مالیات بر ارزش افزوده، تهدید یا فرصت در مسیر دستیابی به جهش تولید؟

در سال های اخیر در کشور ما نیز مانند سایر کشور ها تدوین و اجرای قانون مالیات بر ارزش افزوده انجام شده است و آمارها نشان می دهد به دلیل سادگی فرایند وصول این نوع از مالیات، درآمد ناشی از این مورد منبع مالی مناسب و قابل اتکایی برای دولت بوده و وابستگی مالی دولت به نفت را کاهش می هد. بنابراین یکی از بهترین نظام های مالیاتی، روش غیر مستقیم در کشور دانسته می شود.

مالیات بر ارزش افزوده به چه معناست؟

ارزش افزوده یا همان اصطلاح انگلیسی رایج "value added"، که به اختصار VAT نامی‌ده می شود، ارزشی وابسته به فرایند تولید است که در مسیر فراوری تولید یک محصول به مواد اولیه اضافه می شود. به بیان ساده تر، با عبور یک ماده ی اولیه از هر مرحله از فرایند تولید، ارزشی به آن کالا افزوده می گردد که ارزش افزوده نامی‌ده می شود. در واقع می توان با محاسبه ی اختلاف قیمت بین ارزش مواد اولیه یک محصول و قیمت محصول نهایی ارزش افزوده ی آن را محاسبه کرد.

قانون مالیات ارزش افزوده سازمان مالیاتی کل کشور، مالیات بر ارزش افزوده را این طور تعریف کرده است:

«مالیات بر ارزش افزوده، مالیات غیر مستقیمی است که بر تفاوت بین ارزش کالاها و خدمات عرضه شده با ارزش کالاها و خدمات خریداری یا تحصیل شده در یک دوره معین وضع می گردد.» (1)

شاید ذکر مثال در روشن شدن مبحث مفید واقع شود:

فرض کنیم در تولید یک کیلوگرم نوعی نان شیرینی به مواد اولیه شامل آرد به قیمت 100 تومان، شکر به قیمت 300 تومان، تخم مرغ به قیمت 500 تومن و سایر مواد اولیه به قیمت 200 تومان نیاز باشد. مجموع قیمت مواد اولیه برای تولید یک کیلو نان شیرینی 1100 تومان است. اگر قیمت فروش نان شیرین مذکور در بازار 2000 تومان باشد. ارزش افزوده ی این نوع نان شیرینی 900 تومان است. (2)

انواع مالیات بر ارزش افزوده

مالیات بر ارزش افزوده سه نوع عمده به شرح زیر دارد:

مالیات بر ارزش افزوده از نوع تولید

در این روش، مالیات کلی بر فروش اعمال می شود و تمام کالاهای تولیدی و مصرفی مشمول مالیات می شوند.

مالیات بر ارزش افزوده از نوع درآمدی

در این روش، مالیات بر فروش تولید خالص کالا اعمال می شود و به جای مخارج سرمایه گذاری کل، مخارج سرمایه گذاری خالص را شامل می شود.

مالیات بر ارزش افزوده از نوع مصرف

در این روش، مالیات بر اساس کالا و خدمات مصرفی اخذ می شود. در این مورد بار مالیاتی از تولید کننده به مصرف کننده منتقل می شود.

دسته بندی فوق نشان دهنده ی این مطلب است که مالیات بر ارزش افزوده فقط به مصرف کننده اختصاص ندارد و تولید کنندگان خدمات و کالاها نیز ملزم به پرداخت مالیات بر ارزش افزوده ای هستند که هنگام فروش کالا یا خدمت خود از مشتری دریافت کردند.

از بین سه مورد فوق تنها مالیات بر ارزش افزوده از نوع مصرف انگیزه ی سرمایه گذاری و تولید در اقتصاد را در بین تولید کنندگان افزایش می دهد. این روش در کشورهای اتحادیه اروپا و کشور های در حال توسعه ی اجرا کننده ی نظام مالیات بر ارزش افزوده انتخاب شده و مورد استفاده قرار می گیرد.

در سیستم های اقتصادی پیشرفته، افراد یا موسسات (حقیقی یا حقوقی) که مصرف بیشتری دارند، مالیات بیشتری نیز پرداخت می کنند و در مقابل افراد یا موسساتی که تولید بیشتری دارند، ملزم به پرداخت مالیات کمتری هستند. این سیستم اقتصادی توسعه محور بوده و به نظر می رسد که کشور ما با توجه به وضعیت ویژه ی اقتصادی حاکم، بایستی تلاش کند در این مسیر گام بردارد. (3) و (4)

پیامد های استقرار سیستم نظام مالیات بر ارزش افزوده در کشور

به کار گیری سیستم استقرار نظام مالیات بر ارزش افزوده دارای تاثیر مثبت و منفی بر اقتصاد کشور است. در ادامه بخشی از این پیامد ها را متذکر می شویم.

