نویسنده: میرزا ملا احمداف
استاد صدرالدین عینی در برابر خدمات بزرگ تاریخی، در پایه‌گذاری و پیشرفت ادبیات و فرهنگ نو تاجیک و تربیت گروهی از ادیبان، عالمان و روشنفکران تاجیک نیز سهم بزرگی داشته است. او مانند یک باغبان از هر نهالی، که در بوستان علم، ادب و فرهنگ تاجیک سبز می‌شد، با کمال احتیاط و غمخواری مراقبت می‌کرد و از این جاست که آن نهال‌ها به درخت‌های بار آوری تبدیل شدند.
توجه استاد را این جوان محنت دوست به خود جلب نموده بود. استاد به استعداد خوب این جوان پی برده و او را با غمخواری و مصلحت‌های پدرانه به شاهراه علم و ادب هدایت نمود.
کوشش‌های استاد این دفعه هم ثمره‌ی خوب دادند. دست پرورده‌ی او رسول هادی‌زاده ادبیات شناس پر محصول، درام‌نویس و نویسنده‌ی پر کار شد و خود به درجه‌ی استادی رسید. رسول هادی‌زاده پرورده‌ی مکتب عینی بود و سنت‌های او را برای پیشرفت علم و فرهنگ تاجیک ادامه داد. تصادفی نیست که مقاله‌ی نخستین او «تدقیقات علمی صدرالدین عینی در باره‌ی ادبیات تاجیک» است، که سال 1950 در مجله‌ی شرق سرخ به چاپ رسیده بود و سال 1978 در جشن صدسالگی استاد صدرالدین عینی او، همچون کاتب مسئول کمیته‌ی جمهوری جشن، کارهای زیادی را انجام داده و در ردیف چندین مقاله‌ی نخستین، نمایشنامه‌ی خود را تألیف نمود که به شخصیت و آثار استاد عینی اختصاص یافته بود.
رسول هادی‌زاده از سال 1950 پس از به پایان رساندن دانشگاه دولتی آسیای میانه با راهنمایی استاد عینی به آموزش دوره‌های تحقیق نشده‌ی ادبیات و فرهنگ تاجیک شروع نموده و پیش از پنجاه سال با کمال غیرت در شاخه‌های گوناگون علم ادبیات‌شناسی تحقیق کرد. توجه محقق جوان را پیش از همه ادبیات سده‌ی نوزدهم تاجیک، که دوره‌ی خیلی پر اختلاف و رنگین است، به سوی خود می‌کشد. او برای درست، عمیق و همه جانبه تحقیق نمودن ادبیات این دوره دست اول مسئله‌ی «سرچشمه‌ها مربوط به تاریخ ادبیات تاجیک در نیمه‌ی دوم عصر نوزدهم» را موضوع تحقیق خود قرار داده و سال 1954 در شورای علمی انستیتوی شرق‌شناسی آکادمی علوم شوروی در همین موضوع از رساله‌ی دکتری خود دفاع می‌نماید. در همان سال رساله به زبان روسی به چاپ می‌رسد و این در حقیقت اولین تحقیقات مفصل درباره‌ی منابع ادبی سده‌ی نوزدهم بود.
رسول هادی‌زاده آموزش ادبیات سده‌ی نوزدهم و آثار نمایندگان برجسته‌ی آن را ادامه داده و چند مقاله و رساله تألیف می‌نماید و سال 1969 رساله‌ی فوق دکتری خود را در موضوع «احمد دانش و ادبیات معارف‌پروری تاجیک» حمایت می‌کند. باید اقرار نمود که رسول هادی‌زاده از محققان اساسی ادبیات سده‌ی نوزدهم به شمار می‌رود. از این جاست که مطالعه‌ی آثار فراوان او برای هر محققی، که با ادبیات دوره‌ی مذکور سروکار دارد، ناگزیر است. رساله، تدقیقات و مقاله‌های او، از قبیل «ادبیات تاجیک در نیمه‌ی دوم عصر نوزدهم»، «احمد دانش»، «شاهین»، «رویه‌ی پیش‌قدم در ادبیات نیمه‌ی دوم عصر نوزدهم»، «چند صحیفه‌ی نو در ترجمه‌ی حال و ایجادیات احمد دانش»، «نثر بدیعی احمد دانش»، «بعضی مسئله‌های آموختن تاریخ ادبیات نیمه‌ی دوم عصر نوزدهم»، «حجت‌های پر اهمیت از ترجمه‌ی حال احمد دانش»، «احمد دانش و مدنیت روس»، «ستاره‌ی سحری»، سهم ارزنده‌ای در آموزش ادبیات سده‌ی نوزدهم و نمایندگان برجسته‌ی آن دارد.
