مقدمه
اسناد وقف در سازمان اوقاف و امور خیریه، از دید اداری برای بازشناسی موقوفات جاری، شناسایی موقوفات جدید، اجرای درست نیات واقف، نظارت صحیح بر مصارف موقوفه و مسائل مربوط به تعیین تولیت و غیره مهمترین نقش را دارند.
از سوی دیگر این اسناد از جملهی منابع مهم و دستاول برای پژوهشهای تاریخی، جغرافیای تاریخی، ادبیات، باستانشناسی، جامعهشناسی، تاریخ تحولات شهری و اجتماعی، تاریخ علوم، بهداشت و اقتصاد، شناخت رجال سیاسی و علمی و نیز شناخت اوزان، مقیاسها و مکیالها، پژوهشهای مربوط به خط، کاغذ، مهر و موضوعات بسیار دیگر به شمار میروند.
با توجه به دو نکتهی یاد شده وجود یک بایگانی مرکزی متشکل از اصل یا نسخهی معتبری از تمامی اسناد کشور یا دست کم فهرستی موجز از این اسناد ضرورت
مییابد. اسناد وقف که عمدتا در بر گیرندهی وقفنامه، حبسنامه، استشهادیه، وصیتنامه، فرمان، اجارهنامه، رأی دادگاه و... هستند، اکنون به صورت پراکنده در ادارات اوقاف هر شهر، مراکز استانها و بایگانی مرکزی تهران، در پروندههای موسوم به مادر نگهداری میشوند.
علاوه بر اینها، بسیاری از اسناد وقف در دست متولیان موقوفات، مراکز اسناد، کتابخانهها و نیز مجموعههای خصوصی ایران و جهان وجود دارد و سازمان اوقاف اطلاعاتی از وجود آنها ندارد. گاه نیز تنها رونوشت یا کپی ناخوانایی از اینگونه اسناد در بایگانی اوقاف یافت میشود اما اطلاعی از محل نگهداری اصل سند وجود ندارد.
متأسفانه تاکنون برنامهای جدی، فراگیر و روشمند برای فهرستبرداری و یا گردآوری صحیح و علمی نسخهی اصل یا عکس و میکروفیلم اسناد یاد شده در یک مرکز انجام نشده است.
عوامل یاد شده دسترسی به اطلاعات درست و مطمئن را در شرایط کنونی غیرممکن ساخته است و متأسفانه اکنون هیچ آمار درستی از حداقل اطلاعات مورد نیاز امور اداری و پژوهشی چون تعداد اسناد وقف (در کشور، استانها و حتی در شهرستانها)، انواع اسناد و تعداد آنها (وقفنامه، حبسنامه، استشهادیه...)،
اصالت اسناد (تعداد رونوشتها، کپیها، عکسها و یا اسناد چاپ شده) محل نگهداری نسخهی اصل، تاریخ اسناد و یا فهرست اماکن خاص وقفی همچون امامزادهها، مدارس، مساجد، کاروانسراها، قناتها و حمامها وجود ندارد.
از سوی دیگر وجود پروندههای تکراری در یک مرکز و هماهنگ نشدن پروندههای بایگانیهای استان و شهرستانها، و عدم آگاهی از اسناد مشابه در مراکز دیگر، باعث مکاتبات فراوان اداری، دوباره کاری، اتلاف وقت، و عدم اطمینان از دستیابی به نتیجهی درست و مطمئن شده و میشود.
به دلایل یاد شده بر آن شدیم تا با هدف ساماندهی و تکمیل بایگانی مرکزی، حذف پروندههای تکراری، دستیابی به اصولی برای فهرستبرداری از اینگونه اسناد، آگاهی از کمبودها، امکان جستجوی اسناد گم شده و کشف اسناد جدید و نیز توانایی پاسخگویی به مراجعان و پژوهشگران، اسناد تهران در بایگانی مرکزی را ساماندهی و فهرستبرداری کنیم.
