طرح «توسعه فرهنگ عفاف» شورای عالی انقلاب فرهنگی چه بود؟

حلقه‏های مفقوده‏

در حالی که فرهنگ عمومی جامعه دارای معضلات عدیده‏ای از جمله بدحجابی است، واکنش مسئولان کشور، از فرهنگی گرفته تا اجرایی و از نیروهای موسوم به ارزشی و اصول‏گرا گرفته تا اصلاح طلبان، طبق معمول، ایراد سخنرانی و موضع‏گیری کلامی است که گاه تنها منشأ سیاسی دارد و گاه به دلیل اختلافات ریشه‏ای در دیدگاه‏ها، متناقض می‏باشد. به این عبارات توجه کنید:
تنها راه حل، کار فرهنگی است؛ باید ضرورت حجاب را برای جوانان تبیین کنیم؛ الگوسازی، مهم‏ترین کار است؛ تنها راه، بازگشت به ارزش‏های اصیل اسلامی است؛ باید از برخوردهای سرکوبگرانه پرهیز شود؛ باید جوانان را درک کنیم؛ مشکلات فرهنگی، ریشه در فقر اقتصادی دارند؛ سیاست‏های گذشته ما را به این‏جا رسانده است. و بسیاری عبارات دیگر که هرچند هر کدام بخشی از حقیقت را در خود دارند، اما بسیاری کلی، تکراری، غیر کاربردی و غیر عملیاتی هستند و متأسفانه ترجیع بند سخنان همه مسئولین نیز می‏باشند.
یک نمونه از این نوع موضع‏گیری‏ها، تابستان امسال در مجلس شورای اسلامی رخ داد. طرحی با عنوان تدوین آیین‏نامه حجاب و پوشش در کمسیون فرهنگی مجلس مطرح شد که به شدت مورد توجه نشریات و خبرگزاری‏ها قرار گرفت و واکنش‏های فراوانی را برانگیخت. برخی از آن استقبال کردند و این طرح را موجب قانونمند شدن برخوردهای نیروی انتظامی دانستند و بسیاری دیگر، آن را غیر ضروری و عاملی برای ایجاد محدودیت‏های جدیدی عنوان کردند که نیروی انتظامی شروع کرده بود.
شایق، نماینده مجلس در پاسخ به خبرنگار مجله «حوراء» در مورد طرح آیین نامه حجاب می‏گوید: «این طرح تنها در کمیسیون فرهنگی مطرح شد و حتی وارد صحن مجلس نیز نشد، زیرا چندان نتوانست حمایت نمایندگان را جلب کند.»
او در مورد علت مهجور ماندن طرح عنوان می‏کند که ما در بحث حجاب از لحاظ قانونی مشکلی نداریم و باید نقش نظارتی خود را بر دستگاه‏های فرهنگی مثل وزارت ارشاد و یا سازمان تبلیغات اسلامی تقویت کنیم و همچنین باید به دنبال ریشه مشکلات فرهنگی جامعه باشیم، زیرا بدحجابی، معلول عوامل دیگری از قبیل فقر و فساد و از همه مهم‏تر، تبعیض است.
البته هر کدام از نمایندگان دلیل و راه حلی متفاوت برای مسئله عنوان کردند، اما مشکل اینجاست که اندیشمندان، متولیان فرهنگ جامعه و حتی دستگاه‏های فرهنگی که وظیفه آنها حل این‏گونه مشکلات است، نیز، دستاوردی نداشته‏اند.
گویا هشت سال قبل طرحی با عنوان «توسعه فرهنگ عفاف» در شورای عالی انقلاب فرهنگی بر اساس پژوهش‏ها به تصویب رسیده است که صرف نظر از محتوای آن، متأسفانه هیچ گاه به مرحله اجرا نرسیده است. منیره نوبخت، رئیس شورای فرهنگی اجتماعی زنان تأکید می‏کند که اگر همه دستگاه‏ها بر اساس اصول و مبانی مشخص شده در مصوبه وظایف خود را انجام می‏دادند، ما دیگر امروز با مشکل بدحجابی روبه‏رو نبودیم. او در ادامه می‏افزاید: شورای فرهنگی اجتماعی زنان، جلسات متعددی با نمایندگان دستگاه‏های اجرایی مختلف؛ از جمله: وزارت علوم، آموزش و پرورش، کار و بهداشت، داشته است که در این جلسات آیین نامه‏هایی برای نحوه اجرای بندهای مصوبه «توسعه فرهنگ عفاف» به تصویب رسیده است.
