گفتگو با آقای دکتر خسروی، معاون پژوهش کتابخانه ملی ایران
نویسنده:فاطمه اصلان زاده
قبل از اروپا و غرب و شرق ، ایران مهد کتاب و کتابخوانی بوده است . فرهنگ و تمدن کهن ایران زمین حاکی از هزاران جلد کتاب و محققان، پژوهشگران فراوان و صاحب نام بوده است. لیکن در عصر حاضر، با جامعه ای کم خوان روبرو هستیم که باید برای جبران این نقیصه فرهنگ سازی شود و از دوران کودکی ، فرزندان را با کتاب آشنا سازیم و در نظام آموزشی نیز به جای معلم محوری، پژوهش محوری حاکم شود.
آیا حساسیت دولت ها بر این بوده که جامعه ایران به سمت کم خوانی سوق پیدا کند؟
سیاست دولت ها هم در این خصوص موثر بوده است. ببینید ما در دنیای جدید پدیده مدرسه را داریم که در گذشته اینها در دست دولت ها نبود . نظام تعلیم و تربیت ما در گذشته خصوصی بود و حتی حوزه های علمیه به غیر از تعدادی اندک ربطی به دولت ها نداشتند. در این مدارس جدید با تأثیرگذاری دولت ها آموزش، یادگیری و پژوهش افول کردند و شادابی خود را از دست دادند. در مدارس علمیه قدیم هر فردی خودش معلم خود را انتخاب می کرد و ما چیزی به اسم فارغ التحصیل نداشتیم. هر وقت شما یاد می گرفتید، می رفتید به بقیه یاد می دادید و میزان یادگیری شما را تعداد کسانی که برای یادگیری به شما مراجعه می کردند مشخص می کرد، اما در دنیای امروز رشد جمعیت، رشد صنعت و تکنیک زمینه های تازه ای را پدید آورده است. ما امروزه با پدیده ای تحت عنوان سواد اطلاعاتی رو به رو هستیم و امروز دیگر خواندن و نوشتن ملاک سوادآموزی نیست بلکه امروزه خواندن و نوشتن به امری بدیهی تبدیل شده است و سواد اطلاعاتی مد نظر است. یعنی شما تا چه اندازه توانایی دارید که اطلاعات مورد نیاز خود را درکمترین زمان و با کمترین هزینه و با بالاترین بازده به دست آورید. هر کس این توانایی را نداشته باشد، بی سواد محسوب می شود. در حقیقت ملاک های گذشته کم کم رنگ می بازد و انواع دیگر روش های اطلاع یابی شکل می گیرد. آنچه اهمیت دارد اینکه در دنیای ما کتاب هرگز نخواهد مرد و همیشه ماندگار است چرا که با جان بشر عجین شده است . دیگر دنیا، دنیای این نیست که بگویند سواد داری یا نداری بلکه می گویند سواد اطلاعاتی داری یا نداری خلاصه اگر در افراد جامعه ای نیاز به اطلاعات شکل گرفت و به این نتیجه رسیدند که برای خوب زیستن باید اطلاعات کسب کنند در آن صورت جامعه مد نظر به رشد و شکوفایی دست می یابد. مهم به وجود آمدن تشنگی به خواندن در افراد است. تا زمانی که شخص تشنه نباشد آب نمی خورد اما اگر تشنه شود هر طور شده حتی اگر مجبور به کندن زمین باشد زمین را می کند و آب را پیدا می کند.