ابتدا دفاتر راهنمای اسناد استان تهران را که همانند دیگر استانها، تنها در بر گیرندهی دو ستون «واقف یا موقوفه» و نیز «شمارهی پرونده» میشد و نامهای ذکر شده در ذیل هر یک از حروف الفبا، به صورت الفبایی نوشته نشده بودند را - با روشی که گفته خواهد شد - الفبایی کردیم.
سپس با مراجعه به اصل پروندهها تاریخ اسناد، موقوف علیههای خاص و نیز در مواردی که سند، وقفنامه نبود، نوع سند را به فهرست اضافه کنیم. اما از همان ابتدای کار با مقایسهی اسامی دفاتر با اصل پروندهها دریافتیم که بسیاری از نامهای نوشته شده روی پروندههای مادر با اصل نامهای موجود در سندها منطبق نیستند.
در برخی موارد نام مشهور یا مکان موقوفه جایگزین نام واقف شده بود. این امر دست کم باعث میشد که گاه چندین سند وقف و واقفان متعدد در یک پرونده قرار گیرند و متأسفانه نام بسیاری از واقفان از مجموعهی اسامی حذف شود.
در موارد بسیاری به صورت آشفته نام وصی و موصی، وکیل و موکل، نام پدر و پسر، نام همسر زنان واقف، نام متولی یا ناظر و یا یکی از علما به جای نام واقف نوشته شده بود.
گاه بخشی از نام واقف یا توصیفات و القابی چون «نواب کامیاب» و «اشرف اعلی» یا قسمتی از جملهی دعایی بعد از اسم، چون «احسنالله...» و «اطالالله...» و گاه نام غلط خوانده شدهای در دفاتر نوشته شده بود.
در موقوفات جمعی نیز گاه نام یک یا چند نفر از مجموع واقفان نوشته شده بود. بدیهی است تنها همین آشفتگیها، باعث به وجود آمدن پروندههای تکراری بسیار و قرار گرفتن و در واقع دفن شدن برخی از اسناد در لابهلای پروندههای دیگر شده است.
به هر حال در حین رجوع به اصل پروندهها علاوه بر اصلاح نامها، اطلاعات اولیه و مورد نیاز را نیز استخراج و در قالب پنج ستون نام واقف، موقوف علیه، تاریخ سند، شمارهی پرونده و محل وقوع رقبه تنظیم شد. در اینجا شرح مختصری از روش کار و تذکرات لازم برای استفادهی بهتر از این فهرست را یادآور میشویم.
نسبت زنان و مردان واقف، طوایف، مشاغل و... بر این اساس یعنی محور قرار گرفتن اسامی، واقفانی که بیش از یک وقفنامه دارند در یک پرونده قرار گرفته و وقفنامههای آنها با شمارههای فرعی از یکدیگر جدا میشوند.
- عناوینی مانند آقا، خانم و بانو میرزا (برای احترام یا نشان دادن جنسیت افراد)، کربلایی، مشهدی، حاجی و حاجیه (که نشاندهندهی یک سفر زیارتی است)، بیبی، سید، میر (که نشان از سیادت مادر یا پدر دارد)،
شاطر، استاد، شیخ، ملا و دکتر و مهندس (که نشاندهندهی شغل و موقعیت علمی و اجتماعی است) که پیش از نام اصلی میآیند و عامل اصلی آشفتگی در فهرستهای الفباییاند،
از ابتدای نام اصلی برداشته شده و بلافاصله پس از یک علامت ویرگول قرار میگیرند تا خدشهای به ترتیب الفبایی نامها وارد نشود.
عناوینی از این دست که به بعد از اسم چسبیدهاند مانند «سلطان خانم» و «عباس آقا» جا به جا نشدهاند.
بنابراین برای یافتن نام مورد نظر باید پیشنامها حذف و نامهای اصلی جستجو شوند.
