲۰۱۲ میان انگلیس و عربستان سعودی برای خرید 22 فروند از این جنگنده، مبلغی معادل ۸۰۰ میلیون دلار از سوی سعودی‌ها پرداخت شده است که برای هر فروند از جت هاوک حدود ۳۶ میلیون دلار میتوان در نظر گرفت.البته پیش از این آخرین قیمتی که از این جت انگلیسی در دسترس بود، مبلغ ۱۸ میلیون پوند معادل ۲۳ میلیون دلار بود.
** جت آموزشی کاوازاکی T-4
کاوازاکی T-4 دومین هواپیمایی است که عملکرد و قیمت آن را در مقایسه با جت آموزشی یاسین مقایسه خواهیم کرد. این هواپیمای آموزشی که تنها کاربر آن نیروی هوایی ژاپن برای مقاصد آموزش پیشرفته و البته آکروجت است، نخستین پرواز خود را با نام XT-4 در سال ۱۹۸۵ انجام داد و پس از آن در سال ۱۹۸۸ تحویل آن به نیروی هوایی ژاپن آغاز شد.بدنه این هواپیما از جنس آلومینیوم است و در برخی از بخش‌های آن نیز از کامپوزیت‌های سبک استفاده شده؛ T-4 ژاپنی همچنین از دو دستگاه موتور توربوفن F3 است که هر کدام قادر به تولید بیش از ۳۶۰۰ پوند قدرت پیشران است. سرعت این هواپیما بیش از هزار کیلومتر بر ساعت است و توان اوج‌گیری تا ارتفاع ۵۰ هزارپایی از سطح زمین (بیش از ۱۵ کیلومتر) را دارد.
جت آموزشی ژاپنی کاوازاکی T-4
در مجموع بیش از ۲۰۰ فروند از این هواپیمای جت آموزشی ساخته شده که ۴ فروند آن بعنوان نمونه های اولیه و آزمایشی است و مابقی آنها همگی به نیروی هوایی ژاپن تحویل داده شد که در این میان ۴ مورد سانحه نیز برای این هواپیما تاکنون به رخ داده که منجر به از دست رفتن ۴ فروند از آنها شده است.
از آنجایی که این هواپیما تاکنون مشتری خارجی نداشته است، قیمت دقیق هر فروند از آن مشخص نیست اما در منابع مختلف قیمت هر فروند جت آموزشی T-4 را بین ۱۸ تا ۳۰ میلیون دلار تخمین زده‌اند.
** جت آموزشی-رزمی L-39 جمهوری چک
جت آموزشی L-39 ساخت جمهوری چک را میتوان یکی از معروف ترین و پرتیراژترین جت‌های تولید شده در این کلاس از هواپیماها برشمرد به طوری که تا سال ۱۹۹۶ که تولید این جت متوقف شد، بیش از ۲۹۰۰ فروند از آن تولید و تحویل داده شد.آخرین نسل از این جت که تاکنون در مدل‌ها و نمونه های مختلفی تولید شده است، جت L-39NG است که علاوه بر قابلیت‌های آموزشی، توانایی انجام ماموریت‌های رزمی را نیز دارد. این نسخه در دسامبر سال گذشته میلادی نخستین پرواز خود را انجام داده است و هم‌اکنون در مرحله توسعه قرار دارد.
جت آموزشی-رزمی L-39NG
این نسخه از یک دستگاه موتور توربوفن FJ44 آمریکایی با توان ۳۸۰۰ پوند قدرت رانش بهره می‌برد و می‌تواند به بیشترین سرعت ۷۷۵ کیلومتر بر ساعت برسد. سقف پروازی این هواپیما ۳۷ هزارپا (معادل ۱۱.۵ کیلومتر) از سطح زمین است و نرخ صعود آن نیز ۲۳ متر بر ثانیه است. همچنین L-39NG با استفاده از مخازن سوخت داخلی خود تا ۲۵۰۰ کیلومتر برد و بیش از ۴ ساعت مداومت پرواز خواهد داشت.هزینه پایه ساخت و تولید یک فروند ساخت و تولید یک فروند L-39NG تا کنون بیش از ۱۲ میلیون یورو معادل ۱۳.۳ میلیون دلار بوده است.
** جت آموزشی رزمی یاک ۱۳۰
یاک-۱۳۰ یکی دیگر از جت‌های آموزشی رزمی پرآوازه در دنیا است که علاوه بر بکارگیری در نیروی هوایی روسیه بعنوان یک جت آموزشی، طی سالهای اخیر صادرات آن نیز به کشورهایی از جمله الجزایر(۱۶ فروند)، بنگلادش(۱۶ فروند)، بلاروس (۱۲ فروند)، لائوس (۱۰ فروند) و میانمار (۱۲ فروند) صورت گرفته است. حتی در مقاطع مختلفی نیز در گمانه زنی های رسانه‌ای از تمایل ایران برای خرید این جت آموزشی رزمی سخن به میان آمد که با ساخت جت آموزشی یاسین به نظر می‌رسد این موضوع منتفی شده است.