خدمت رسول هادی‌زاده، مخصوصاً در تدقیق روزگار و آثار بدیعی نویسنده و متفکر برجسته‌ی این دوره احمد دانش خیلی بزرگ است. محقق با اثرهای پُر شمار تحقیقاتی‌اش جنبه‌های اساسی آثار نویسنده‌ی بزرگ را روشن نموده و مقام بلند او را در ادبیات معارف‌پروری معین نمود. تنها سال 1976 به مناسبت جشن 150 سالگی احمد دانش سه کتاب و چندین مقاله‌ی او در باره‌ی حیات و آثار متفکر بزرگ چاپ شدند. در نتیجه‌ی کوشش، جست‌وجوها، رنج و مشقت زیاد در کتابخانه و بایگانی‌های گوناگون مملکت رسول هادی‌زاده توانست تصویر اصلی احمد دانش را پیدا نموده و تقدیم علاقه‌مندان او گردانید.
دایره‌ی تحقیقات ادبیات‌شناسی رسول هادی‌زاده به یک دوره محدود نمی‌شود. او از آن گروه دانشمندانی است که با تقاضای زمان و حیات علمی و ادبی به حل مهم‌ترین مسائل علمی دست زده است. ادبیات تاجیک دارای تاریخ غنی و باستانی بوده و تنها آموزش سطحی آن فرصت و زحمت زیادی را در خواست می‌نماید. هادی‌زاده نه تنها این ادبیات را خیلی خوب میدانست، بلکه از زمان قدیم تا امروز دوره‌ی ادبی یا عصری را پیدا کردن دشوار است که راجع به نمایندگان مشهور و نامشهور و مهم‌ترین مسئله‌های آن او تحقیقاتی ننموده یا اثری ایجاد نکرده باشد. مقاله‌های پر ارزش این پژوهشگر، امثال «عقیده‌های استاتیکی فارابی»، «روزگار مولانای رومی»، «نظر جامی به نظم»، «تتبعات نظم و سبک شعر فانی- نوایی»، «شهرت جهانی ادبیات تاجیک»، «تصویر ممالک شرق خارجی در ادبیات معارف‌پروری تاجیک»، که در مجله و مجموعه‌های گوناگون به چاپ رسیده‌اند، به تدقیق دوره‌های گوناگون تاریخ ادبیات کلاسیکی تاجیک اختصاص دارند.
ادبیات کلاسیک تاجیک و فارس دارای دردانه‌های گرانبهایی است که در طول عصرها توجه جهانیان را به خود جلب می‌نمایند. ولی تأسف‌آور است که خوانندگان تاجیک از مطالعه‌ی بسیاری از آن اثرهای پر بها بی‌بهره بودند. این ضرورت را هادی‌زاده نیز درک نموده و ضمن کارهای تحقیقاتی به تهیه‌ی آثار بدیعی گذشتگاه پرداخت. نتیجه‌ی کوشش و زحمت‌های اوست که خوانندگان تاجیک پاره‌های نوادر الوقایع احمد مخدوم دانش و آثار دیگر او، حکایه‌های خلقی مثنوی معنوی جلال‌الدین رومی، کلیله و دمنه، دیوان منتخب انوری و گلچین رباعیات و غزل‌های شاعران تاجیک و فارس، را به زبان روسی مطالعه نموده و لذت زیاد معنوی می‌برند.
