نگاهی به دیدگاه های امام خمینی (ره) درباره وقف پول
وقف سنتی است تنها به اسلام محدود نمی شود؛ بلکه در سایر ادیان و مذاهب و اقوام و ملل مختلف بعنوان یک فرهنگ حسنه و مثبت به جهت کمک به دیگران شناخته می شود. این که فرهنگ وقف در جامعه ترویج پیدا کند، مطمئناً تأثیر بسیار زیادی در توسعه و پیشرفت اقتصاد کشور و رفع مشکلات و نیازهای فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی مردم علی الخصوص قشر ضعیف جامعه دارد؛ اما با گذشت زمان نیازها و خواست ها و مشکلات افراد جامعه نیز به تبع اتفاقات روزمره دست خوش تغییر می شود. در گذشته معمولاً چیزهایی مانند زمین، خانه، مدرسه، بیمارستان، باغ و اموالی از این قبیل که دارای ارزش ذاتی و غیرنقدی بودند مورد وقف قرار می گرفتند.شاید به ندرت پیش آمده باشد که در گذشته شخصی پول نقدی را وقف کرده باشد. اما امروزه با توجه به مشکلات اقتصادی مردم که تقریباً در بسیاری موارد امکان حل آن با روش های قدیمی میسر نمی باشد وقف پول می تواند گزینه گره گشا و قابل اتکایی باشد و موانع و مشکلات بسیاری را از سر راه اقشار آسیب پذیر و محروم بردارد.
وقف پول می تواند روش جدیدی از وقف باشد و باعث به وجود آمدن ظرفیت ها و منابع مالی گردد که باعث بهبود نقش مثبت و سازنده امر وقف در جامعه شود. در واقع با وقف پول می توان ایجاد سرمایه نمود و از محل این سرمایه فعالیت های اقتصادی با هدف بهره مندی اقشار ضعیف و کم درآمد انجام داد.
اما در مورد وقف پول نظرات مختلفی وجود داشته و دارد. برخی از فقها و کارشناسان دینی وقف پول را صحیح ندانسته و آن را نهی می کنند. دسته دیگری از فقها با وقف پول موافق هستند و آن را از نظر شرعی امری صاحب ثواب می دانند. البته هریک از فقهای بزرگ ادله و نظرات خود را در این خصوص ارائه می کنند و بر آن تأکید دارند. ما در این مقاله قصد داریم تا ضمن تبیین دیدگاه های امام خمینی (ره) در مورد وقف پول، نظریات موافقین و مخالفین این امر را جداگانه طرح و بررسی نمائیم.
.jpeg "نگاهی به دیدگاه های امام خمینی (ره) درباره وقف پول")
بررسی مفهوم وقف
وقف به لحاظ لغوی به معنای حبس کردن، نگه داشتن و منحصر کردن چیزی برای استفاده کسی است. فقهای دینی نیز وقف را به معنی حبس کردن و نگه داشتن اصل مال و استفاده از منفعت آن برای اقشار ضعیف و نیازمند می دانند. فقها در اصطلاح وقف را چنین تعریف نموده اند: «و هو تحبیس العین و تسبیل المنفعه» و یا در جای دیگری فرموده اند: «ثمرته تحبیس الاصل و اطلاق المنفعه» و «فالوقف تحبیس الاصل و تسبیل المنفعه» (1) (2) (3)بررسی شرایط وقف
برای این که موضوع وقف پول را به درستی بررسی کنیم باید شرایط وقف را بدانیم. در این قسمت بررسی مختصر و مفیدی از شرایط وقف انجام می دهیم.1.شرایط عقد وقف
- وقف نباید وابسته به شرط یا صفت باشد. (4(
- وقف نباید محدود به زمان خاصی باشد. (1)
- باید مال موقوفه از مالکیت واقف خارج گردد. (1) (5) (6)
2.شرایط واقف
بر اساس احکام و قوانین اسلامی، برای این که وقف به درستی انجام شود، واقف باید شرایط لازم را داشته باشد.- واقف باید بلوغ عقلی داشته باشد. وقف کودک، فرد مجنون و سفیه صحیح نیست. (1) (2) (4) (5) (6)
- واقف باید حتماً مالک مال موقوفه باشد. (3)
- شخص واقف باید در زمان وقف از اختیار کامل برخوردار باشد. (1) (6)
3.شرایط موقوف علیه