- واژههای دال بر نسبت فرزندی یا زوجیت، چون ولد، خلف، نجل ابن، بنت، صبیه، حلیه و زوجه به صورت یکسان به فرزند و همسر تبدیل شدهاند. اگر چه به نظر میرسد بهتر است برای اضافهی فرزندی در فهرستهای بعد از ابن و بنت استفاده میشود تا جنسیت را بخصوص در نامهای مشترک و نیز برای ناآشنایان به نامهای فارسی نشان دهد.
- اسامی شناسنامهای که دارای نام، نام خانوادگی و شماره شناسنامهاند و عمدتا مربوط به اسناد رسمیاند بدون ذکر نام پدر نوشته میشوند.
- اسامی ساده یعنی متشکل از نام شخص چون «معصومه خانم» یا نام شخص و نام پدر چون «اسدالله فرزند قنبرعلی» در ذیل نام کوچک آورده میشوند.
- اسامی که همراه با یکی از نسبتهای چهارگانهی ذیل باشند در یکی از نسبتها به صورت کامل فهرست میشوند و در بقیه موارد به مورد اول ارجاع داده میشوند:
الف. نسبت جغرافیایی چون «شیرازی» و «ساوجبلاغی»؛
ب. نسبت خاندانی یا طایفهای چون «طباطبایی»، «قاجار» و «شام بیاتی»؛
ج. نسبت شغلی، منصبی و علمی چون «قهوهچی»، «وزیر»، «مجتهد»؛
د. لقب یا شهرت چون «مشیرالملک» و «میرزاجانی».
- اگر نام پدر یا همسر واقف نیز دارای یکی از نسبتهای چهارگانهی متفاوت با نسبت واقف باشد، آن نسبت نیز در ردیف خود فهرست شده و به نام واقف ارجاع داده میشود؛ تا بدینوسیله نسبتهای خانوادگی افراد شاخص قابل شناسایی و دستیابی باشند.
- آنچه میان دو قلاب [] آمده است، شامل نسبتهای جغرافیایی یا طایفهای و خاندانی است که از نام پدر برداشته شده و در ابتدای نامها قرار گرفته است. البته چون بسیاری از واقفان این فهرست نسبت تهرانی دارند، این قاعده در این نسبت رعایت نشده است.
- در صورتی که یک وقف توسط چند نفر معدود انجام شده باشد، یک بار همراه با یکی از نامها، نام تمام واقفان ذکر شده و بقیهی نامها در ردیف الفبایی خود آمده و به مورد اول ارجاع شدهاند اما در صورتی که یک وقف توسط افراد غیرمعدود چون «اهالی یک روستا» انجام شده باشد، آن موقوفه در فهرست اماکن میآید.
- در موقوفات مجهولالواقف که بیشتر در استشهادیهها دیده میشوند، پس از پایان فهرست نام اشخاص، نام موقوفه جایگزین نام واقف و بقیهی اطلاعات پرونده در برابر آن ذکر میشود.
- در ستون نامها گاه توضیحاتی در گیومه نقل شده است که بیشتر مربوط به نوع سند (برای مواردی که سند غیر از وقفنامه است) و گاه اشاره به تعداد وقفنامههاست که به صورت «چند وقفنامه» یا «مجموعهی اسناد» ذکر شدهاند.
بنابراین از ذکر این مورد در فهرست خودداری شد و تنها به ذکر بناهای عامالمنفعه و خاص چون مسجد، مدرسه، بیمارستان، قنات، کاروانسرا یا روستاهایی که کلا وقفاند - با توجه به اهمیت ویژهی این موارد بخصوص برای پژوهشهای جغرافیایی، معماری و باستانشناسی و جغرافیای وقف - اکتفا شد.
- نام بناهایی که در این ستون با حرف «بر» همراه است، به اسنادی برمیگردد که در آنها رقباتی بر یکی از این اماکن وقف شده است. فهرست الفبایی اماکن یاد شده در این ستون نیز در پایان این فهرست آورده شده و به نام واقفان ارجاع شده است.