آقای دکتر خسروی طبق فرمایش شما به این نتیجه می رسیم که وضع ما قابل مقایسه با کشورهای پیشرفته و توسعه یافته نیست. موقعیت کشور ما در خصوص مطالعه و مراجعه به منابع اطلاعاتی در مقایسه با کشورهای در حال توسعه به چه صورت است؟
وضع ما در این زمینه در قیاس با ترکیه و کشورهای اطراف خلیج فارس به لحاظ ساختاری یعنی میزان نشر و تنوع تولید خوب است و حتی جلوتر از این کشورها هستیم، اما این به معنای آن نیست که وضع ما در ارتباط با استانداردهای جهانی مطلوب است چرا که مجموعه این کشورها عقب هستند و در این زمینه مشکل دارند. عقیده و باور من این است که فناوری جدید راه رسیدن به موقعیت مطلوب را تسریع می کند، تنها کمی تعقل و تدبیر لازم است. باید به عوامل تاثیرگذار در کتابخوانی از جمله پژوهش و ساختار آموزش و پرورش توجه شود. افزایش بودجه های پژوهشی نشانه حرکت ما به سمت وضع مطلوب است.
فکر نمی کنید در مرحله اول به جای افزایش بودجه پژوهش باید فرهنگ پژوهش محوری در جامعه شکل گیرد؟
فرهنگ سازی زمانی شکل می گیرد که حرف شما خریدار داشته باشد و خریداری حرف شما نیز منوط به تصمیم گیری بر اساس تعقل و تفکر است. هر چند در سال های اخیر به پژوهش و تحقیق بیش از گذشته عنایت شده اما توجه به این مهم باید طوری باشد که برای همه قابل رویت شود.
کدامیک از دولت های بعد از پیروزی انقلاب اسلامی به پژوهش و تحقیق بیشتر از بقیه دولت ها توجه داشته اند؟
بعد از پیروزی و شکل گیری انقلاب اسلامی توجه به فرهنگ دغدغه همه دولت ها بوده است، اما همانطور که می دانید ما مدت هشت سال مشغول جنگ بودیم و طبیعی است که در این دوران کتاب و کتابخوانی و رشد و توسعه کتابخانه ها اولویت اصلی نظام نباشد، در کل همه دولت های جمهوری اسلامی ایران بعد از سقوط رژیم ستم شاهی سعی داشته اند که مبحث فرهنگی را بالنده تر کنند. میزان موفقیت آن هم نسبی است.
مقایسه آمار مطالعه، در قبل و بعد از انقلاب به چه صورت است؟
آمار ارائه شده مبنی بر اینکه هر ایرانی یک یا دو ثانیه در روز مطالعه می کند مربوط به دوران قبل از پیروزی انقلاب اسلامی است. باور عقیده من این است که بعد از انقلاب اقبال به کتاب و کتابخوانی زیادتر شده هرچند نمی توانم در این مورد به ضرس قاطع آماری دقیق ارائه کنم، اما میزان شمارگان کتاب، تنوع عناوین آنها و رشد کتابخانه ها بیانگر این مسئله است.
وضع کتابخانه های ما اعم از کتابخانه های عمومی ، دیجیتالی و ... از لحاظ استانداردهای جهانی به چه صورت است؟
واقعیت این است که ما در همه این کتابخانه ها مشکل داریم کتاب های کتابخانه های عمومی ما هنوز به سرعت به روز نمی شود.
تنوع کتاب ها و امکانات موجود در کتابخانه ها در حداقل ممکن است. کمبود نیروی انسانی متخصص و بودجه از دیگر مشکلات مهم کتابخانه های کشور به شمار می آید. کتابخانه ها در کشور ما با استانداردهای جهانی بسیار فاصله دارد، لذا پرداختن و حل مشکلات کتابخانه ها به ویژه کتابخانه های عمومی از واجبات است.
راه راستان : آقای دکتر شما به نیروی انسانی متخصص در کتابخانه ها اشاره کردید وضع رشته کتابداری و آموزش کتابدار در ایران چگونه است ؟
قبل از انقلاب در بعضی از دانشکده ها رشته کتابداری تدریس می شد، اما پس از پیروزی شکوه مند انقلاب اسلامی در بسیاری از دانشگاه های کشور علاوه بر مقطع کارشناسی و کارشناسی ارشد، دکترای این رشته نیز راه اندازی شد. در کل می توان این ادعا را داشت که تعداد فارغ التحصیلان در رشته کتابداری و اطلاع رسانی در کارشناسی ، کارشناسی ارشد و PHD افزایش یافته است .
