بررسی صنایع اولویت دار در استراتژی توسعه صنعتی کشور

بهتر است برای شروع به مفهوم استراتژی توسعه صنعتی بپردازیم؛ استراتژی توسعه صنعتی به مجموعه ای از اقدامات دولت ها گفته می شود که شامل دو بعد خارجی و داخلی است. در بعد خارجی، چارچوب ها و نحوه ی ارتباط بخش صنعت کشور با اقتصاد جهان را تعریف می کند و در بعد داخلی، بر اختصاص یافتن منابع بین صنایع و گروه های صاحب نفوذ جامعه اثر غیر مستقیم می گذارد.

پس با در نظر گرفتن این مفهوم، استراتژی توسعه صنعتی را می توان به نقشه راهی تشبیه کرد که سیاست صنعتی کلیه ابزارها، بودجه، ملزومات و تاکتیک های اجرایی طی مسیر را مشخص می کند.

اهداف استراتژی توسعه صنعتی

سیاست گذاران با تدوین استراتژی های توسعه صنعتی اهدافی را دنبال می کنند، این اهداف عبارتند از:

از بین بردن زنجیره های وابستگی که به دوران استعماری مربوط بوده و ایجاد استقلال سیاسی

خلق اقتصادی مدرن و متنوع، به صورت هماهنگ و منسجم

ایجاد اشتغال

گسترش صادرات و ایجاد در آمدهای ارزی و سیاست های وارداتی به منظور صرفه جویی در هزینه هایی ارزی

کسب شأن و اعتبار سیاسی ناشی از توفیقات اقتصادی و حفظ امنیت ملی

ایجاد تغییرات مطلوب اجتماعی، نهادی و سیاسی در جهت مدرنیزاسیون کردن جامعه

و در نهایت یکی از مهم ترین اهداف توسعه صنعتی دسترسی به رشد پایدار است.

در اینجا با ذکر مثال می توانیم به اهمیت این موضوع پی ببریم.

در بعضی کشورها با وسعت پیداکردن صادرات مواد معدنی و منابع طبیعی مانند نفت، درآمدها افزایش پیدا کرده است. اما در بلند مدت برای حفظ روند رشد به صورت پایدار، قطعا وجود اقتصاد مبتنی بر یک صنعت پویا مورد نیاز است. (1)

ضرورت تدوین استراتژی توسعه صنعتی

امروزه مهم ترین عامل تفاوت کشورهای ثروتمند از کشورهای فقیر توانایی بیشتر آن ها در تولیدات صنعتی است، یعنی در بخشی که در آن بازدهی عموما بالاتر و گرایش به رشد بازدهی (البته نه در تمامی موارد) از بخش های کشاورزی و خدمات سریع تر است. از طرفی بررسی سهم ارزش افزوده تولیدات صنعتی در تولید ناخالص داخلی کشورها، گویای این واقعیت مهم است که اقتصادهایی که با سرعت در حال رشد هستند، عملا به صنعتی شدن روی آورده اند. (2)

پیش شرط اجرای موفق توسعه صنعتی

علیرغم اینکه تدوین استراتژی توسعه صنعتی یکی از وظایف دولت در راستای دستیابی به توسعه است اما تعداد زیادی از کشورها با وجود انتخاب روش های توسعه صنعتی و طراحی و اجرای سیاست های مرتبط با آن، موفقیتی در زمینه دست یابی به توسعه نداشته اند. در واقع سیاست های صنعتی که ابزار ها و الزامات لازم را در مسیرتحقق استراتژی توسعه صنعتی مشخص می کنند، بسته به شرایط و بخش مورد نظر قابل طراحی و تغییر هستند، اما آن چیزی که موفقیت یا شکست سیاست های صنعتی را بیش از خود سیاست تعیین می کند، ظرفیت اجرایی و رفتار دولت است.

در واقع تجربه کشورهای موفق در مسیر دستیابی به توسعه صنعتی گویای این است که دولت های این کشورها، توسعه گرا بوده اند. دولت توسعه گرا، دولتی است که قدرت، استقلال، ظرفیت و مشروعیت کافی برای تعقیب اهداف توسعه ای را در خود داشته باشد. (2)

در ادامه لازم است به توضیح صنایعی بپردازیم که در راستای این استراتژی دارای اولویت هستند. با توجه به تحولات اقتصادی اخیر در برخی رشته های صنعتی، ظرفیت های ایجاد شده از نیاز کشور بیشتر بوده؛ روندی که موجب شد برخی رشته های صنعتی به فعالیت خود ادامه دهند و برخی دیگر نیز تولید محصولات را رها کرده و به دلیل مقرون به صرفه نبودن، واحدهای تولیدی را به حال خود رها کنند.

