تعريف و اهداف هرمنوتيک

نويسنده: عليرضا آزاد

تاکنون تعاريف گوناگوني از اين علم عرضه شده که ريشه در فراز و نشيب هاي تاريخي آن دارد. صاحب نظران باتوجه به اهداف و انگيزه هايي که از پي جويي مباحث اين علم داشته اند، تعاريف متفاوت و گاه متضادي از آن ارائه کرده اند که در اين مجال، به ذکر اهم آن ها بسنده مي کنيم.
در نظر آگوستين، هرمنوتيک « علم به قواعد رمزگشايي و تأويل متن » است (1) ولي به عقيده کلادينوس هرمنوتيک نه علم بلکه هنر است؛ هنر « دست يابي به فهم کامل و تام عبارات گفتاري و نوشتاري. » (2) آگوست ولف آن را « علم درک معناي نشانه ها » مي داند (3) و شلايرماخر به آن به منزله « هنر فهميدن » مي نگرد (4) و ديلتاي آن را دانشي مي داند که « عهده دار ارائه مباني روش شناختي علوم انساني » است. (5) هيدگر که زماني هرمنوتيک را « پديدارشناسي دازاين » مي دانست در اواخر عمر به تلقي سنتي از هرمنوتيک نزديک شده و آن را « هنر درک زبان انسان ديگر؛ به ويژه زبان نوشتاري او » تعريف مي کند. (6) ريکور ضمن توسعه اي که در معناي متن داده، هرمنوتيک را « فن تشريح نمادها » (7) مي داند و نصر حامد ابوزيد آن را « نظريه تفسير » مي خواند. (8) ريچارد پالمر در يک برآيند کلي شش تعريف متمايز از هرمنوتيک را به ترتيب زماني چنين احصا مي کند: (9) 1. نظريه تفسير متون مقدس 2. روش شناسي عام لغوي 3. علم هرگونه فهم زباني 4. مبناي روش شناختي علوم انساني 5. پديدارشناسي وجود 6. نظام هاي تأويلي براي رسيدن به معناي نهفته در نمادها و اسطوره ها.
فهم صحيح اين تعاريف مستلزم آشنايي با زمينه هاي شکل گيري آن هاست که به گوشه هايي از آن در ذيل مروري بر تاريخچه هرمنوتيک، اشاره خواهيم کرد. هرچند که ارائه تعريفي جامع که دربردارنده همه اين ديدگاه ها باشد محال مي نمايد اما با اندکي اغماض شايد بتوان گفت که اصل مشترک در تاريخ هرمنوتيک و ميان نحله ها و تعاريف گوناگون، التفات و توجه آن ها به مقوله ي فهم متن است. (10) البته ميزان، نحوه و علت اين التفات ها متفاوت بوده است.

اهداف هرمنوتيک

فراز و نشيب هاي تاريخي دانش هرمنوتيک سبب شکل گيري تعاريف متفاوت و گاه متضادي از آن شده است. به همين نسبت در طول تاريخ، انديشمندان با انگيزه هاي متفاوتي به سراغ هرمنوتيک رفته و آن را به سوي اهداف خاصي سوق داده اند. استقراي تام اين اهداف، غيرممکن است ليکن موارد هفده گانه زير را مي توان اهم اهدافي دانست که اصحاب هرمنوتيک در طول ادوار تاريخي اين علم، به دنبال آن بوده اند. (11)

1. فهم متون ديني (12)؛
2. تفقه و تفسير باطن امور (13)؛
3. تفسير و نقد آثار ادبي (14)؛
4. دست يابي به فهم کامل گفتارها و نوشتارها (15)؛
5. نظريه پردازي در باب اصول و قواعد تفسير و تأويل (16)؛
6. ارائه روش شناسي مناسب علوم انساني (17)؛
7. تجزيه و تحليل تفسيرها (18)؛
8. بررسي پيش فهم هاي مفسر در عمل تفسير (19)؛
9. شناخت مرکز معنايي متن (20)؛
10. ترجمه متن در افق تاريخي مفسر (21)؛
11. تفسير وجودي فهم انساني (22)؛
12. فهم ماهيت فهم (23)؛
13. فهم انديشه ديگران (24)؛
14. کشف ويژگي هاي دروني مؤلف به واسطه اثر او (25)؛
15. فهم و تفسير متن از طريق پيش فرض ها و علايق مخاطبان (26)؛
16. بازسازي گذشته براي استفاده از آن در حل مشکلات امروز (27)؛
17. فهم معناي نهفته در نمادها (28).

پي‌نوشت‌ها:

1. قاسم پورحسن، هرمنوتيک تطبيقي، ص 20.
2. Kurt Mueller, The Hermeneutics Reader, p. 5.
3. Ibid. p. 5.
4. Jean Grondin, sources of Hermeneutics, p. 6.
5. Jean Groundin, Introduction of philosophical Herneneutics, pp. 84-86.
6. Ibid, p. 92.
7. محمدرضا ريخته گران، منطق و مبحث علم هرمنوتيک، ص 51.
8. نصر حامد ابوزيد، اشکالات التفسير و آيات التأويل، ص 13.
9. Richard Palmer, Hermeneutic, p.33.
10. احمد واعظي، درآمدي بر هرمنوتيک، ص 67.
11. براي هر يک از موارد زير، ارجاعات متعددي را مي توان برشمرد که در اين جا تنها به ذکر يکي از منابع بسنده مي کنيم.
12. سيدمحمد خامنه اي، ملاصدرا، هرمنوتيک و فهم کلام الهي، ص 10.
13. محمد مددپور، اشنايي با آراء متفکران درباره هنر، ص 58-59.
14. سيروس شميسا، نقد ادبي، ص 313.
15. Kult Mueller, The Hermeneutics Reader, p.5.
16. محمدامين احمدي، انتظار بشر از دين، ص 58.
17. Jean Groundin, Introduction of philosophical Hermeneutics, pp. 84-86.
18. محمدامين احمدي، همان، ص 58.
19. علي حيدري، انتظار از قرآن در تفاسير قرن اخير، پژوهش هاي قرآني، ش 7 و 8، پاييز و زمستان، 1375، ص 58.
20. همان.
21. همان، ص 58.
22. سيدمحمد خامنه اي، ملاصدرا، هرمنوتيک و فهم کلام الهي، ص 10.
23. اين هدف در هرمنوتيک فلسفي و به ويژه توسط گادامر دنبال مي شود.
24. عباس منوچهري، روش شناسي در علوم سياسي، علوم سياسي، ش 7، ص 209.
25. بابک احمدي، ساختار و هرمنوتيک، ص 79.
26. قاسم پورحسن، هرمنوتيک تطبيقي، ص 214-215.
27. عباسعلي عميد زنجاني، روش شناسي تفسير قرآن، ص 302.
28. محمدرضا ريخته گران، منطق و مبحث علم هرمنوتيک، ص 51.