هادی‌زاده همراه رحیم هاشم تذکره‌ی شاعران تاجیکستان را با سر سخن، توضیحات و شناسنامه به زبان روسی در لنینگراد به چاپ رسانیده است، که خوانندگان روس زبان را با نمایندگان بر جسته‌ی ادبیات تاجیک و نمونه‌های اشعارشان از زمان‌های قدیم تا ابتدای سده‌ی بیستم آشنا می‌نماید.
هادی‌زاده در تهیه و نشر متن انتقادی شاهنامه‌ی بی‌زوال فردوسی و فرهنگ لغت این شاه اثر، که با همکاری عالمان شوروی و ایرانی صورت می‌گرفت، شرکت داشت.
با شرکت و رهبری هادی‌زاده اثر چند جلدی آچرک‌های (شرح مختصر) تاریخ ادبیات کلاسیکی تاجیک ایجاد شد که عبارت از ده کتاب است.
رسول هادی‌زاده در رشد نثر بدیعی هم سهم داشته است و خوانندگان او را همچون نویسنده‌ای صاحب ذوق می‌شناسند. او مخصوصاً در نوشتن داستان و قصه‌های تاریخی بوی جوی مولیان، قصیده‌ی داغگاه، سپیده‌دم، پرواز شاهین و تنبور دلکش مهارت زیاد به خرج داده است، که در آن‌ها سیمای ادیبان و هنرمندان معروفی مانند رودکی، فرخی سیستانی، احمد دانش، شاهین، دلکش و لحظه‌های جداگانه‌ی روزگار پر فاجعه‌ی آنان را به تصویر کشیده است. رمان ستاره‌ای در تیره شب تصویر پر آب و رنگ روزگار پر شور ادیب و دانشمند برومند سده‌ی نوزدهم احمد دانش و زمان پر فاجعه‌ی او را در بر می‌گیرد.
هادی‌زاده از ابتدای فعالیت ادبیات شناسی خود تا پایان عمر به احوال و آثار بنیادگذار ادبیات فارس و تاجیک، رودکی، توجه زیاد داشت.
در آمادگی و برگزاری جشن 1100 سالگی رودکی، که سال 1958 در تاجیکستان خیلی با شکوه برگزار شد، یک گروه دانشمندان تاجیک تحت سروری عبدالغنی میرزایف سهم ارزنده‌ای داشتند که رسول هادی‌زاده یکی از آن‌ها بود. او در جمع‌آوری آثار استاد رودکی، پیش گذشتگان و معاصرانش شرکت ورزیده و از جمله‌ی برگزار کنندگان سمپوزیوم بین‌المللی علمی ویژه‌ی برگزاری جشن مذکور بود. به مناسبت این جشن مجموعه‌ی مقاله‌های پر ارزشی تحت عنوان «رودکی و زمان او» به چاپ رسید، که مهم‌ترین دستاوردهای دانشمندان جهان را در رودکی شناسی فرا می‌گرفت. در میان مقاله‌های دانشمندان معروفی چون صدرالدین عینی، سمن‌اف، ژیلبر لازار، میرزایف، بولدیروف و دیگران، مقاله‌ی محقق جوان هادی‌زاده «در باره‌ی صنعت نظم رودکی» نیز جای گرفته بود. مقاله بررسی مسئله‌ی مهم آثار رودکی را در بر می‌گرفت، زیرا تحقیق صنعت‌های بدیعی برای معین نمودن مهارت سخنوری شاعر و عالمگیر شدن شعر او یاری می‌رساند. مؤلف مقاله قبل از همه صنایع شعری را که در قدیم‌ترین اثرهای علم بدیع فارسی تاجیکی، ترجمان البلاغه‌ی رادویانی، حدایق السّحر رشید وطوط، المعجم شمس قیس رازی و مجمع‌الصنایع نظام‌الدین احمد صدیقی، ذکر شده و برای شرح و توضیح ابیات رودکی آورده شده‌اند، نقل می‌نماید، که از بیست صنعت عبارتند. ولی هادی‌زاده ناکافی بودن آن‌ها را تأکید نموده و افزون بر آن‌ها به شرح صنایع دیگر مانند تجنیس، تبیین و تفسیر، سؤال و جواب یا مراجعت، رجوع، ارسا‌ل‌المثل، اغراق و استعاره می‌پردازد و ویژگی‌های اساسی استفاده از صنایع بدیعی را در اشعار شاعر به قلم می‌کشد. او سبب هیجان بخشی و پر تأثیری اشعار رودکی را پیش از همه در آن می‌داند که شاعر «در تمام صنعت شعری...