اسناد وقف استان تهران در بایگانی مرکزی سازمان اوقاف و امور خیریه

اسناد وقف در سازمان اوقاف و امور خیریه، از دید اداری برای بازشناسی موقوفات جاری، شناسایی موقوفات جدید، اجرای درست نیات واقف، نظارت صحیح بر مصارف موقوفه و مسائل مربوط به تعیین تولیت و غیره مهمترین نقش را دارند.

از سوی دیگر این اسناد از جمله‏ی منابع مهم و دست‏اول برای پژوهشهای تاریخی، جغرافیای تاریخی، ادبیات، باستان‏شناسی، جامعه‏شناسی، تاریخ تحولات شهری و اجتماعی، تاریخ علوم، بهداشت و اقتصاد، شناخت رجال سیاسی و علمی و نیز شناخت اوزان، مقیاسها و مکیالها، پژوهشهای مربوط به خط، کاغذ، مهر و موضوعات بسیار دیگر به شمار می‏روند.

با توجه به دو نکته‏ی یاد شده وجود یک بایگانی مرکزی متشکل از اصل یا نسخه‏ی معتبری از تمامی اسناد کشور یا دست کم فهرستی موجز از این اسناد ضرورت

می‏یابد. اسناد وقف که عمدتا در بر گیرنده‏ی وقف‏نامه، حبس‏نامه، استشهادیه، وصیت‏نامه، فرمان، اجاره‏نامه، رأی دادگاه و... هستند، اکنون به صورت پراکنده در ادارات اوقاف هر شهر، مراکز استانها و بایگانی مرکزی تهران، در پرونده‏های موسوم به مادر نگهداری می‏شوند.

علاوه بر اینها، بسیاری از اسناد وقف در دست متولیان موقوفات، مراکز اسناد، کتابخانه‏ها و نیز مجموعه‏های خصوصی ایران و جهان وجود دارد و سازمان اوقاف اطلاعاتی از وجود آنها ندارد. گاه نیز تنها رونوشت یا کپی ناخوانایی از این‏گونه اسناد در بایگانی اوقاف یافت می‏شود اما اطلاعی از محل نگهداری اصل سند وجود ندارد.

متأسفانه تاکنون برنامه‏ای جدی، فراگیر و روشمند برای فهرست‏برداری و یا گردآوری صحیح و علمی نسخه‏ی اصل یا عکس و میکروفیلم اسناد یاد شده در یک مرکز انجام نشده است.

عوامل یاد شده دست‏رسی به اطلاعات درست و مطمئن را در شرایط کنونی غیرممکن ساخته است و متأسفانه اکنون هیچ آمار درستی از حداقل اطلاعات مورد نیاز امور اداری و پژوهشی چون تعداد اسناد وقف (در کشور، استانها و حتی در شهرستانها)، انواع اسناد و تعداد آنها (وقف‏نامه، حبس‏نامه، استشهادیه...)،

اصالت اسناد (تعداد رونوشت‏ها، کپی‏ها، عکس‏ها و یا اسناد چاپ شده) محل نگهداری نسخه‏ی اصل، تاریخ اسناد و یا فهرست اماکن خاص وقفی همچون امام‏زاده‏ها، مدارس، مساجد، کاروان‏سراها، قناتها و حمامها وجود ندارد.

از سوی دیگر وجود پرونده‏های تکراری در یک مرکز و هماهنگ نشدن پرونده‏های بایگانی‏های استان و شهرستانها، و عدم آگاهی از اسناد مشابه در مراکز دیگر، باعث مکاتبات فراوان اداری، دوباره کاری، اتلاف وقت، و عدم اطمینان از دست‏یابی به نتیجه‏ی درست و مطمئن شده و می‏شود.

به دلایل یاد شده بر آن شدیم تا با هدف ساماندهی و تکمیل بایگانی مرکزی، حذف پرونده‏های تکراری، دست‏یابی به اصولی برای فهرست‏برداری از این‏گونه اسناد، آگاهی از کمبودها، امکان جستجوی اسناد گم شده و کشف اسناد جدید و نیز توانایی پاسخ‏گویی به مراجعان و پژوهشگران، اسناد تهران در بایگانی مرکزی را ساماندهی و فهرست‏برداری کنیم.

ابتدا دفاتر راهنمای اسناد استان تهران را که همانند دیگر استانها، تنها در بر گیرنده‏ی دو ستون «واقف یا موقوفه» و نیز «شماره‏ی پرونده» می‏شد و نامهای ذکر شده در ذیل هر یک از حروف الفبا، به صورت الفبایی نوشته نشده بودند را - با روشی که گفته خواهد شد - الفبایی کردیم.