توصیه و راهکاری که در جهت ساماندهی مطالعه و کتابخوانی ارائه می دهید، چیست؟
سفارش من به مسئولان و متولیان امور فرهنگی این است به پژوهش ، تفکر اخلاق و نقادی توجه داشته باشند و کسانی را که به کتاب ارج می نهند مورد عنایت قرار دهند، چرا که توجه به این امور جامعه را به سوی کتاب خواندن سوق می دهد.
راه راستان :گمان می کنید چه وقت کتاب در سبد هر خانوار ایرانی جایگاه مناسب خود را خواهد یافت؟
من اجازه می خواهم به جای واژه کتاب، بگویم اطلاعات در سبد خانوار چه جایگاهی باید داشته باشد، چرا که دنیای امروز مردم در حال شکل عوض کردن است و لاجرم ما در دنیای آینده با مباحثی نظیر جامعه اطلاعاتی رو به رو خواهیم بود که محورش اطلاعات است. از اینها گذشته امروزه ما با جامعه معرفتی رو به رو هستیم . جامعه ای که اساسش بر معرفت و شناخت استوار است. در جوامع آینده انسان هایی موفق و بالنده هستند که به اطلاعات توجه داشته و کتاب جزو ضرورت های اولیه زندگی شان باشد.
ما باید به این باور برسیم که اطلاعات، قدرت ثروت و ... پاسخگوی خواسته های ما است و لذا برای رسیدن به قدرت کسب اطلاعات ضرورت دارد.
راه راستان : رسانه های عمومی از جمله رادیو و تلویزیون و مطبوعات چه تاثیری می توانند در افزایش آمار مطالعه و کتابخوانی داشته باشند؟
به عقیده من صدا و سیما و دیگر وسایل ارتباطات جمعی در این زمینه تنها می توانند نقش تشویقی داشته باشند نه نقش تعیین کننده .
سهل ترین راه ممکن جهت رسیدن به وضع مطلوب در عرصه کتاب و کتابخوانی چیست؟
این راه سهل نیست بلکه عمیق است . تجدید نظر در نحوه تدریس در آموزش و پرورش، از دوران ابتدایی تا دانشگاه یکی از راه هاست. به باور من با یک پروژه 10 ساله می توان نظام آموزش و پرورش را در این زمینه تغییر داد.
در سند چشم انداز 20 ساله تا چه اندازه به کتاب و کتابخوانی توجه شده است؟
سندهای چشم انداز تنها افق را نشان می دهند و مهم دولتمردان و اجراکنندگان هستند، اما در سند چشم انداز 20 ساله بر کتاب و کتابخوانی توجه شده است .
فناوری های پیشرفته در امر کتاب و به خصوص کتابخانه های دیجیتال تا چه اندازه در کشور توسعه و رشد داشته است؟
پدیده کتابخانه ها دیجیتال نه تنها در ایران بلکه در کل دنیا در حال شکل گیری است و هنوز حالت غضروفی دارد. یعنی هنوز به طور کامل شکل نگرفته است و رشته های علمی مختلف تاکنون نتوانسته اند تعریف جامع و واحدی از کتابخانه دیجیتال ارائه دهند. واقعیت این است که خوشبختانه ما به سمت اینگونه نشریات و کتابخانه ها حرکت کرده ایم . امروز ضریب نفوذ اینترنت رو به بالاست و طبیعت این مسئله بر این نوع کتابخانه ها نیز تاثیرگذار خواهد بود.
و اما سخن پایانی شما؟
پیشینه تمدنی ما نشان از این دارد که کتابخوانی در این کشور از جایگاه مطلوب و قابل قبولی برخوردار بوده است. در دوره های که در غرب یک کتاب وجود نداشت در ایران بازار کتاب فروشان و صحافان رونق داشته است. اصولا کتاب و کتابخوانی پدیده ای است که از این سرزمین به غرب و کشورهایی که امروز پیشرفته و توسعه یافته محسوب می شوند، رفته است . ما از ظرفیت و آمادگی لازم جهت رسیدن به وضع مطلوب برخورداریم و تنها باید همت خود را افزایش دهیم و آبروی از دست رفته را باز یابیم .