- چنان که پیشتر گفتیم، چون محور اساسی فهرست حاضر نام واقفان است. در صورتی که در یک پرونده واقفی بیش از یک وقفنامه داشته باشد، تنها تاریخ کهنترین سند پرونده در ستون تاریخ نوشته شده است.
الف. اسنادی که در پوشه نگهداری میشوند و تقریبا هر پنجاه شماره در یک زونکن قرار دارند. این اسناد شمارههای 1 تا 2500 را در بر میگیرند. اما این شمارهها پیوسته نیستند و شمارههای بسیاری نیز بدون پروندهاند.
علت اساسی این کمبود، یکی ادغامهایی است که به مرور سالیان و نیز در حین فهرستبرداری انجام شده و دیگر جدا شدن پروندههای استانهای قزوین و قم است که قبلا ذیل استان تهران نگهداری میشدهاند.
ب. اسنادی که مرمت شده و در لولههای فلزی نگهداری میشوند. برخی از اسناد این مجموعه که خود شمارهی مسلسل مستقلی دارند با پروندههای دستهی الف مشترکاند. یعنی سند مرمت شده یک سند از مجموعهی اسناد موجود در پروندههای مادر است.
در این صورت چون یادداشت روی پروندهها ما را به وجود سندی مرمت شده در یک لوله راهنمایی میکند، از آوردن شمارهی لوله خودداری کردهایم. در غیر این صورت حرف «ل» در کنار عدد، نشاندهندهی وجود سندی است که در مجموعهی اسناد دستهی الف سابقهای ندارد.
ج. اسنادی که در سالهای اخیر بازخوانی و تایپ شدهاند و به همین دلیل در کنار اسناد تایپ شدهی دیگر استانها مجموعهی مستقلی را تشکیل میدهند و شمارههایی جدا از دو دسته الف و ب دارند.
اسناد مربوط به استان تهران از این مجموعه جدا شد و در صورت اشتراک با پروندههای دستهی الف در آنها ادغام شد و در غیر این صورت با تشکیل پروندهای جدید در کنار اسناد دستهی الف قرار گرفت.
باید یادآور شد که فهرست حاضر، نمایهی تمام اسناد وقف استان تهران نیست. بلکه فهرست پروندههای بایگانی مرکزی سازمان اوقاف و امور خیریه است. فهرست نهایی استان تهران پس از بررسی بایگانیهای مناطق تهران و دیگر شهرهای استان - انشاءالله - تهیه خواهد شد.
برای دستیابی به روش کار یاد شده، فهرست حاضر در چند مرحله حروفچینی و اصلاح شد. آخرین مرحلهی حروفچینی و دقت در نظم الفبایی این فهرست را آقای امید رضایی برعهده داشته است. امیدوارم در ادامهی این راه موفق باشند.
در پایان لازم میدانم از جناب آقای علایی مدیر محترم اسناد و شناسایی موقوفات سازمان اوقاف و همکاران آن مدیریت که زمینهی لازم را برای تهیهی این فهرست فراهم آوردند، سپاسگزاری نمایم.
منبع:
میراث جاویدان
از سوی دیگر این اسناد از جملهی منابع مهم و دستاول برای پژوهشهای تاریخی، جغرافیای تاریخی، ادبیات، باستانشناسی، جامعهشناسی، تاریخ تحولات شهری و اجتماعی، تاریخ علوم، بهداشت و اقتصاد، شناخت رجال سیاسی و علمی و نیز شناخت اوزان، مقیاسها و مکیالها، پژوهشهای مربوط به خط، کاغذ، مهر و موضوعات بسیار دیگر به شمار میروند.