سپس با مراجعه به اصل پرونده‏ها تاریخ اسناد، موقوف علیه‏های خاص و نیز در مواردی که سند، وقف‏نامه نبود، نوع سند را به فهرست اضافه کنیم. اما از همان ابتدای کار با مقایسه‏ی اسامی دفاتر با اصل پرونده‏ها دریافتیم که بسیاری از نامهای نوشته شده روی پرونده‏های مادر با اصل نامهای موجود در سندها منطبق نیستند.

در برخی موارد نام مشهور یا مکان موقوفه جای‏گزین نام واقف شده بود. این امر دست کم باعث می‏شد که گاه چندین سند وقف و واقفان متعدد در یک پرونده قرار گیرند و متأسفانه نام بسیاری از واقفان از مجموعه‏ی اسامی حذف شود.

در موارد بسیاری به صورت آشفته نام وصی و موصی، وکیل و موکل، نام پدر و پسر، نام همسر زنان واقف، نام متولی یا ناظر و یا یکی از علما به جای نام واقف نوشته شده بود.

گاه بخشی از نام واقف یا توصیفات و القابی چون «نواب کامیاب» و «اشرف اعلی» یا قسمتی از جمله‏ی دعایی بعد از اسم، چون «احسن‏الله...» و «اطال‏الله...» و گاه نام غلط خوانده شده‏ای در دفاتر نوشته شده بود.

در موقوفات جمعی نیز گاه نام یک یا چند نفر از مجموع واقفان نوشته شده بود. بدیهی است تنها همین آشفتگی‏ها، باعث به وجود آمدن پرونده‏های تکراری بسیار و قرار گرفتن و در واقع دفن شدن برخی از اسناد در لابه‏لای پرونده‏های دیگر شده است.

به هر حال در حین رجوع به اصل پرونده‏ها علاوه بر اصلاح نامها، اطلاعات اولیه و مورد نیاز را نیز استخراج و در قالب پنج ستون نام واقف، موقوف علیه، تاریخ سند، شماره‏ی پرونده و محل وقوع رقبه تنظیم شد. در اینجا شرح مختصری از روش کار و تذکرات لازم برای استفاده‏ی بهتر از این فهرست را یادآور می‏شویم.
 

نام واقف

ستون اول به وجه مشترک تمام اسناد وقف یعنی نام واقف اختصاص یافته و سعی شده است با شیوه‏ای یکسان مرتب شوند تا هم به راحتی قابل دست‏رسی و شناسایی باشند و هم آنکه خود فهرست نمایاننده‏ی موضوعاتی برای پژوهش‏های بعدی باشد. مانند شناخت طبقات اجتماعی واقفان،

نسبت زنان و مردان واقف، طوایف، مشاغل و... بر این اساس یعنی محور قرار گرفتن اسامی، واقفانی که بیش از یک وقف‏نامه دارند در یک پرونده قرار گرفته و وقف‏نامه‏های آنها با شماره‏های فرعی از یکدیگر جدا می‏شوند.

- عناوینی مانند آقا، خانم و بانو میرزا (برای احترام یا نشان دادن جنسیت افراد)، کربلایی، مشهدی، حاجی و حاجیه (که نشان‏دهنده‏ی یک سفر زیارتی است)، بی‏بی، سید، میر (که نشان از سیادت مادر یا پدر دارد)،

شاطر، استاد، شیخ، ملا و دکتر و مهندس (که نشان‏دهنده‏ی شغل و موقعیت علمی و اجتماعی است) که پیش از نام اصلی می‏آیند و عامل اصلی آشفتگی در فهرستهای الفبایی‏اند،
از ابتدای نام اصلی برداشته شده و بلافاصله پس از یک علامت ویرگول قرار می‏گیرند تا خدشه‏ای به ترتیب الفبایی نامها وارد نشود.

عناوینی از این دست که به بعد از اسم چسبیده‏اند مانند «سلطان خانم» و «عباس آقا» جا به جا نشده‏اند.

بنابراین برای یافتن نام مورد نظر باید پیش‏نامها حذف و نامهای اصلی جستجو شوند.