منبع: ماهنامه راه راستان
آیا حساسیت دولت ها بر این بوده که جامعه ایران به سمت کم خوانی سوق پیدا کند؟
سیاست دولت ها هم در این خصوص موثر بوده است. ببینید ما در دنیای جدید پدیده مدرسه را داریم که در گذشته اینها در دست دولت ها نبود . نظام تعلیم و تربیت ما در گذشته خصوصی بود و حتی حوزه های علمیه به غیر از تعدادی اندک ربطی به دولت ها نداشتند. در این مدارس جدید با تأثیرگذاری دولت ها آموزش، یادگیری و پژوهش افول کردند و شادابی خود را از دست دادند. در مدارس علمیه قدیم هر فردی خودش معلم خود را انتخاب می کرد و ما چیزی به اسم فارغ التحصیل نداشتیم. هر وقت شما یاد می گرفتید، می رفتید به بقیه یاد می دادید و میزان یادگیری شما را تعداد کسانی که برای یادگیری به شما مراجعه می کردند مشخص می کرد، اما در دنیای امروز رشد جمعیت، رشد صنعت و تکنیک زمینه های تازه ای را پدید آورده است. ما امروزه با پدیده ای تحت عنوان سواد اطلاعاتی رو به رو هستیم و امروز دیگر خواندن و نوشتن ملاک سوادآموزی نیست بلکه امروزه خواندن و نوشتن به امری بدیهی تبدیل شده است و سواد اطلاعاتی مد نظر است. یعنی شما تا چه اندازه توانایی دارید که اطلاعات مورد نیاز خود را درکمترین زمان و با کمترین هزینه و با بالاترین بازده به دست آورید. هر کس این توانایی را نداشته باشد، بی سواد محسوب می شود. در حقیقت ملاک های گذشته کم کم رنگ می بازد و انواع دیگر روش های اطلاع یابی شکل می گیرد. آنچه اهمیت دارد اینکه در دنیای ما کتاب هرگز نخواهد مرد و همیشه ماندگار است چرا که با جان بشر عجین شده است . دیگر دنیا، دنیای این نیست که بگویند سواد داری یا نداری بلکه می گویند سواد اطلاعاتی داری یا نداری خلاصه اگر در افراد جامعه ای نیاز به اطلاعات شکل گرفت و به این نتیجه رسیدند که برای خوب زیستن باید اطلاعات کسب کنند در آن صورت جامعه مد نظر به رشد و شکوفایی دست می یابد. مهم به وجود آمدن تشنگی به خواندن در افراد است. تا زمانی که شخص تشنه نباشد آب نمی خورد اما اگر تشنه شود هر طور شده حتی اگر مجبور به کندن زمین باشد زمین را می کند و آب را پیدا می کند.
آقای دکتر خسروی طبق فرمایش شما به این نتیجه می رسیم که وضع ما قابل مقایسه با کشورهای پیشرفته و توسعه یافته نیست. موقعیت کشور ما در خصوص مطالعه و مراجعه به منابع اطلاعاتی در مقایسه با کشورهای در حال توسعه به چه صورت است؟
وضع ما در این زمینه در قیاس با ترکیه و کشورهای اطراف خلیج فارس به لحاظ ساختاری یعنی میزان نشر و تنوع تولید خوب است و حتی جلوتر از این کشورها هستیم، اما این به معنای آن نیست که وضع ما در ارتباط با استانداردهای جهانی مطلوب است چرا که مجموعه این کشورها عقب هستند و در این زمینه مشکل دارند. عقیده و باور من این است که فناوری جدید راه رسیدن به موقعیت مطلوب را تسریع می کند، تنها کمی تعقل و تدبیر لازم است. باید به عوامل تاثیرگذار در کتابخوانی از جمله پژوهش و ساختار آموزش و پرورش توجه شود. افزایش بودجه های پژوهشی نشانه حرکت ما به سمت وضع مطلوب است.