موقوف علیه به شخصی اطلاق می گردد که از منافع مال وقفی برخوردار می گردد. طبق قوانین اسلامی و احکام اسلامی باید دارای شرایطی باشد.- موقوف علیه باید موجود و زنده و حی و حاضر باشد. (1) (4) (5) (7)
- موقوف علیه باید کاملاً مشخص و معین باشد. (2)
- موقوف علیه باید اهلیت تملک داشته باشد یعنی به لحاظ شرع و قانون بتواند مال مورد وقف را تصرف نماید. (2)
4.شرایط مال موقوفه
مال موقوفه همانطور که از اسم آن پیدا است، مالی است که مورد وقف قرار گرفته باشد. به لحاظ شرعی و قانونی مال موقوفه نیز باید دارای شرایطی باشد.- مال موقوفه باید عینیت داشته باشد. (1)
- مال موقوفه باید ملک واقف باشد. یعنی باید در تصرف مالک آن باشد. (1) (2)
- باید به گونه ای باشد که با استفاده از منافع آن اصل آن از بین نرود. بنابراین در صورتی که مال موقوفه به گونه ای باشد که در صورت استفاده از منافع آن اصل آن از بین برود قابل وقف نیست. (1) (4) (5)
- قبض آن برای موقوف علیه امکان پذیر باشد. در واقع نمی توان مالی را وقف نمود که قبض کردن آن برای موقوف علیه امکان پذیر نباشد. (1) (2) (4)
.jpeg "نگاهی به دیدگاه های امام خمینی (ره) درباره وقف پول")
وقف پول
حال با توجه به این که شرایط وقف را از سه جنبه شرایط واقف، شرایط موقوف علیه و شرایط مال موقوفه مورد بررسی قرار دادیم می خواهیم ببینیم آیا وقف پول امکان پذیر است یا خیر؟ با توجه به شرایطی که گفته شد به این نتیجه می رسیم که مالی که مورد وقف قرار می گیرد باید قابل حبس شدن باشد و با استفاده از منافع آن اصل آن از بین رفتنی نباشد.تعدادی از فقهای دینی و کارشناسان مذهبی اسلامی به همین دلیل با وقف پول مخالف هستند و از نظر آنان وقف پول امکان پذیر نیست. بعضی از فقها می فرمایند که پول عینیت ندارد و بنابراین امکان وقف آن نیست (8). برخی دیگر از فقها از جمله آقای محقق حلی به دلیل این که پول به گونه ای است که با استفاده از آن تمام شده و از بین می رود، آن را دارای شرایط لازم برای وقف نمی دانند (5) .
اما در این میان تعدادی از فقها نیز با وقف پول موافقت دارند و ادله ای نیز در این باب ارائه می نمایند. این فقها اظهار داشته اند که منظور از عینیت در احکام شرعی این است که مال موقوفه باید کاملاً مشخص و معین باشد. بطور مثال اگر شخصی بگوید زمینی را وقف کردم یا خانه ای را وقف کردم بدلیل این که مشخص و معین نیست بنابراین عینیت ندارد؛ اما پول را اگر وقف کند، به شرطی که مشخص شود چه پولی است (کاملاً میزان و مشخصات و منبع آن مشخص باشد) بنابراین عینیت دارد و ایرادی ندارد (1) .
امام خمینی (ره) نیز پس از ذکر شرایط موقوفه می فرماید «...فلا یصح وقف المنافع، و لاالدیون...» بنابراین منظور از عین بودن مال موقوفه این است که دِین، منفعت یا کلی نباشد و پول نیز گرچه از نقود است، ولی چون دین، منفعت و کلی نیست می تواند از مصادیق اعیان محسوب گردد که در صورت وجود سایر شرایط، وقف آن کاملاً شرعی و صحیح است.
عده ی دیگر از فقها نیز در مقابل کسانی که می گویند به دلیل این که در وقف پول بقای عین با انتفاع از آن ممکن نیست (با استفاده کردن پول از بین خواهد رفت و خرج خواهد شد)، می گویند که در صورتی که بتوان شرایطی را فراهم نمود تا با بتوان از منافع پول بهره مند شد اما اصل آن از بین نرود، پس بنابراین این شرط برای پول هم فراهم خواهد شد. مثلاً بطور مثال اگر با پول موقوفه سرمایه گذاری مطمئنی انجام شود و از محل سود و منفعت حاصل از این سرمایه گذاری به نیازمندان و فقیران کمک شود، این شرط نیز برقرار می گردد.