- واژه‏های دال بر نسبت فرزندی یا زوجیت، چون ولد، خلف، نجل ابن، بنت، صبیه، حلیه و زوجه به صورت یکسان به فرزند و همسر تبدیل شده‏اند. اگر چه به نظر می‏رسد بهتر است برای اضافه‏ی فرزندی در فهرست‏های بعد از ابن و بنت استفاده می‏شود تا جنسیت را بخصوص در نامهای مشترک و نیز برای ناآشنایان به نامهای فارسی نشان دهد.

- اسامی شناسنامه‏ای که دارای نام، نام خانوادگی و شماره شناسنامه‏اند و عمدتا مربوط به اسناد رسمی‏اند بدون ذکر نام پدر نوشته می‏شوند.

- اسامی ساده یعنی متشکل از نام شخص چون «معصومه خانم» یا نام شخص و نام پدر چون «اسدالله فرزند قنبرعلی» در ذیل نام کوچک آورده می‏شوند.

- اسامی که همراه با یکی از نسبتهای چهارگانه‏ی ذیل باشند در یکی از نسبتها به صورت کامل فهرست می‏شوند و در بقیه موارد به مورد اول ارجاع داده می‏شوند:

الف. نسبت جغرافیایی چون «شیرازی» و «ساوجبلاغی»؛
ب. نسبت خاندانی یا طایفه‏ای چون «طباطبایی»، «قاجار» و «شام بیاتی»؛
ج. نسبت شغلی، منصبی و علمی چون «قهوه‏چی»، «وزیر»، «مجتهد»؛
د. لقب یا شهرت چون «مشیرالملک» و «میرزاجانی».

- اگر نام پدر یا همسر واقف نیز دارای یکی از نسبتهای چهارگانه‏ی متفاوت با نسبت واقف باشد، آن نسبت نیز در ردیف خود فهرست شده و به نام واقف ارجاع داده می‏شود؛ تا بدین‏وسیله نسبتهای خانوادگی افراد شاخص قابل شناسایی و دست‏یابی باشند.

- آنچه میان دو قلاب [] آمده است، شامل نسبت‏های جغرافیایی یا طایفه‏ای و خاندانی است که از نام پدر برداشته شده و در ابتدای نامها قرار گرفته است. البته چون بسیاری از واقفان این فهرست نسبت تهرانی دارند، این قاعده در این نسبت رعایت نشده است.

- در صورتی که یک وقف توسط چند نفر معدود انجام شده باشد، یک بار همراه با یکی از نامها، نام تمام واقفان ذکر شده و بقیه‏ی نامها در ردیف الفبایی خود آمده و به مورد اول ارجاع شده‏اند اما در صورتی که یک وقف توسط افراد غیرمعدود چون «اهالی یک روستا» انجام شده باشد، آن موقوفه در فهرست اماکن می‏آید.

- در موقوفات مجهول‏الواقف که بیشتر در استشهادیه‏ها دیده می‏شوند، پس از پایان فهرست نام اشخاص، نام موقوفه جای‏گزین نام واقف و بقیه‏ی اطلاعات پرونده در برابر آن ذکر می‏شود.

- در ستون نامها گاه توضیحاتی در گیومه نقل شده است که بیشتر مربوط به نوع سند (برای مواردی که سند غیر از وقف‏نامه است) و گاه اشاره به تعداد وقف‏نامه‏هاست که به صورت «چند وقف‏نامه» یا «مجموعه‏ی اسناد» ذکر شده‏اند.

موقوف علیه

هر چند یکی از موارد مورد نیاز در فهرست اسناد وقف می‏توانست موضوع مصارف موقوفات باشد اما با توجه به کثرت و تنوع بسیار مصارف موقوفه در یک سند که گاه به دهها مورد مصرف می‏رسد، عملا امکان ذکر این مهم در فهرست اجمالی - که مقید است از یک سطر بیشتر نشود - ممکن نیست.

بنابراین از ذکر این مورد در فهرست خودداری شد و تنها به ذکر بناهای عام‏المنفعه و خاص چون مسجد، مدرسه، بیمارستان، قنات، کاروان‏سرا یا روستاهایی که کلا وقف‏اند - با توجه به اهمیت ویژه‏ی این موارد بخصوص برای پژوهشهای جغرافیایی، معماری و باستان‏شناسی و جغرافیای وقف - اکتفا شد.

- نام بناهایی که در این ستون با حرف «بر» همراه است، به اسنادی برمی‏گردد که در آنها رقباتی بر یکی از این اماکن وقف شده است. فهرست الفبایی اماکن یاد شده در این ستون نیز در پایان این فهرست آورده شده و به نام واقفان ارجاع شده است.
 