فکر نمی کنید در مرحله اول به جای افزایش بودجه پژوهش باید فرهنگ پژوهش محوری در جامعه شکل گیرد؟
فرهنگ سازی زمانی شکل می گیرد که حرف شما خریدار داشته باشد و خریداری حرف شما نیز منوط به تصمیم گیری بر اساس تعقل و تفکر است. هر چند در سال های اخیر به پژوهش و تحقیق بیش از گذشته عنایت شده اما توجه به این مهم باید طوری باشد که برای همه قابل رویت شود.
کدامیک از دولت های بعد از پیروزی انقلاب اسلامی به پژوهش و تحقیق بیشتر از بقیه دولت ها توجه داشته اند؟
بعد از پیروزی و شکل گیری انقلاب اسلامی توجه به فرهنگ دغدغه همه دولت ها بوده است، اما همانطور که می دانید ما مدت هشت سال مشغول جنگ بودیم و طبیعی است که در این دوران کتاب و کتابخوانی و رشد و توسعه کتابخانه ها اولویت اصلی نظام نباشد، در کل همه دولت های جمهوری اسلامی ایران بعد از سقوط رژیم ستم شاهی سعی داشته اند که مبحث فرهنگی را بالنده تر کنند. میزان موفقیت آن هم نسبی است.
مقایسه آمار مطالعه، در قبل و بعد از انقلاب به چه صورت است؟
آمار ارائه شده مبنی بر اینکه هر ایرانی یک یا دو ثانیه در روز مطالعه می کند مربوط به دوران قبل از پیروزی انقلاب اسلامی است. باور عقیده من این است که بعد از انقلاب اقبال به کتاب و کتابخوانی زیادتر شده هرچند نمی توانم در این مورد به ضرس قاطع آماری دقیق ارائه کنم، اما میزان شمارگان کتاب، تنوع عناوین آنها و رشد کتابخانه ها بیانگر این مسئله است.
وضع کتابخانه های ما اعم از کتابخانه های عمومی ، دیجیتالی و ... از لحاظ استانداردهای جهانی به چه صورت است؟
واقعیت این است که ما در همه این کتابخانه ها مشکل داریم کتاب های کتابخانه های عمومی ما هنوز به سرعت به روز نمی شود.
تنوع کتاب ها و امکانات موجود در کتابخانه ها در حداقل ممکن است. کمبود نیروی انسانی متخصص و بودجه از دیگر مشکلات مهم کتابخانه های کشور به شمار می آید. کتابخانه ها در کشور ما با استانداردهای جهانی بسیار فاصله دارد، لذا پرداختن و حل مشکلات کتابخانه ها به ویژه کتابخانه های عمومی از واجبات است.
راه راستان : آقای دکتر شما به نیروی انسانی متخصص در کتابخانه ها اشاره کردید وضع رشته کتابداری و آموزش کتابدار در ایران چگونه است ؟
قبل از انقلاب در بعضی از دانشکده ها رشته کتابداری تدریس می شد، اما پس از پیروزی شکوه مند انقلاب اسلامی در بسیاری از دانشگاه های کشور علاوه بر مقطع کارشناسی و کارشناسی ارشد، دکترای این رشته نیز راه اندازی شد. در کل می توان این ادعا را داشت که تعداد فارغ التحصیلان در رشته کتابداری و اطلاع رسانی در کارشناسی ، کارشناسی ارشد و PHD افزایش یافته است .
توصیه و راهکاری که در جهت ساماندهی مطالعه و کتابخوانی ارائه می دهید، چیست؟
سفارش من به مسئولان و متولیان امور فرهنگی این است به پژوهش ، تفکر اخلاق و نقادی توجه داشته باشند و کسانی را که به کتاب ارج می نهند مورد عنایت قرار دهند، چرا که توجه به این امور جامعه را به سوی کتاب خواندن سوق می دهد.