با توجه به دو نکتهی یاد شده وجود یک بایگانی مرکزی متشکل از اصل یا نسخهی معتبری از تمامی اسناد کشور یا دست کم فهرستی موجز از این اسناد ضرورت
مییابد. اسناد وقف که عمدتا در بر گیرندهی وقفنامه، حبسنامه، استشهادیه، وصیتنامه، فرمان، اجارهنامه، رأی دادگاه و... هستند، اکنون به صورت پراکنده در ادارات اوقاف هر شهر، مراکز استانها و بایگانی مرکزی تهران، در پروندههای موسوم به مادر نگهداری میشوند.
علاوه بر اینها، بسیاری از اسناد وقف در دست متولیان موقوفات، مراکز اسناد، کتابخانهها و نیز مجموعههای خصوصی ایران و جهان وجود دارد و سازمان اوقاف اطلاعاتی از وجود آنها ندارد. گاه نیز تنها رونوشت یا کپی ناخوانایی از اینگونه اسناد در بایگانی اوقاف یافت میشود اما اطلاعی از محل نگهداری اصل سند وجود ندارد.
متأسفانه تاکنون برنامهای جدی، فراگیر و روشمند برای فهرستبرداری و یا گردآوری صحیح و علمی نسخهی اصل یا عکس و میکروفیلم اسناد یاد شده در یک مرکز انجام نشده است.
عوامل یاد شده دسترسی به اطلاعات درست و مطمئن را در شرایط کنونی غیرممکن ساخته است و متأسفانه اکنون هیچ آمار درستی از حداقل اطلاعات مورد نیاز امور اداری و پژوهشی چون تعداد اسناد وقف (در کشور، استانها و حتی در شهرستانها)، انواع اسناد و تعداد آنها (وقفنامه، حبسنامه، استشهادیه...)،
اصالت اسناد (تعداد رونوشتها، کپیها، عکسها و یا اسناد چاپ شده) محل نگهداری نسخهی اصل، تاریخ اسناد و یا فهرست اماکن خاص وقفی همچون امامزادهها، مدارس، مساجد، کاروانسراها، قناتها و حمامها وجود ندارد.
از سوی دیگر وجود پروندههای تکراری در یک مرکز و هماهنگ نشدن پروندههای بایگانیهای استان و شهرستانها، و عدم آگاهی از اسناد مشابه در مراکز دیگر، باعث مکاتبات فراوان اداری، دوباره کاری، اتلاف وقت، و عدم اطمینان از دستیابی به نتیجهی درست و مطمئن شده و میشود.
به دلایل یاد شده بر آن شدیم تا با هدف ساماندهی و تکمیل بایگانی مرکزی، حذف پروندههای تکراری، دستیابی به اصولی برای فهرستبرداری از اینگونه اسناد، آگاهی از کمبودها، امکان جستجوی اسناد گم شده و کشف اسناد جدید و نیز توانایی پاسخگویی به مراجعان و پژوهشگران، اسناد تهران در بایگانی مرکزی را ساماندهی و فهرستبرداری کنیم.
ابتدا دفاتر راهنمای اسناد استان تهران را که همانند دیگر استانها، تنها در بر گیرندهی دو ستون «واقف یا موقوفه» و نیز «شمارهی پرونده» میشد و نامهای ذکر شده در ذیل هر یک از حروف الفبا، به صورت الفبایی نوشته نشده بودند را - با روشی که گفته خواهد شد - الفبایی کردیم.
سپس با مراجعه به اصل پروندهها تاریخ اسناد، موقوف علیههای خاص و نیز در مواردی که سند، وقفنامه نبود، نوع سند را به فهرست اضافه کنیم. اما از همان ابتدای کار با مقایسهی اسامی دفاتر با اصل پروندهها دریافتیم که بسیاری از نامهای نوشته شده روی پروندههای مادر با اصل نامهای موجود در سندها منطبق نیستند.
در برخی موارد نام مشهور یا مکان موقوفه جایگزین نام واقف شده بود. این امر دست کم باعث میشد که گاه چندین سند وقف و واقفان متعدد در یک پرونده قرار گیرند و متأسفانه نام بسیاری از واقفان از مجموعهی اسامی حذف شود.
