تاريخ مطالعه

تاريخ بشر همواره شاهد پديده هاى گوناگونى بوده كه موجب دگرگونى در شيوه هاى متعدد كتاب خوانى شده است. آنچه كه از آثار و شواهد برمى آيد، كتاب و كتاب خوانى قامتى به بلنداى تاريخ تمدن بشرى دارد؛ چرا كه پس از ابداع خط كه مى توان از آن به عنوان نخستين پديده شگرف در تاريخ ياد كرد، به وجود آمدن كتابخانه ها بودند كه نشان دهنده تاريخ مطالعه در ميان انسان ها مى باشند. تاريخ گواه است كه نخستين گرايش به كتاب و كتاب خوانى حتى در قرون وسطى (قبل از ميلاد مسيح تا سال ۵۰۰ ميلادى) وجود داشته است. سومريان در ۲۷۰۰ سال پيش از ميلاد مسيح داراى كتابخانه بوده اند. از خرابه هاى شهرهاى باستانى سومريان نيز شواهدى يافت شده استركه نشان مى دهد مردم در آن زمان داراى كتابخانه هاى شخصى، مذهبى و دولتى بوده اند. كتابخانه «تلو» «Tello» كه داراى بيش از سى هزار لوح گلى بوده است، شاهد براين مطلب مى باشد. از ديگر كتابخانه هاى باستانى مى شود به كتابخانه آشوريان اشاره كرد. آشوربانيپال (Asurbanipal) را به حق مى توان يك پادشاه و يك كتابدار باستانى در تاريخ كتاب و كتابخوانى ناميد. زمانى كه كتابخانه وى در نينوا كشف شد، حاوى بيست هزار لوح گلى بود كه برحسب موضوع يا نوع مرتب شده بودند و هر كدام نشانه شناسايى داشتند.
همزمان با پيشرفت آشوريان در نينوا، فينيقى ها، سومريان و يونانى ها نيز پشرفت مى كردند كه تمامى اين پيشرفت ها مديون انتقال فرهنگ ها و تمدن ها بوده است. در اين ميان نقش اساسى و كليدى را مراكز فرهنگى از جمله كتابخانه ها عهده داشتند. مشخصه بارز فرهنگى يونان، بالارفتن سطح ادبيات بود كه پيشرفت چشمگيرى داشت. از اين دوره با عنوان عصر كلاسيك يا عصر طلايى تمدن يونان ياد مى شود و از افراد معروف و بارز اين دوره مانند سوفوكل، پوريپيد، هردوت و فلسفه سقراط آثار ادبى فراوانى به جا مانده است.
بزرگترين كتابخانه يونان در شهر اسكندريه بود كه بطلميوس آن را تاسيس كرد و بالغ بر هزار هزار تومار پاپيروس داشت. اين كتابخانه سراپيوم نام داشت و در معبد سراپيس قرار گرفته بود كه در هنگام سلطه تئودو سيوس كبير (Theodosius the Great) (۳۷۹-۹۳۵ بعد از ميلاد) كه بسيارى از معابد بت پرستان را ريشه كن كرد، از بين رفت. كتابخانه ديگر كه (موزه) (Musion) نام داشت در حدود دويست هزار تومار باپيروس را در خود جاى داده بود. اين كتابخانه نيز ۴۷ سال قبل از ميلاد مسيح توسط ژوليوس رومى به آتش كشيده شد.
كتابداران بسيار مشهور و دانشمندان بزرگى در كتابخانه هاى اسكندريه فعاليت مى كردند كه كتابدارى كار فرعى آن ها محسوب مى شد، مانند دمتريوس (Demetrus)، زنودوتوس افيسوسى (Zenodotus of Ephesus)، كاليما خوس (Callimachus) و اريستاخوس (Aristarchus) كه همگى از ارج و قرب بسيارى برخوردار بودند.
نه تنها در مغرب زمين بلكه حفارى ها نشان مى دهد كه كهن ترين كتابخانه ها در هند باستان و چين باستان و حتى خاورميانه وجود داشته است. كتابخانه هاى هند باستان با شكل گيرى سازمان هاى آموزشى، نهادهاى فرهنگى و دانشگاه ها به وجود آمد. دانشگاه نالاندا (Nalanda) كه در سال ۴۰۰ ميلادى از بزرگترين دانشگاه هاى هند بود، كتابخانه اى بزرگ و معتبر داشت. در اين كتابخانه ها آثار و متون بودايى و غيربودايى در اختيار بود. نسخ خطى كه در اين كتابخانه ها وجود داشت، بر برگ هاى خرما كه در روپوشى پارچه اى و ضخيم قرار داشت و در رف هاى سنگى يا آجرى نگهدارى مى شد. از دانشگاه هاى معروف هند باستان تاكسيلا (Taxilla) است كه كتابخانه اى معتبر نيز داشت.
كهن ترين اطلاعات در مورد كتابخانه هاى چين به زبان لائوتسه فيلسوف مشهور سده هفتم پيش از ميلاد باز مى گردد. او كتابدار و يا به زبان بهتر كتاب بان امپراطورى سلسله چو (Chou) بود. در سال ۲۰۷ قبل از ميلاد و با روى كار آمدن سلسله هان در چين، استنساخ كتاب و انتشار آن مورد تشويق قرار گرفت.
در آن زمان به منظور حفظ ارزشمندى كتاب و پاسداشت ميراث گذشتگان، فرستادگان ويژه اى به كتابخانه هاى شخصى يا معابد روانه مى كردند تا در صورت مشاهده كتاب جديد، آن را در مقابل پرداخت پول به صاحبش، به امانت گرفته و از روى آن براى كتابخانه واقع در قصر امپراطور نسخه بردارى مى كردند.
اين موارد همه حاكى از اهميت كتاب براى مردمان تمامى اعصار گذشته؛ چه در ميان پادشاهان و چه در ميان مردم عادى بوده است و اقدامات صورت گرفته در جهت حفظ و نگهدارى كتاب ها، بيانگر توجه آن ها به اين مساله است. از ديگر اقدامات ايشان كه بار ديگر اهميت اين مطلب را بيان مى كند، ترويج و ارزش گذارى بر علم اندوزى بود.
پادشاهان و امپراطوران باستان تنها به كسانى اجازه بهره ورى از كتابخانه هاى شخصى را اعطا مى كردند كه از مدارج علمى بالايى برخوردار بودند. در بلاد شام نيز آثارى از كتابخانه هاى قديمى به دست آمده است. اين ناحيه كه شامل سوريه، بخش هايى از لبنان، فلسطين و تركيه مى شود، شاهد ظهور تمدن هايى از اقوام سامى بود كه كتابخانه هايى را تاسيس كردند. يكى از اين كتابخانه ها، كتابخانه «ايبله» نام داشت. اين كتابخانه طى دهه هاى گذشته در «تل مرديخ» واقع در ۵۵ كيلومترى جنوب غربى شهر حلب در سوريه كشف شده است، يعنى همان جايى كه در زمان هاى قديم شهر نيرومند و ثروتمند ايبله قرار داشته است. اين كهن ترين كتابخانه اى است كه تاكنون در خاورميانه كشف شده است.