یادی از دکتر شرف الدین خراسانی

سالها در دائرة المعارف بزرگ اسلامی توفیق آن را داشتم که از نزدیک از محضر دانشی مرد بزرگی بهره مند شوم که بی تردید یکی از مفاخر برجسته فرهنگی ایران بود. دکتر شرف تقریبا از آغاز تأسیس دائرة المعارف بزرگ اسلامی همکاری خود را با این مرکز آغاز کرد و من هم که از سال ۱۳۶۷ با آن مرکزهمکاری داشتم، فرصتهای بسیاری را می یافتم که محضر او را درک کنم. در برخی از این سالها همراه یکی دو تن دیگر از مشتاقانش تقریبا دو تا سه بار در هفته خدمت او می رسیدیم و از محضرش بهره می بردیم. استاد شرف در دانشهای متعددی تخصص داشت و به بسیاری دیگر از علوم آشنایی قابل ستایشی داشت. علاوه بر ادب عربی و فارسی که هر دو را نیک می دانست، دکتر شرف، در فلسفه یونانی و اسلامی محققی توانا بود و با آشنایی مناسبی که از یونانی داشت و نیز به دلیل تخصص و دانش گسترده اش در ادب عرب، به خوبی از عهده فهم و تفسیر متون فلسفی بر می آمد. وی فلسفه را به صورت انتزاعی و مجرد از تحولات تاریخی فرا نگرفته بود، بلکه به دلیل علاقه وافری که به تاریخ و مطالعات تاریخی در دو حوزه ایرانی/ اسلامی و نیز تاریخ جهانی داشت و به ویژه اطلاع عمیقی که از تاریخ مغرب زمین داشت، بنابراین فلسفه را در تحول تاریخی فرا گرفته بود. دکتر شرف در عین حال به خوبی فلسفه مدرسی و عصر رنسانس و فیلسوفان عصر جدید غرب را مطالعه کرده بود و به ویژه به دلیل تحصیلاتش در انگلستان و سالها اقامت در آلمان، با تفاسیر جدید و مکاتب نوین فلسفی آشنا بود و این امر از کتابخانه شخصی او هم که در مورد آثار فلسفی غربی بسیار غنی بود، پیداست. او شعر هم می گفت و در عین حال اشعار بسیاری نیز به فارسی و عربی از حفظ داشت. در محضرش عموما بحثهای مختلفی در می گرفت، به ویژه اگر عقیده اش درباره مسئله ای به چالش گرفته می شد. از ادب و شعر فارسی و عربی تا فلسفه و تاریخ و ادبیات غربی. شاید کسی به اندازه او در ایران آثار کلاسیک را نخوانده بود . بسیار استادانه از ادبیات و شعر غربی و از آثار ماندگار ادبی سخن می گفت.
به دلیل سنت خانوادگی و اقامت در کشورهای عربی، دکتر شرف مطالعات دینی خوبی داشت و در این زمینه ها هم کتاب بسیار خوانده بود. ویژگی اصلی دکتر شرف خواندن بود. وی بسیار خوانده بود و البته بسیار کم هم نوشته بود. تنها به ضرورت می نوشت و از جمله ضرورتها کتابهایی بود که در دوره تدریس در دانشگاه و یا در در دوره همکاری با دائرة المعارف بزرگ اسلامی نوشته بود. فهرست نوشته هایش حاکی از تنوع تخصصهای اوست. او در عین حال که متافیزیک ارسطو را بر اساس اصل یونانی آن ترجمه کرده بود، اما توانایی نوشتن مقالاتی مانند ابوالعلای معری را نیز داشت. هم ارسطو و ابن سینا را می نوشت و هم درباره فلسفه هگل قلم می زد و سخن می گفت و در عین حال درباره محی الدین بهترین تحقیقات را به فارسی می نوشت. به جز عربی، که آن را نیک می دانست، به زبانهای انگلیسی، آلمانی، فرانسه و یونانی تسلط داشت و چند زبان دیگر اروپایی را نیز به خوبی می شناخت. از ویژگیهای دکتر شرف، حضور در تحولات سیاسی معاصر ایران و اطلاع دقیق بر مجاری امور سیاسی بود. به دقت اخبار ایران و جهان را دنبال می کرد و از تحولات صد ساله اخیر در حوزه فرهنگ و سیاست خاورمیانه به خوبی آگاه بود. جریانهای مذهبی و سیاسی کشورهای عربی را نیک می شناخت و به خوبی قدرت تحلیل داشت. از نزدیک در جریان بسیاری از مسائل سیاسی بود و این در سنت خانوادگی و نقش پدر دانشمندش در مسائل دوران پهلوی اول و دوران تبعید و زندان ریشه داشت. با بسیاری از رجال فرهنگ و سیاست هفتاد ساله اخیر ایران از نزدیک آشنا بود و حکایتهای بسیاری از آنها به خاطر داشت و نقل می کرد. کاش کسی از دوستانمان همت کند و آنها را به قلم آورد. ایران دوست بود و در عین تعصب بر ایرانی و هر آنچه متعلق به ایران است، از تعصبات کور ناسیونالیستی به دور بود و سهم فرهنگ و ادب عربی را به نیکی می شناخت و عقاید او درباره زبان و خط فارسی و نسبت میان هویت ملی و هویت دینی و مذهبی ایران بسیار معتدل و برخاسته از دانش عمیقش به تاریخ بود. برخلاف ظاهر گاه عصبی مزاجش، به غایت در ابراز نظر و عقیده، به ویژه آنجا که مربوط به مسائل علمی و ارزیابی مسائل تاریخی می شد، جانب اعتدال را رعایت می کرد و اسیر گزافه گویی متعصبانه نمی شد و سهم هر کس و هر چیز را به نیکی می شناخت.
بی تردید قدر واقعی دکتر شرف شناخته نشد. وی اگر اقامت در فرنگ را برای همیشه برگزیده بود، بی تردید در مقام یک استاد برجسته دانشگاه در میان خاورشناسان و ایران شناسان می درخشید و می توانست مقالات زیادی در ژورنالهای خاور شناسی منتشر کند؛ اما او چنانکه خود همواره از این تعبیر بهره می گرفت، "اهل تعینات" نبود و زندگی زاهدانه را در تهران ترجیح می داد. سخاوتمندانه خود را در اختیار شاگردانش قرار می داد و آنان را بهره مند از دانش ستایش آمیز خود می کرد. به خاطر دارم یکبار که بر روی شخصیت ابو شاکر دیصانی کار می کردم، درباره دیصانیه از او پرسشی کردم و او شاید حدود سه ساعت در این باره برای من سخن گفت و با بزرگواری مقاله ابن دیصان / بردیصان خود را در اختیارم گذاشت تا مطالعه کنم. سالها بعد در درسهای دیصانیه در مدرسه عالی سوربن دقت سخنان دکتر شرف و تطابق آن را با نظرات برجسته ترین متخصصان این فن دریافتم. کاش همتی شود و مجموعه مقالاتش یکجا منتشر شود.
منبع مقاله :
http://ansari.kateban.com/