هیچ‌گاه به فکرهای مجرد، تاریک و سرچشمه‌های ابستراکتی (تجریدی) راه نداده و همیشه به واقعیت و حیات زنده مراجعت کرده است»(1) . این ملاحظه‌ی مؤلف را بعدتر محقق دیگر رودکی‌شناس محمد نوری عثمان‌اف با استفاده از اصول‌های نوی تحقیق به ثبوت رساند.»(2)
به مناسبت جشن مذکور هادی‌زاده در روزنامه‌ی کُمسومول تاجیکستان همچنین مقاله‌ی «سردفتر کلاسیک تاجیک استاد رودکی» را چاپ کرد که در باره‌ی اهمیت آثار شاعر و مضمون و معانی بلند اشعار سخنور بزرگ سخن رانده و او را به خوانندگان روزنامه معرفی می‌نماید.رسول هادی‌زاده هنوز در یکی از اولین مقاله‌های خود «تحقیقات علمی صدرالدین عینی مربوط به تاریخ ادبیات تاجیک» به سهم استاد عینی در تحقیق احوال و آثار رودکی اشاره نموده و خدمت او را در پیدا کردن قبر آدم الشعرا تأکید نموده است.(3) سال‌های بعد مقاله‌های دیگر علمی او، «در تحقیق آثار رودکی»، «رودکی و محیط ادبی او»، «پیش از رودکی»، در مجله‌ی مذکور به چاپ می‌‌رسند. این مقاله‌ها، که در مجموعه‌ی از رودکی تا امروز جمع‌آوری و نشر شده‌اند، برای روشن نمودن مسائل گوناگون احوال و آثار شاعر یاری می‌رسانند. از جمله در مقاله‌ی «پیش از رودکی» زمینه‌های تاریخی تشکل و رواج ادبیات تاجیک در عصر دهم نشان داده شده است. مؤلف چهار منشأ رونق ادبیات را در این دوره مورد بحث قرار داده است، که از وجود زبان فارسی دری و اشعار به این زبان تا این دوره، سنت‌های نظم عربی زبان تاجیک و مضمون‌های ادبیات پیشااسلامی عبارتند.(4)
مقدمه و توضیحاتی که هادی‌زاده، به مجموعه‌های آثار رودکی نوشته است نیز جنبه‌ی علمی داشته و به حل مسائل ناروشن آثار شاعر یاری می‌نمایند، که تصحیح متن اشعار شاعر از جمله‌ی آن‌هاست. از این جاست که او سال‌های آخر عمر به مسئله‌ی تهیه‌ی متن آثار باقیمانده‌ی شاعر مشغول شد. مخصوصاً پس از تأسیس بنیاد رودکی در سال 1999، که رئیس آن انتخاب شد، به طور جدی به این کار مهم مشغول شد. در این باره او درمقاله و مصاحبه‌های خود، «روز رودکی»، «روز رودکی و بنیاد رودکی»، سخن رانده و برای به رسمیت بخشیدن روز 22 سپتامبر به عنوان «روز رودکی» کوشش زیاد به خرج داد. در مقاله و مصاحبه‌های آخرین خود نیز، امثال «صاحبقران شاعری استاد رودکی»، «نظم فروزان رودکی»، «از رودکی تا اقبال»، «بازسازی‌نما و سیمای رودکی می‌باید»، که در روزهای صدای مردم، منبر خلق و جمهوریت چاپ شده‌اند، هادی زاده مسئله‌های گوناگون مربوط به حیات، آثار و بزرگداشت شاعر را مطرح می‌کند.