در موارد بسیاری به صورت آشفته نام وصی و موصی، وکیل و موکل، نام پدر و پسر، نام همسر زنان واقف، نام متولی یا ناظر و یا یکی از علما به جای نام واقف نوشته شده بود.
گاه بخشی از نام واقف یا توصیفات و القابی چون «نواب کامیاب» و «اشرف اعلی» یا قسمتی از جملهی دعایی بعد از اسم، چون «احسنالله...» و «اطالالله...» و گاه نام غلط خوانده شدهای در دفاتر نوشته شده بود.
در موقوفات جمعی نیز گاه نام یک یا چند نفر از مجموع واقفان نوشته شده بود. بدیهی است تنها همین آشفتگیها، باعث به وجود آمدن پروندههای تکراری بسیار و قرار گرفتن و در واقع دفن شدن برخی از اسناد در لابهلای پروندههای دیگر شده است.
به هر حال در حین رجوع به اصل پروندهها علاوه بر اصلاح نامها، اطلاعات اولیه و مورد نیاز را نیز استخراج و در قالب پنج ستون نام واقف، موقوف علیه، تاریخ سند، شمارهی پرونده و محل وقوع رقبه تنظیم شد. در اینجا شرح مختصری از روش کار و تذکرات لازم برای استفادهی بهتر از این فهرست را یادآور میشویم.
نام واقف
ستون اول به وجه مشترک تمام اسناد وقف یعنی نام واقف اختصاص یافته و سعی شده است با شیوهای یکسان مرتب شوند تا هم به راحتی قابل دسترسی و شناسایی باشند و هم آنکه خود فهرست نمایانندهی موضوعاتی برای پژوهشهای بعدی باشد. مانند شناخت طبقات اجتماعی واقفان،نسبت زنان و مردان واقف، طوایف، مشاغل و... بر این اساس یعنی محور قرار گرفتن اسامی، واقفانی که بیش از یک وقفنامه دارند در یک پرونده قرار گرفته و وقفنامههای آنها با شمارههای فرعی از یکدیگر جدا میشوند.
- عناوینی مانند آقا، خانم و بانو میرزا (برای احترام یا نشان دادن جنسیت افراد)، کربلایی، مشهدی، حاجی و حاجیه (که نشاندهندهی یک سفر زیارتی است)، بیبی، سید، میر (که نشان از سیادت مادر یا پدر دارد)،
شاطر، استاد، شیخ، ملا و دکتر و مهندس (که نشاندهندهی شغل و موقعیت علمی و اجتماعی است) که پیش از نام اصلی میآیند و عامل اصلی آشفتگی در فهرستهای الفباییاند،
از ابتدای نام اصلی برداشته شده و بلافاصله پس از یک علامت ویرگول قرار میگیرند تا خدشهای به ترتیب الفبایی نامها وارد نشود.
عناوینی از این دست که به بعد از اسم چسبیدهاند مانند «سلطان خانم» و «عباس آقا» جا به جا نشدهاند.
بنابراین برای یافتن نام مورد نظر باید پیشنامها حذف و نامهای اصلی جستجو شوند.
- واژههای دال بر نسبت فرزندی یا زوجیت، چون ولد، خلف، نجل ابن، بنت، صبیه، حلیه و زوجه به صورت یکسان به فرزند و همسر تبدیل شدهاند. اگر چه به نظر میرسد بهتر است برای اضافهی فرزندی در فهرستهای بعد از ابن و بنت استفاده میشود تا جنسیت را بخصوص در نامهای مشترک و نیز برای ناآشنایان به نامهای فارسی نشان دهد.
- اسامی شناسنامهای که دارای نام، نام خانوادگی و شماره شناسنامهاند و عمدتا مربوط به اسناد رسمیاند بدون ذکر نام پدر نوشته میشوند.