راه راستان :گمان می کنید چه وقت کتاب در سبد هر خانوار ایرانی جایگاه مناسب خود را خواهد یافت؟
من اجازه می خواهم به جای واژه کتاب، بگویم اطلاعات در سبد خانوار چه جایگاهی باید داشته باشد، چرا که دنیای امروز مردم در حال شکل عوض کردن است و لاجرم ما در دنیای آینده با مباحثی نظیر جامعه اطلاعاتی رو به رو خواهیم بود که محورش اطلاعات است. از اینها گذشته امروزه ما با جامعه معرفتی رو به رو هستیم . جامعه ای که اساسش بر معرفت و شناخت استوار است. در جوامع آینده انسان هایی موفق و بالنده هستند که به اطلاعات توجه داشته و کتاب جزو ضرورت های اولیه زندگی شان باشد.
ما باید به این باور برسیم که اطلاعات، قدرت ثروت و ... پاسخگوی خواسته های ما است و لذا برای رسیدن به قدرت کسب اطلاعات ضرورت دارد.
راه راستان : رسانه های عمومی از جمله رادیو و تلویزیون و مطبوعات چه تاثیری می توانند در افزایش آمار مطالعه و کتابخوانی داشته باشند؟
به عقیده من صدا و سیما و دیگر وسایل ارتباطات جمعی در این زمینه تنها می توانند نقش تشویقی داشته باشند نه نقش تعیین کننده .
سهل ترین راه ممکن جهت رسیدن به وضع مطلوب در عرصه کتاب و کتابخوانی چیست؟
این راه سهل نیست بلکه عمیق است . تجدید نظر در نحوه تدریس در آموزش و پرورش، از دوران ابتدایی تا دانشگاه یکی از راه هاست. به باور من با یک پروژه 10 ساله می توان نظام آموزش و پرورش را در این زمینه تغییر داد.
در سند چشم انداز 20 ساله تا چه اندازه به کتاب و کتابخوانی توجه شده است؟
سندهای چشم انداز تنها افق را نشان می دهند و مهم دولتمردان و اجراکنندگان هستند، اما در سند چشم انداز 20 ساله بر کتاب و کتابخوانی توجه شده است .
فناوری های پیشرفته در امر کتاب و به خصوص کتابخانه های دیجیتال تا چه اندازه در کشور توسعه و رشد داشته است؟
پدیده کتابخانه ها دیجیتال نه تنها در ایران بلکه در کل دنیا در حال شکل گیری است و هنوز حالت غضروفی دارد. یعنی هنوز به طور کامل شکل نگرفته است و رشته های علمی مختلف تاکنون نتوانسته اند تعریف جامع و واحدی از کتابخانه دیجیتال ارائه دهند. واقعیت این است که خوشبختانه ما به سمت اینگونه نشریات و کتابخانه ها حرکت کرده ایم . امروز ضریب نفوذ اینترنت رو به بالاست و طبیعت این مسئله بر این نوع کتابخانه ها نیز تاثیرگذار خواهد بود.
و اما سخن پایانی شما؟
پیشینه تمدنی ما نشان از این دارد که کتابخوانی در این کشور از جایگاه مطلوب و قابل قبولی برخوردار بوده است. در دوره های که در غرب یک کتاب وجود نداشت در ایران بازار کتاب فروشان و صحافان رونق داشته است. اصولا کتاب و کتابخوانی پدیده ای است که از این سرزمین به غرب و کشورهایی که امروز پیشرفته و توسعه یافته محسوب می شوند، رفته است . ما از ظرفیت و آمادگی لازم جهت رسیدن به وضع مطلوب برخورداریم و تنها باید همت خود را افزایش دهیم و آبروی از دست رفته را باز یابیم .
منبع: ماهنامه راه راستان