همان‌گونه که ذکر شد، هادی‌زاده نویسنده‌ی پر کاری هم بود و به ویژه در آفریدن قصه، رمان و داستان‌های تاریخی خدمت ارزنده‌ای نموده است. یکی از حکایت‌های تاریخی او به استاد رودکی اختصاص داده شده است. اساس حکایت بوی جوی مولیان را معلومات نظامی عروضی سمرقندی در چهار مقاله تشکیل می‌دهد. ولی هادی‌زاده با تخیل بدیعی و چهره‌های آفریده‌ی خود معلومات مذکور را تکمیل داده و یک اثر جالب آفریده است که احساس بلند وطن دوستی رودکی و مهارت بلند سخنوری او را به تصویر می‌کشد. ضمناً باید گفت که نویسنده شاید برای جلوگیری از تکرار، لحظه‌ی مؤثر شعر رودکی که عزیمت امیر نصر را به بخارا باعث می‌شود، را به روز دیگر واگذار نموده است، که این به نظر ما دراماتیزم اثر و تأثیر شعر را تا اندازه‌ای کاهش داده است. این لحظه در حکایت نظامی عروضی و فیلمنامه‌ی ساتم الغ‌زاده قسمت شاعر مؤثرتر تصویر شده است.
خدمت رسول هادی‌زاده به ویژه در تهیه و نشر آثار استاد رودکی خیلی بزرگ است. در سال 1974 مجموعه‌ی اشعار رودکی در انتشارات عرفان تحت نظر رسول هادی‌زاده و محمدنوری عثمان‌اف به چاپ رسید. پس از ده سال انتشارات مذکور به مناسبت 1125 سالگی شاعر مجموعه‌ای را تحت عنوان هزار مصرع رودکی انتشار داد، که آن را هادی‌زاده و انصار افصح‌اف تهیه کرده بودند. مجموعه به زبان‌های تاجیکی و روسی نشر شد و بیشتر شعرهای کامل شاعر را در بر می‌گرفت. در مقدمه‌ی مجموعه «نظم جاویدان فروزان رودکی»، که به قلم هادی‌زاده تعلق دارد، در باره‌ی شهرت جهانی استاد رودکی، جمع‌آوری اشعار پراکنده‌ی او، نشر آن آثار در کشورهای گوناگون و ضرورت تهیه‌ی متن علمی و انتقادی آثار بر جای مانده‌ی شاعر سخن گفته شده است. قابل توجه است که تصحیح کنندگان در تصحیح متن اشعار شاعر کوشش به خرج داده و به آن در «توضیحات» اشاره کرده‌اند. مثلاً در مصرع «زبان من به روی گردد آفرین ترا» در آثار رودکی (استالین‌آباد، 1958) ترکیب «به روی» در شکل «بر اوی» و در «رودکی شعرها» (دوشنبه، 1974) به طرز «به روی» ثبت شده است.(5)
همان‌گونه که گفته شد هادی‌زاده پس از تأسیس بنیاد رودکی به ترتیب دادن متن علمی و انتقادی آثار باقیمانده‌ی شاعر مشغول شد و در نهایت سال 2008 این کار را همراه علی محمدی خراسانی به انجام رساند و با همکاری پژوهشگاه فرهنگ فارس تاجیکی سفارت جمهوری اسلامی ایران در چاپخانه‌ی پیوند با عنوان دیوان اشعار ابوعبدالله جعفر ابن محمد رودکی انتشار داد. دیوان مذکور نتیجه‌ی زحمت بیش از پنج ساله‌ی تصحیح کنندگان بوده و با استفاده از بیش از صد تصحیح تهیه شده است. در مقدمه‌ی مفصل خود هادی‌زاده پیش از همه درباره‌ی تاریخ جمع‌آوری و نشر آثار رودکی تأمل نموده و خدمات شایسته‌ی هرمان اته، که بار اول به این کار مهم دست زده است، استاد صدرالدین عینی، سعید نفیسی و امثال آن‌ها را یاد‌آور می‌شود. او همچنین به مجموعه‌های زیاد آثار رودکی، که در ایران، تاجیکستان و روسیه نشر شده‌اند، اشاره نموده و تأکید می‌کند که «همه در اساس متن نفیسی صورت گرفته است»(6). هادی زاده به نارسایی‌های نشرهای پیشین آثار رودکی اشاره نموده و اصول پیش گرفته را در این نشر توضیح می‌دهد. پس از متن اشعار باز مانده با ذکر تفاوت‌ها در پاورقی بخش‌های «تعلیقات»، فهرست‌ها، واژه‌نامه‌ی مختصر و «متن اشعار رودکی در ترانسکریپشن (آوانوشت)» آورده شده‌اند.