- اسامی ساده یعنی متشکل از نام شخص چون «معصومه خانم» یا نام شخص و نام پدر چون «اسدالله فرزند قنبرعلی» در ذیل نام کوچک آورده میشوند.
- اسامی که همراه با یکی از نسبتهای چهارگانهی ذیل باشند در یکی از نسبتها به صورت کامل فهرست میشوند و در بقیه موارد به مورد اول ارجاع داده میشوند:
الف. نسبت جغرافیایی چون «شیرازی» و «ساوجبلاغی»؛
ب. نسبت خاندانی یا طایفهای چون «طباطبایی»، «قاجار» و «شام بیاتی»؛
ج. نسبت شغلی، منصبی و علمی چون «قهوهچی»، «وزیر»، «مجتهد»؛
د. لقب یا شهرت چون «مشیرالملک» و «میرزاجانی».
- اگر نام پدر یا همسر واقف نیز دارای یکی از نسبتهای چهارگانهی متفاوت با نسبت واقف باشد، آن نسبت نیز در ردیف خود فهرست شده و به نام واقف ارجاع داده میشود؛ تا بدینوسیله نسبتهای خانوادگی افراد شاخص قابل شناسایی و دستیابی باشند.
- آنچه میان دو قلاب [] آمده است، شامل نسبتهای جغرافیایی یا طایفهای و خاندانی است که از نام پدر برداشته شده و در ابتدای نامها قرار گرفته است. البته چون بسیاری از واقفان این فهرست نسبت تهرانی دارند، این قاعده در این نسبت رعایت نشده است.
- در صورتی که یک وقف توسط چند نفر معدود انجام شده باشد، یک بار همراه با یکی از نامها، نام تمام واقفان ذکر شده و بقیهی نامها در ردیف الفبایی خود آمده و به مورد اول ارجاع شدهاند اما در صورتی که یک وقف توسط افراد غیرمعدود چون «اهالی یک روستا» انجام شده باشد، آن موقوفه در فهرست اماکن میآید.
- در موقوفات مجهولالواقف که بیشتر در استشهادیهها دیده میشوند، پس از پایان فهرست نام اشخاص، نام موقوفه جایگزین نام واقف و بقیهی اطلاعات پرونده در برابر آن ذکر میشود.
- در ستون نامها گاه توضیحاتی در گیومه نقل شده است که بیشتر مربوط به نوع سند (برای مواردی که سند غیر از وقفنامه است) و گاه اشاره به تعداد وقفنامههاست که به صورت «چند وقفنامه» یا «مجموعهی اسناد» ذکر شدهاند.
موقوف علیه
هر چند یکی از موارد مورد نیاز در فهرست اسناد وقف میتوانست موضوع مصارف موقوفات باشد اما با توجه به کثرت و تنوع بسیار مصارف موقوفه در یک سند که گاه به دهها مورد مصرف میرسد، عملا امکان ذکر این مهم در فهرست اجمالی - که مقید است از یک سطر بیشتر نشود - ممکن نیست.بنابراین از ذکر این مورد در فهرست خودداری شد و تنها به ذکر بناهای عامالمنفعه و خاص چون مسجد، مدرسه، بیمارستان، قنات، کاروانسرا یا روستاهایی که کلا وقفاند - با توجه به اهمیت ویژهی این موارد بخصوص برای پژوهشهای جغرافیایی، معماری و باستانشناسی و جغرافیای وقف - اکتفا شد.
- نام بناهایی که در این ستون با حرف «بر» همراه است، به اسنادی برمیگردد که در آنها رقباتی بر یکی از این اماکن وقف شده است. فهرست الفبایی اماکن یاد شده در این ستون نیز در پایان این فهرست آورده شده و به نام واقفان ارجاع شده است.