تعریف صنایع اشباع و صنایع پیشران

صنایع اشباع به صنایعی گفته می شود که از جهت بازار فروش در وضعیت اشباع هستند و دارای ریسک سرمایه گذاری بالا هستند ولی صنایع پیشران صنایعی هستند که دارای اولویت بیشتری برای سرمایه گذاری هستند.

از جمله صنایع پیشران می توان به رشته هایی در زمینه محصولات شیمیایی و پتروشیمی، فلزات اساسی، غذایی و آشامیدنی، وسایل نقلیه موتوری و تجهیزات حمل و نقل دریایی، ماشین آلات و تجهیزات، لاستیک و پلاستیک، ماشین آلات و دستگاه های برقی، وسایل ارتباطی و تجهیزات پزشکی، نساجی و پوشاک و کاغذ و محصولات کاغذی اشاره کرد.

از طرفی رشته های صنعتی آرد، تولید فرآورده های حجیم، غلات، بسته بندی آب (معدنی و آشامیدنی) ، چیپس سیب زمینی، فرآورده های گوشتی (انواع کنسرو گوشتی) ، انواع محصولات لبنی و شیر، تصفیه روغن نباتی، روغن کشی، بسته بندی دستمال کاغذی، سیمان خاکستری، آجر، شن و ماسه، کاشی، محصولات سفالی و سرامیکی ساختمانی، گچ ساختمانی، بتن آماده، شمش فولادی با فناوری کوره القایی، میلگرد فولادی، مفتول فولادی، لوله و پروفیل فولادی، انواع سیم و کابل مسی، شیرآلات بهداشتی و ابزارآلات ساختمانی، مخازن سی ان جی، لوله و اتصالات پلی اتیلن و پی وی سی، دی اکتیل فتالات، ظروف پلاستیکی یک بار مصرف، اتانول، سموم و کود، شوینده ها و روغن موتور، از جمله رشته فعالیت های اشباع و دارای ریسک سرمایه گذاری بالا قرار گرفتند. (3)

چگونگی تاثیر صنایع پیشران بر جهش تولید

قبل از اینکه به تاثیر صنایع پیشران بر جهش تولید بپردازیم لازم است تعریفی از مفهموم جهش تولید داشته باشیم؛ جهش تولید یعنی همه ی عقب ماندگی و کمبود های بخش تولید را با روش هایی با حداکثر سرعت ممکن جبران کردن. به بیان دیگر با استفاده از تمام امکانات و ظرفیت های موجود در داخل کشور و در یک بازه زمانی کوتاه، تولید از هر نظر به یک استاندارد قابل قبول برسد.

امروزه صنعت پتروشیمی به عنوان صنعتی مهم و کارآمد در زمینه اشتغال زایی و دستیابی به بازارهای بین المللی و همین طور افزایش تنوع در صادرات کشور محسوب می شود که با بهره گیری از توان تولید داخلی به نمونه ای کارآمد از اقتصاد مقاومتی و جهش تولید در صنعت نفت تبدیل می شود. به علاوه فراورده های پتروشیمی در ساخت موادی مانند لاستیک ها، پلاستیک ها، شوینده ها، کودها، چسب ها، رنگ ها و الیاف مصنوعی که خود آن ها ماده ی اولیه بسیاری از مواد دیگر هستند مورد استفاده قرار می گیرند.

صنعت پتروشیمی از دو جهت حائز اهمیت است: اولاً توجه به صنایع پتروشیمی وابستگی اقتصاد کشور به نفت خام را کاهش می دهد، ثانیاً باعث افزایش اشتغال زایی که یکی از موارد اساسی در بحث اقتصاد مقاومتی و جهش تولید است، می شود. در حال حاضر در راستای جلوگیری از فروش نفت خام اهداف بلند مدتی در زمینه ی تکمیل زنجیره های فراورده های پتروشیمی در نظر گرفته شده است. در نتیجه صنعت پتروشیمی که امروز در شرایط تحریم، در صدد جبران درآمدهای نفت تحریم شده برآمده است را باید پیشران جهش تولید و اقتصاد مقاومتی دانست. (2) و (3)

توسعه صنایع تبدیلی و غذایی بخش کشاورزی

صنایع تبدیلی به مجموعه فعالیت های صنعتی گفته می شود که با فرآوری محصولات کشاورزی و ایجاد تغییرات فیزیکی و شیمیایی، ذخیره سازی، بسته بندی و توزیع، به تبدیل و نگهداری آن ها کمک می کند. این صنایع یکی از سودمند ترین ارتباطات بین دو بخش صنعت و کشاورزی است. این صنایع از میزان بیکاری های دایمی و فصلی به ویژه در متاطق روستایی کاسته و زمینه مناسب برای توسعه بخش کشاورزی را فراهم می کند و در افزایش تولیدات، بهروری، ایجاد فرصت های شغلی، تأمین نیاز های اساسی و همین طور پیوند با دیگر بخش های اقتصادی بسیار موثر خواهد بود.