جت آموزشی-رزمی یاک-۱۳۰
یاک-۱۳۰ که نخستین پرواز خود خود را در سال ۱۹۹۶ میلادی انجام داده، از دو دستگاه موتور توربوفن AL-222 با قدرت رانش هر موتور ۵۵۰۰ پوند برخوردار است که بیشترین سرعت ۱۰۶۰ کیلومتر بر ساعت را برای این جت فراهم می‌کند. بیشترین ارتفاع پروازی این جت ۴۱ هزارپا معادل ۱۲.۵ کیلومتر از سطح زمین است و نرخ صعود آن نیز ۶۵ متر بر ثانیه است. همچنین برد آن در فاز آموزشی بیش از ۲ هزار کیلومتر و در فاز رزمی، ۵۵۵ کیلومتر است.
قیمت هر فروند از جت آموزشی رزمی یاک-۱۳۰ برابر اطلاعات منابع روس، ۱۵ میلیون دلار است.
** JL-9 مافوق صوت چینی
چینی‌ها نیز در زمینه تولید جت‌های آموزشی در سالهای اخیر گام‌هایی را برداشتند که از جمله آنها میتوان به هواپیمای JL-9 ملقب به عقاب کوهستان و نام صادراتی FTC-2000 اشاره کرد که تا کنون علاوه بر نیروی هوایی و دریایی چین، شش فروند از آن نیز به سودان فروخته شده است.این هواپیما که بر مبنای جنگنده اف-۷ چینی توسعه یافت، اولین پرواز خود را در دسامبر ۲۰۰۳ انجام داد. از جمله نکات قابل توجه در خصوص این هواپیما، مافوق صوت بودن آن است حال آنکه در اغلب جت‌های آموزشی جهان، اصل بر بیشینه سرعت نزدیک صوت است.
جت چینی
JL-9
JL-9 چینی از یک دستگاه موتور توربوجت WP-13 با قدرت رانش حدود ۹ هزار پوند(بدون پس سوز) برخوردار است و حداکثر سرعت آن ۱.۵ برابر سرعت صوت خواهد بود.JL-9
بر اساس اعلام برخی منابع، این جت با قیمت هرفروند ۹ میلیون دلار از سوی چین به سودان فروخته شده است.
از جمله دیگر جت‌های آموزشی در دنیا نیز میتوان به طرح Mig-AT شرکت میکویان روسیه اشاره کرد که در نهایت این طرح در مقابل یاک-۱۳۰ شکست خورد و قادر به جلب نظر مشتریان داخلی(روسیه) و خارجی نشد. بر اساس اطلاعات موجود، این پروژه بین ۱۰۰ تا ۲۰۰ میلیون دلار هزینه در پی داشت و هزینه نهایی برای هر فروند از آن نیز ۱۲ میلیون دلار در نظر گرفته شده بود.
جت آموزشی Mig-AT
** ساخت یا واردات؛ کدام یک به صرفه‌تر است؟
در روزهای گذشته از سوی امیر عبدالکریم بنی طرفی مدیرعامل سازمان صنایع هوایی نیروهای مسلح، هزینه ساخت جت آموزشی یاسین با ذکر قید «تاکنون» مبلغ ۷۰ میلیارد تومان عنوان شد و تاکید کرد: در نمونه‌های اولیه معمولا هزینه بسیار بالا است و در نمونه های بعدی و تولید انبوه ارزان تر می‌شود.با این حال ناگفته نیز پیداست که هزینه‌های مرحله طراحی و ساخت به دلیل زمان‌بر بودن بازه تحقیقات و گستردگی آزمایشات، بسیار بیشتر از مرحله تولید انبوه خواهد بود؛ اما از سویی تولید انبوه نیز هزینه‌های مختص خود از جمله هزینه راه‌اندازی خط تولید و ادوات و تجهیزات آن را خواهد داشت، به همین دلیل با در نظر گرفتن یک بازه تغییرات و تلرانس در محاسبه هزینه‌های تولید جت یاسین میتوان دریافت که هزینه نهایی نیز تفاوت فاحشی با رقم اعلام شده نخواهد داشت.
البته مبلغ اعلامی توسط امیر بنی‌طرفی را الزاما نمی‌توان هزینه تمام شده در مرحله اولیه طراحی و ساخت این جت آموزشی برشمرد چراکه کماکان مراحلی از ساخت یاسین از جمله تکمیل کابین استاد خلبان، تکمیل ارابه‌های فرود، رنگ آمیزی و ... باقی‌مانده است و شاید به همین علت نیز باشد که مدیرعامل سازمان صنایع هوایی از قید «تاکنون» استفاده کرده است.
با این حال اگر مبلغ اعلامی(۶.۴ میلیون دلار) را بعنوان یک نرخ مرجع تا این مرحله از ساخت جت یاسین در نظر بگیریم، میتوان با قاطعیت ادعا کرد که جمهوری اسلامی ایران در مقایسه با جت‌های بررسی شده در فوق، تاکنون با کمترین هزینه در جهان توانسته است یک هواپیمای جت آموزشی را بدون در اختیار داشتن نمونه‌ای مشابه، به صورت اختصاصی طراحی و تولید کند و آن را به مرحله پرواز برساند.