ضمناً باید گفت که هر چند این کتاب در واقع اقدام مهمی در رودکی‌شناسی بوده و دستاوردهای محققان و تصحیح کنندگان آثار شاعر را جمع‌آوری می‌نماید، ولی از نارسایی‌ها خالی نیست، که به آن‌ها اشاره کرده‌اند. مانند این که از همه‌ی بازیافت‌های محققان استفاده نشده است. مثلاً مقاله‌ی واراژیکینا «بازیافت چند بیت منسوب به رودکی»، که در سال 1977 به زبان روسی به چاپ رسیده، سال 1999 در مجله‌ی ایرانشناخت به زبان فارسی هم چاپ شده است، که مورد استفاده قرار نگرفته است.(7) در مقدمه تأکید شده است که «اشعار رودکی را در آن وضعی که امروز در دست ماست، به استثنای بعضی شعرها، به طور قاطع به انواع معمول منظوم جدا کردن محال است. از جهت موضوع نیز شعرها را تصنیف کردن دشوار است. ما در این کتاب رعایت نمودن طرز کلاسیکی دیوان‌ها را بهتر دانستیم و از این روی شعرها را به ترتیب حروف تهجّی آخر بیت‌ها جایگزین ساختیم».(8) اما در ساختار دیوان مذکور این حالت به نظر نمی‌رسد و شعرها بر پایه‌ی ترتیب انواع شعر چنین جای داده شده‌اند: قصاید، قطعات، غزلیات، رباعیات، ابیات بازمانده از اشعار متفرقه، ابیات بازمانده‌ی مثنوی و داستان‌ها همان‌گونه که در مقدمه هم اشاره شده است. «در پایان کتاب آوانوشت(9) بر اساس الفبای ترکی علاوه می‌شود.»(10) ولی ضرورت و هدف آوردن این آوانویسی نشان داده نشده و به نظر ما نیاز به توضیح دارد و اصول و کارایی آن باید شرح داده می‌شد. معلوم نیست که آوانویسی آن بر مبنای تلفظ کدام زبان یا شیوه صورت گرفته است. مثلاً عنوان بخش مذکور چنین است: matni si"ri rudaki dar transkripsiya. این جا در کلمه‌ی شعر آوانویسی تلفظ فارسی ایران استفاده شده است، ولی در مورد واژه‌های دیگر تلفظ تاجیکی رعایت شده است. در بخش منابع نیز جای و سال نشر اکثر کتاب‌ها و شماره و محل نگهداری نسخه‌های خطی نشان داده نشده‌اند. امید است که شاگردان رسول هادی‌زاده این کار مهم آغاز شده از سوی او را ادامه داده و متن کامل‌تر علمی و انتقادی آثار ابوعبدالله رودکی را به وجود آورند.
پی‌نوشت‌ها:
1. هادی‌زاده، «درباره‌ی صنعت نظم رودکی»، رودکی و زمان او، ص 125.
2.
3. هادی‌زاده، از گذشته و حاضره‌ی ادبیات تاجیک، صص 111-112.
4. هادی‌زاده، در تدقیق آثار رودکی، از رودکی تا امروز، ص 31.
5. هادی‌زاده و افصح‌اف، هزار مصرع رودکی، ص 71.
6. هادی‌زاده و محمدی خراسانی، دیوان ابوعبدالله رودکی، ص 29.
7. واراژیکینا، «بازیافت چند بیت منسوب به رودکی»، ایرانشناخت، ش13، تهران، 1378.
8. هادی‌زاده و محمدی خراسانی، دیوان رودکی، ص 44.
9. transcription.
10. همان، ص 45.
ملا احمداف، میرزا؛ (1393)، پیرامون رودکی و رودکی شناسان، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ اول