بخش مسکن نیز با راه اندازی بیش از 100 صنعت به پیشران اقتصاد ایران تبدیل شده است. حوزه مسکن بدون نیاز ارزی، حتی در شرایط فعلی تحریم ها می تواند به خوبی به عنوان یکی از نیروهای محرک اقتصاد کشور عمل کند. از این جهت به بخش مسکن عنوان نیرومحرکه اقتصاد داده می شود زیرا می تواند دیگر حوزه ها و بخش های اقتصادی را نیز فعال کند و به حرکت درآورد که این امر منجر به ایجاد اشتغال و جهش تولید می شود.

با نظر به اینکه سال جاری با عنوان "جهش تولید" نام گذاری شده است، امید بر آن است که بخش مسکن با توجه به ویژگی هایی که دارد مورد توجه قرار گرفته و با سیاست های مناسب موجبات ساخت و ساز و رشد این کالای اساسی و درنهایت جهش اقتصاد فراهم شود.

یکی دیگر از صنایع پر اهمیت در توسعه اقتصادی و رونق تولید، صنایع دانش بنیان هستند. قبل از اینکه به تفسیر اهمیت این صنایع بپردازیم لازم است تعریفی داشته باشیم از این صنایع. اقتصاد دانش بنیان به روش تولیدی گفته می شود که در آن از دانش برای رونق اقتصاد کشور استفاده می شود.

امروزه دانش و فناوری به عنوان یکی از مؤلفه های اصلی سیستم اقتصادی به شمار می رود. دانش و فناوری در کشور ما می تواند تمام وابستگی به درآمدهای نفتی خصوصا در شرایط تحریم را از بین ببرد. در واقع لازمه رها شدن از اقتصاد نفتی گسترش و حمایت از اقتصاد دانش بنیان، مبتنی بر فناوری است.

در حال حاضر شرکت های دانش بنیان با تحول در عرصه علم و دانش و کشف یافته ها و نتایج جدید اقتصادی در رشد و توسعه تأثیر بسزایی داشته و با آوردن ارزش افزوده به بخش اقتصاد نقش کارآمدی در جهش تولید دارند.

شایان ذکر است که در سال های اخیر نتایج مثبت رونق اقتصاد دانش بنیان و حرکت اقتصاد کشور بدون نیاز به منابع زیرزمینی اهمیت و توجه به این شرکت ها را بیشتر کرده است. همچنین توسعه و حمایت از شرکت های دانش بنیان و فناور به عنوان قطب توانمند اقتصاد کشور زمینه ساز جهش تولید است.

جمع بندی و نتیجه گیری

پیگیری یک استراتژی توسعه صنعتی از مهم ترین اقدامات کشورها برای دستیابی به توسعه صنعتی است. کشورهای صنعتی با رویکرد های مختلف اعم از توسعه صادرات، جایگزینی واردات، ارتقای بخشی از کالای سرمایه ای و یا ترکیبی از آن ها به توسعه صنعتی دست یافته اند. هر یک از این رویکردها دارای پیامدهای مختلفی است و ارزیابی موفقیت کلی آن ها بستگی به این دارد که کشور اجرا کننده آن در پی دستیابی به چه هدفی است.

از این روی، در تدوین استراتژی توسعه صنعتی، در نظر گرفتن و اولویت بندی اهداف در کنار توجه به شرایط اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی و سیاسی هر کشور ضرورت دارد. تدوین استراتژی توسعه صنعتی همچنین، می بایست در چارچوب مشخصی از جمله انتخاب با دقت صنایع و حمایت مشروط و زمان بندی شده از آن ها صورت پذیرد.

باید توجه داشت که صرفا با تدوین یک استراتژی خوب، توسعه صنعتی محقق نمی شود؛ بلکه پیش شرط اجرای موفق استراتژی توسعه صنعتی، وجود یک دولت توسعه گرا با سه ویژگی وجود نخبگان یا حاکمان سیاسی سالم، ملی گرا و تحول خواه، ارتباط ریشه دار با بخش خصوصی و وجود نظام اداری مستقل، با صلاحیت و حرفه ای است.

پی نوشتها

پایگاه خبری اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی ایران
مرکز تحقیقات و بررسی های اقتصادی
دفتر مطالعات اقتصادی مرکز پژوهش های مجلس (1395) . ارزیابی جایگاه استراتژی توسعه صنعتی در برنامه توسعه کشور و چشم انداز آن در برنامه ششم توسعه.