از طرفی پول با دست به دست شدن و جا به جا شدن از بین نخواهد رفت. و ارزش ذاتی خود را حفظ خواهد نمود. بنابراین در صورتی که از پول موقوفه (مبلغ پولی که توسط شخص یا اشخاصی وقف شده است) برای اعطای وام و تسهیلات به افراد مختلف استفاده شود و این اشخاص پس از برطرف کردن مشکلات خود و براساس قوانین بازپرداخت وام آن را بازگردانند، پول از بین نرفته و تنها در گردش مالی بوده است. (9)
.jpg "نگاهی به دیدگاه های امام خمینی (ره) درباره وقف پول")
مستندات در مورد وقف
اگر بخواهیم به دنبال مستندات قرآنی در مورد موضوع وقف باشیم، باید گفت که مستندات بسیار کم و محدودی در خصوص موضوع وقف در قرآن کریم موجود است و حتی از طرف دیگر، همان محدود مستندات موجود نیز در خصوص وقف صرفاً تأکید بر پسندیده و حسنه بودن سنت وقف دارند.البته این موضوع در سایر ادیان نیز دیده می شود. ادیان بزرگ الهی وقف و صدقه را عملی نیکو و پسندیده تلقی کرده و پیروان خود را به انجام این عمل تشویق و تحریک می کنند. به همین دلیل موضوع وقف در همه اعصار و قرون و در بین مردم تمامی جوامع و کشورهای مختلف رواج داشته است.
مدل پیشنهادی وقف پول از طریق نهاد مالی
با جمع بندی مطالب بیان شده می توان دریافت که وقف از نظر شرعی شرایط و خصوصیاتی داشته و دارد که حتماً مورد تأیید تمامی فقها و کارشناسان دینی بوده و هست و برای این که به درستی انجام شود، رعایت این شرایط لازم و ضروری است. در گذشته به دلیل محدود بودن موضوع وقف و از طرفی تفاوت در نیازها و مشکلات مردم، جوامع وقف بیشتر به اموالی از قبیل زمین، خانه، مسجد و اموال منقول محدود بوده است.اما چیزی که نمی توان از آن بدون تأمل گذر کرد، تغییر نیازها و خواست های افراد جامعه به تناسب گذر زمان است. هرچه زمان می گذرد نیازهای مردم متفاوت شده و بنابراین موضوع وقف نیز (که یک موضوع اجتماعی در دین اسلام است) ، باید به فراخور آن به روز گردد.
بنابراین با توجه به این موضوع که در حال حاضر شاید امکان وقف خانه و زمین و مسجد و مدرسه به دلیل ارزش بسیار بالای آن برای بسیاری از افراد جامعه امکان پذیر نباشد و هم این که حتی در صورت وقف مورد استفاده بسیاری از نیازمندان جامعه نباشد، جا افتادن وقف پول می تواند سنت حسنه ای باشد که تمامی آحاد جامعه امکان انجام آن را بر اساس توانایی مالی خود داشته و مشکل بسیاری از نیازمندان را حل کند.
اما نکته قابل توجه در اینجا ایجاد قوانین و زیرساخت های لازم در این جهت است. در واقع شرایطی که در آن هم امکان وقف پول از سمت واقف و هم امکان استفاده از ان توسط فرد نیازمند وجود داشته باشد.
پیشنهاد ما در این خصوص ایجاد نهادهای مالی وقف پول برای انجام این امر خداپسندانه است. نهادهای مالی وقف پول یعنی نهادها و سازمان هایی که وظیفه این امر مهم را به دوش بکشند. این نهادها می توانند به چند نوع مختلف ایجاد گردند.
-
بانک وقف پول
-
صندوق های قرض الحسنه وقف پول
پینوشتها
(1) امام خمینی (ره) ، (1421 ق) ، تحریر الوسیله، تهران: موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ اول.
(2) علامه حلی، حسن بن یوسف. (1419 ق) قواعد الاحکام فی معرفۀ الحلال و الحرام، قم: مؤسسه النشر الاسلامی، چاپ اول.
(3) شیخ طوسی، (1386)، المبسوط فی فقه الامامیه (5 جلدی) ، قم: مؤسسه نشر اسلامی، چاپ اول.
(4) شهید ثانی، زین الدین بن علی. (1414 ق) مسالک الافهام الی تنقیح الشرایع الاسلام (15 جلدی) ، قم: مؤسسه المعارف الاسلامیه.
(5) محقق حلی، ابوالقاسم. (1409 ق) شرایع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، قم: مؤسسه اسماعیلیان، چاپ سوم.
(6) حسینی عاملی، محمد جواد. (1418 ق) مفتاح الکرامه فی شرح قواعد العلامه، بیروت: دارالتراث، چاپ اول.
(7) شهید اول، محمد بن مکی عاملی. (1412 ق) الدروس الشرعیه فی فقه الامامیه (3 جلدی) ، قم: مؤسسه النشر الاسلامی، چاپ اول.
(8) دادگر، یدالله و جواد سعادت فر. (بهار 1386) ، شماره اول. ، « امکان سنجی وقف پول »
(9) فیض، علیرضا. (1373) . « مصلحت وقف و پاره ای از شرطها »، وقف میراث جاویدان، شماره 8.