تاریخ سند

در این ستون تاریخ تنظیم اسناد که معمولا در پایان سند ذکر می‏شود، نوشته شده است. تاریخهای موجود در این ستون هجری قمری است. تاریخهای هجری شمسی نیز که عمدتا مربوط به اسناد رسمی هستند با حرف «ش» مشخص شده‏اند. اسنادی نیز که تاریخشان در سند ذکر نشده یا از بین رفته است با عبارت «بی‏تا» یعنی بی‏تاریخ، آمده‏اند.

- چنان که پیشتر گفتیم، چون محور اساسی فهرست حاضر نام واقفان است. در صورتی که در یک پرونده واقفی بیش از یک وقف‏نامه داشته باشد، تنها تاریخ کهنترین سند پرونده در ستون تاریخ نوشته شده است.

شماره‏ی پرونده

اسناد موجود در بایگانی مرکزی تهران به چند دسته تقسیم می‏شوند:

الف. اسنادی که در پوشه نگهداری می‏شوند و تقریبا هر پنجاه شماره در یک زونکن قرار دارند. این اسناد شماره‏های 1 تا 2500 را در بر می‏گیرند. اما این شماره‏ها پیوسته نیستند و شماره‏های بسیاری نیز بدون پرونده‏اند.

علت اساسی این کمبود، یکی ادغامهایی است که به مرور سالیان و نیز در حین فهرست‏برداری انجام شده و دیگر جدا شدن پرونده‏های استانهای قزوین و قم است که قبلا ذیل استان تهران نگهداری می‏شده‏اند.

ب. اسنادی که مرمت شده و در لوله‏های فلزی نگهداری می‏شوند. برخی از اسناد این مجموعه که خود شماره‏ی مسلسل مستقلی دارند با پرونده‏های دسته‏ی الف مشترک‏اند. یعنی سند مرمت شده یک سند از مجموعه‏ی اسناد موجود در پرونده‏های مادر است.

در این صورت چون یادداشت روی پرونده‏ها ما را به وجود سندی مرمت شده در یک لوله راهنمایی می‏کند، از آوردن شماره‏ی لوله خودداری کرده‏ایم. در غیر این صورت حرف «ل» در کنار عدد، نشان‏دهنده‏ی وجود سندی است که در مجموعه‏ی اسناد دسته‏ی الف سابقه‏ای ندارد.

ج. اسنادی که در سالهای اخیر بازخوانی و تایپ شده‏اند و به همین دلیل در کنار اسناد تایپ شده‏ی دیگر استانها مجموعه‏ی مستقلی را تشکیل می‏دهند و شماره‏هایی جدا از دو دسته الف و ب دارند.

اسناد مربوط به استان تهران از این مجموعه جدا شد و در صورت اشتراک با پرونده‏های دسته‏ی الف در آنها ادغام شد و در غیر این صورت با تشکیل پرونده‏ای جدید در کنار اسناد دسته‏ی الف قرار گرفت.
 

محل وقوع رقبات

رقبات موقوفه نیز از موارد مهم برای پژوهشهای جغرافیایی است. اما به دلیل کثرت رقبات و نامهای جغرافیایی در اسناد وقف عملا امکان ذکر همه‏ی رقبات یک موقوفه در این فهرست وجود ندارد. بنابراین در این ستون تنها به محل وقوع رقبات موقوفه چون شهر، منطقه و دهستانها اشاره شده است. جاهای خالی در این ستون نیز متعلق به حوزه‏ی تهران مرکزی است.

باید یادآور شد که فهرست حاضر، نمایه‏ی تمام اسناد وقف استان تهران نیست. بلکه فهرست پرونده‏های بایگانی مرکزی سازمان اوقاف و امور خیریه است. فهرست نهایی استان تهران پس از بررسی بایگانی‏های مناطق تهران و دیگر شهرهای استان - ان‏شاءالله - تهیه خواهد شد.

برای دست‏یابی به روش کار یاد شده، فهرست حاضر در چند مرحله حروف‏چینی و اصلاح شد. آخرین مرحله‏ی حروف‏چینی و دقت در نظم الفبایی این فهرست را آقای امید رضایی برعهده داشته است. امیدوارم در ادامه‏ی این راه موفق باشند.

در پایان لازم می‏دانم از جناب آقای علایی مدیر محترم اسناد و شناسایی موقوفات سازمان اوقاف و همکاران آن مدیریت که زمینه‏ی لازم را برای تهیه‏ی این فهرست فراهم آوردند، سپاسگزاری نمایم.

منبع:
میراث جاویدان