مالیات بر ارزش افزوده بر برقراری ثبات اقتصادی تاثیر مثبت دارد

انتقال سیستم مالیاتی از مالیات های تصاعدی به سمت مالیات بر ارزش افزوده که دارای نرخ ثابت و مشخصی است، باعث گسترش پایه های مالیاتی و تغییر در فعالیت های اقتصادی در سطح کلان می شود. با این روش، تثبیت کننده های خودکار نقش کمرنگ تری در اقتصاد خواهند داشت.

برقراری سیستم مالیات بر ارزش افزوده بر رشد اقتصاد تاثیر گذار است

در سیستم مالیات بر ارزش افزوده، امتیازات مالیاتی ویژه ای در خصوص کالای سرمایه گذاری به تولیدکنندگان اعطا می شود و همین عامل باعث افزایش رغبت تولید کنندگان به انجام فعالیت های اقتصادی و تاسیس بنگاه ها و مراکز تولیدی می شود. با توجه به این که این روش جانشین سایر روش های مالیاتی شده است.

بر کارایی سیستم مالیاتی کشور تاثیر مستقیم داشته و به دلیل ایجاد یک منبع مالی مستمر و مطمین امکان انجام فعالیت های برنامه ریزی شده توسط دولت به رشد اقتصادی منجر شود. از طرف دیگر با افزایش بنگاه های تولیدی با به کار گیری افراد به عنوان نیروی کار، بار تحمیلی افراد بیکار جامعه بر روی دولت و بیمه های تامین اجتماعی کاسته می شود. (5) و (6)

تاثیر سیستم مالیات بر ارزش افزوده بر قیمت کالاها و خدمات

در رابطه با اجرای سیستم مالیات بر ارزش افزوده بر سطح قیمت ها دیدگاه های متفاوتی وجود دارد.

دیدگاه اول – کاهش قیمت ها

به دلیل کاهش در تقاضای کل با فرض ثبات حجم پول و افزایش درآمد های مالیاتی و جبران کسری بودجه و نیز افزایش میزان تولید که به کاهش قیمت ها منجر می شود.

دیدگاه دوم – ثبات قیمت ها

به دلیل این که این نوع مالیات جایگزین روش های دیگر مالیات شده است، پس ممکن است قیمت ها ثابت بماند.

دیدگاه سوم – افزایش قیمت ها

به دلیل انتقال بار مالیاتی بر مصرف کننده.

دیدگاه چهارم – افزایش نامناسب قیمت ها

به دلیل مواجه شدن تولید کننده با هزینه های متقاوت مالیات بر ارزش افزوده و در صورتی که به دلیل افزایش قیمت میزان تقاضا برای کالا کاهش یابد، افزایش مالیات را تولید کننده متحمل خواهد شد. (5) و (6)

تاثیر مالیات برارزش افزوده بر توزیع درآمدها

با توجه به این که نرخ مالیات بر ارزش افزوده برای تمامی افراد یکسان است، خانواده های با درآمد کمتر سهم بیشتری از درآمد خود را برای مالیات مصرف کرده و فشار اقتصادی بیشتری را متحمل خواهند شد. برای جبران این اثر که به اثر تنازلی معروف است، دولت در بازه های زمانی مشخص نسبت به توزیع کالاهای اساسی بین اقشار کم درآمد اقدام می نماید.

تاثیر مالیات بر ارزش افزوده بر تراز پرداخت

در صورتی که کالاهای وارداتی با احتساب تمامی هزینه های گمرکی و حمل و غیره مشمول پرداخت مالیات بر ارزش افزوده باشند و در عوض کالاهای صادراتی از پرداخت مالیات معاف شمرده شوند، اصطلاحا گفته می شود که مالیات بر اساس اصل مقصد اتخاذ شده است. در این صورت انگیزه جهت افزایش میزان تولید، در کشور افزایش پیدا کرده و قیمت نهایی محصولات با کیفیت تولید شده در داخل، به نسبت کالاهای وارداتی توجیه پذیر و مناسب خواهد بود.

به علاوه محصولات تولید داخل امکان بازاریابی و فروش در بازار جهانی با قیمت رقابتی را نیز به دست آورند که همین امر می تواند گام مناسبی در جهش تولید و رونق اقتصادی کشور باشد.