وی همچنین در پاسخ به سؤال خبرنگار مجله «حوراء» در مورد اجرا نشدن این مصوبه می‏گوید: «هرچند مصوبات این شورا به امضای رئیس جمهور می‏رسد و برای سایر دستگاه‏ها لازم الاجراست، اما به دلایلی این مصوبه اجرا نشد که یکی از مهم‏ترین آنها، غلبه فضای سیاسی بر فضای فرهنگی در دستگاه‏های اجرایی در هشت سال گذشته بوده است.»
وی با اظهار تأسف از انجام کارهای مقطعی و نپخته و بی‏نتیجه در زمینه حجاب، تأکید می‏کند که تنها یک درصد از بدحجابی‏ها با اعمال مجازات از بین می‏رود و مابقی نیاز به کار فرهنگی دارد.
متأسفانه متن مصوبه شورای عالی انقلاب فرهنگی نشان می‏دهد مسئولین فرهنگی همچنان گرفتار کلی گویی و تکرار بدیهیات هستند. عملیاتی شدن طرح به عهده شورای فرهنگی اجتماعی زنان نهاده شده، اما نباید فراموش کرد که بازگرداندن عفت عمومی جامعه به سطح مطلوب، در کنار حفظ حداقل مورد نیاز، با توجه به تجربیات گذشته ما در کشور، به سادگی میسّر نیست. ما در برخورد با این معضل اجتماعی که زیر مجموعه‏ای از ناهنجاری‏های اجتماعی محسوب می‏شود، در چهار مرحله با مشکل روبه‏رو هستیم:
1. دست‏یابی به یک تحلیل دقیق از شرایط جامعه، برآورد نیازهای مختلف فرهنگی جامعه، تعیین اولویت‏ها و تعیین عوامل فرهنگ‏ساز در جامعه؛
2. ترسیم یک فضای ایده‏آل با احتساب تمامی شرایط داخلی و خارجی مؤثر بر جامعه بر مبنای فقه پویای اسلامی و روح حاکم بر قوانین اسلام و به‏دور از هژمونی فرهنگ غالب جهانی؛
3. ارائه یک طرح عملیاتی برای رسیدن به اهداف کوتاه مدت و بلند مدت تعیین شده در مرحله دوم؛
4. اجرای کامل و بدون اعمال سلیقه‏های گوناگون که با تعویض مدیران اجرایی معمولاً اتفاق می‏افتد.
برای رسیدن به این مهم، باید جمعی از نخبگان کشور از طیف‏های مختلف فکری که همگرایی لازم را در اصول اولیه داشته باشند ـ در قالب یک گروه قدرتمند پژوهشی ـ تحت حمایت ویژه یکی از دستگاه‏های فرهنگی کشور مشغول کار شوند و نتایج پژوهش‏های عملیاتی شده آنان نیز برای کلیه دستگاه‏های اجرایی لازم الاجرا باشد.

اصول و مبانی گسترش فرهنگ عفاف‏

در مسئله گسترش فرهنگ عفاف و حجاب باید روش‏های اجرایی دستگاه‏های مختلف در اهتمام به تقویت عفاف و حجاب، منطقی، جامع، هماهنگ و تابع یک سلسله اصول و مبانی باشد. این اصول و مبانی عبارت‏اند از:
1) عفاف و حجاب از نتایج و مظاهر ایمان و تقواست. بنابراین برای تقویت آن باید در درجه اول، به تحکیم ایمان و تقویت باورهای دینی جامعه که در حکم روح و ریشه و اخلاق و رفتار آنان است، توجه شود.
2) در توسعه فرهنگ عفاف و حجاب لازم است به تحکیم ارزش‏ها و مفاهیم اخلاقی خاصی؛ از قبیل: شرم و حیا و آزرم و غیرت که با عفاف و حجاب رابطه نزدیک و با واسطه دارند و خود از ثمرات ایمان و تقوا محسوب می‏شوند و نیز به آموزش احکام شرعیِ مربوط به عفاف و حجاب و آموزش صحیح رفتار زن و مرد با یکدیگر در جامعه و خانواده، توجه کافی مبذول شود.
3) توضیح و تبیین دائمی فلسفه و فواید عفاف و حجاب در زندگی فردی و اجتماعی و بیان آثار و نتایج سوء عدم رعایت عفافت و حجاب، امری ضروری است.
4) عفاف و حجاب یک امر تربیتی خانواده است و تربیت خانوادگی در تثبیت فرهنگ عفاف و حجاب در اندیشه و روح افراد، نقش اصلی و عمده را ایفا می‏کند.
5) لازم است توجه عموم افراد، خصوصاً جوانان به نقش عفاف و حجاب در ایجاد هویت فرهنگی و ملی مستقل برای کشور و ملت، و همچنین به آثار مثبت سیاسی این استقلال، جلب، و مقاصد دشمنان در ترویج فرهنگ برهنگی را که خود یکی از راه‏های تهاجم فرهنگی است، با ذکر شواهد و نمونه‏های تاریخی، تشریح نمود.
6) ضروری است به ریشه‏ها و زمینه‏های اجتماعی و اقتصادی ضعف عفاف و حجاب از قبیل روحیه اشرافی‏گری و تجمل پرستی از یک سو و فقر و استیصال مادی از سوی دیگر و نیز دشواری‏های موجود بر سر راه ازدواج شرعی و قانونی و تشکیل خانواده، توجه شود و با مبارزه و مقابله با این ریشه‏ها و انگیزه‏ها، موجبات ترویج و توسعه عفاف و حجاب فراهم شود.
7) در توسعه و ترویج عفاف و حجاب باید بر فعالیت‏های فرهنگی، آموزشی و تبلیغی تأکید شده، سعی شود فضای اجتماعی و فرهنگی جامعه و محیط به نحوی ساخته شود که افراد به صورت طبیعی در آن فضا به رعایت عفاف و حجاب رغبت نمایند و بدان عادت کنند و از کارهایی که موجب بدبینی به اسلام و نظام اسلامی گردد، پرهیز شود.
8) در توسعه و ترویج فرهنگ عفاف و حجاب نباید تنها زنان مخاطب قرار گیرند و نقش و مسئولیت آنان فراموش شود، بلکه باید عفاف و حجاب به عنوان امری که به هر دو جنس زن و مرد مربوط می‏شود، تلقی شود.
9) لازم است در معرفی اسوه‏ها و الگوها در جامعه، به عفاف و حجاب به عنوان یک ارزش، عنایت کافی شود و در تبلیغات و نیز در آثار ادبی و هنری، شأن و منزلت انسانی زنان و ارزش حجاب مورد توجه قرار گیرد.
10) تبلیغ عفاف و حجاب باید چنان باشد که موجب بدآموزی و اشاعه فحشا نشود و در این زمینه، باید مقتضیات سنی، روحی و فرهنگی مخاطبان مورد توجه قرار گیرد.
11) در توسعه فرهنگ عفاف و حجاب لازم است میان فعالیت‏های فرهنگی، ارشادی و اجرایی، همسویی و هماهنگی وجود داشته باشد و برنامه‏ها و اقدامات انجام شده به‏صورتی مستمر مورد نظارت و ارزیابی قرار گیرد.
12) در تبلیغ و ترویج عفاف و حجاب باید بیشتر به جنبه‏های مثبت تکیه شود و شیوه‏ها و طرز بیان دوستانه و مؤدبانه به کار گرفته شود و واکنش در برابر عدم رعایت عفاف و بی‏حجابی، باید تابع مقررات و محدود به حدود قانون باشد و از برخوردهای خشن و اهانت‏آمیز خودداری شود.
13) مدیران و مسئولان باید از آگاهی و حساسیت لازم راجع به مسئله عفاف و حجاب برخوردار باشند و مخصوصاً باید به آموزش صحیح مجریانِ تبلیغ و پاسداری از عفاف و حجاب اولویت داده نشود.
14) در شهر سازی و معماری باید فرهنگ عفاف و حجاب مد نظر قرار گیرد و محیط کار و نوع برنامه‏ها و استفاده از وسایل و امکانات به نحوی باشد که خود موجب اختلاط نامناسب زن و مرد شود.
15) در ترویج فرهنگ عفاف و حجاب باید به نوع کار و شرایط و مقتضیات محیط زندگی و خصوصیات اقلیمی و سنت‏ها و آداب محلی و منطقه‏ای مربوط به لباس و پوشش، با رعایت اصل حکم فقهی حجاب، توجه شود و ضمن قائل شدن حرمت و احترام برای چادر به عنوان کامل‏ترین و رایج‏ترین نوع حجاب و تشویق آن به دور از افراط و تفریط، از الزام همگان به استفاده از یک نوع رنگ و شکل خاص خودداری شود. (مراکز اداری، آموزشی و درمانی تابع ضوابط خاص خود می‏باشند).
16) به موازات اهتمام به عفاف و حجاب و تبلیغ و ترویج آن، باید تدابیری اتخاذ شود تا چادر و انواع لباس‏هایی که استفاده از آنها لازمه رعایت عفاف و حجاب است، به آسانی و با هزینه‏ای معقول و منطقی قابل تأمین باشد.
این اصول در شانزده بند در جلسه 413 مورخ 14/11/76 شورای عالی انقلاب فرهنگی به تصویب نهایی رسید.