مورد دیگر در این بخش که می تواند در کاهش میزان کالای قاچاق تاثیر گذار باشد، در نظر گرفتن حساب های اعتباری برای مودیان مالیاتی است. زیرا افراد تمایلی به خرید کالایی که اعتبار مالیاتی به آن تعلق نمی گیرد ندارند.

مالیات بر ارزش افزوده فرار مالیاتی را کاهش می دهد

در نظام مالیاتی بر مبنای ارزش افزوده، به دلیل وجود کنترل های قابل توجه بین مبادله کنندگان و نیز نرخ ثابت و پایین تصویب شده، در میان روش های مختلف پرداخت مالیات کمترین میزان فرار مالیاتی را نشان می دهد. با توجه به این که پرداخت مالیات بر ارزش افزوده روش های مختلفی دارد، پرداخت به روش اعتباری بین افراد محبوب تر بوده و پر طرفدار ترین روش پرداخت است.

در روش اعتباری، هر فرد یا سازمان، کنترل کننده ی فرد یا سازمان قبلی در زنجیره ی تولید یا توزیع است. بنابراین مالیات بر ارزش افزوده بر روی یک کالای مشخص در چندین مرحله کنترل می شود و لذا فرار مالیاتی بسیار آسان کنترل می شود. البته با وجود تمامی کنترل ها هنوز هم راه هایی برای فرار مالیاتی و عدم پرداخت مالیات بر ارزش افزوده مانند عدم نام نویسی افراد مشمول، جعل فاکتور ها یا عدم اعلام مقدار دقیق فروش و... وجود دارد.

اثر دریافت مالیات بر ارزش افزوده بر کسری بودجه

مالیات بر ارزش افزوده به دلیل داشتن دو ویژگی مهم خود یعنی، دامنه ی گسترده و احتمال کمتر فرار مالیاتی، جزو منابع مهم درآمد مالیاتی کشور است و به دلیل درآمد قابل توجه حاصل از آن، قادر است بخش قابل توجهی از کسری بودجه را تامین نماید. اهمیت دیگر این درآمد برای دولت، غیر وابسته بودن آن به قیمت های جهانی است.

بسیاری از افراد صاحب سرمایه به دلیل فرار از پرداخت مالیات در گذشته سرمایه ی خود را در فعالیت های غیر مولد به کار می گرفتند اما امروزه با توجه به این که مالیات بر ارزش افزوده برای اغلب کالاها نرخ ثابت و مشخصی دارد، اثر بسیار زیادی بر قیمت نسبی کالاها نخواهد داشت، تخصیص منابع را به هم نمی زند و کمترین اختلال را در نظام تولیدی کالا ایجاد می کنند که می تواند بر جهش تولید تاثیر مثبتی داشته باشد.

جمع بندی و نتیجه گیری

مالیات برارزش افزوده در حدود 150 کشور در جهان، شامل کشور های پیشرفته ی اروپایی و نیز کشور های درحال توسعه در حال اجراست. اجرای این قانون برای دولت ها مزیت رقابتی به همراه داشته و باعث رشد اقتصاد شده است.

مالیات بر ارزش افزوده به افزایش انگیزه ی تولید کنندگان برای راه اندازی و یا گسترش تولید و کسب و کار منجر شود که با به کار گیری نیروی انسانی می تواند در جهش تولید و نیز کاهش نرخ بیکاری و جلوگیری از واردات کالاهای غیر ضروری و یا قاچاق کالا نقش موثر و مثبتی از خود نشان دهد.

تاثیر مالیات بر ارزش افزوده بر قیمت ها متقاوت است و با توجه به نظریات مختلف ارائه شده، افزایش قیمت کالاها در این سیستم محتمل تر به نظر می رسد، که تاثیر منفی بر معیشت افراد و خانواده های با درآمد پایین خواهد داشت.

پی نوشتها

www.sepidarsystem.com
www.investopedia.com
www.mohasebankhebreh.com.
www.intamedia.ir
مالیات بر ارزش افزوده، و اثرات آن : تجربه ی کشورها و شیوه ی اجرای آن در ایران. مجله اقتصادی – ماهنامه ی بررسی مسائل و سیاست های اقتصادی شماره های 3 و 4 – خرداد و تیر 1390
صوفی مجید پور، مسعود (1384)، مالیات بر ارزش افزوده، مزایا، معایت و تاثیرات اقتصادی درباره ی لایحه ی مالیات بر ارزش افزوده. دفتر مطالعات اقتصادی مرکز پژوهش های مجلس.