تاریخ سند
در این ستون تاریخ تنظیم اسناد که معمولا در پایان سند ذکر میشود، نوشته شده است. تاریخهای موجود در این ستون هجری قمری است. تاریخهای هجری شمسی نیز که عمدتا مربوط به اسناد رسمی هستند با حرف «ش» مشخص شدهاند. اسنادی نیز که تاریخشان در سند ذکر نشده یا از بین رفته است با عبارت «بیتا» یعنی بیتاریخ، آمدهاند.- چنان که پیشتر گفتیم، چون محور اساسی فهرست حاضر نام واقفان است. در صورتی که در یک پرونده واقفی بیش از یک وقفنامه داشته باشد، تنها تاریخ کهنترین سند پرونده در ستون تاریخ نوشته شده است.
شمارهی پرونده
اسناد موجود در بایگانی مرکزی تهران به چند دسته تقسیم میشوند:الف. اسنادی که در پوشه نگهداری میشوند و تقریبا هر پنجاه شماره در یک زونکن قرار دارند. این اسناد شمارههای 1 تا 2500 را در بر میگیرند. اما این شمارهها پیوسته نیستند و شمارههای بسیاری نیز بدون پروندهاند.
علت اساسی این کمبود، یکی ادغامهایی است که به مرور سالیان و نیز در حین فهرستبرداری انجام شده و دیگر جدا شدن پروندههای استانهای قزوین و قم است که قبلا ذیل استان تهران نگهداری میشدهاند.
ب. اسنادی که مرمت شده و در لولههای فلزی نگهداری میشوند. برخی از اسناد این مجموعه که خود شمارهی مسلسل مستقلی دارند با پروندههای دستهی الف مشترکاند. یعنی سند مرمت شده یک سند از مجموعهی اسناد موجود در پروندههای مادر است.
در این صورت چون یادداشت روی پروندهها ما را به وجود سندی مرمت شده در یک لوله راهنمایی میکند، از آوردن شمارهی لوله خودداری کردهایم. در غیر این صورت حرف «ل» در کنار عدد، نشاندهندهی وجود سندی است که در مجموعهی اسناد دستهی الف سابقهای ندارد.
ج. اسنادی که در سالهای اخیر بازخوانی و تایپ شدهاند و به همین دلیل در کنار اسناد تایپ شدهی دیگر استانها مجموعهی مستقلی را تشکیل میدهند و شمارههایی جدا از دو دسته الف و ب دارند.
اسناد مربوط به استان تهران از این مجموعه جدا شد و در صورت اشتراک با پروندههای دستهی الف در آنها ادغام شد و در غیر این صورت با تشکیل پروندهای جدید در کنار اسناد دستهی الف قرار گرفت.
محل وقوع رقبات
رقبات موقوفه نیز از موارد مهم برای پژوهشهای جغرافیایی است. اما به دلیل کثرت رقبات و نامهای جغرافیایی در اسناد وقف عملا امکان ذکر همهی رقبات یک موقوفه در این فهرست وجود ندارد. بنابراین در این ستون تنها به محل وقوع رقبات موقوفه چون شهر، منطقه و دهستانها اشاره شده است. جاهای خالی در این ستون نیز متعلق به حوزهی تهران مرکزی است.باید یادآور شد که فهرست حاضر، نمایهی تمام اسناد وقف استان تهران نیست. بلکه فهرست پروندههای بایگانی مرکزی سازمان اوقاف و امور خیریه است. فهرست نهایی استان تهران پس از بررسی بایگانیهای مناطق تهران و دیگر شهرهای استان - انشاءالله - تهیه خواهد شد.
برای دستیابی به روش کار یاد شده، فهرست حاضر در چند مرحله حروفچینی و اصلاح شد. آخرین مرحلهی حروفچینی و دقت در نظم الفبایی این فهرست را آقای امید رضایی برعهده داشته است. امیدوارم در ادامهی این راه موفق باشند.
در پایان لازم میدانم از جناب آقای علایی مدیر محترم اسناد و شناسایی موقوفات سازمان اوقاف و همکاران آن مدیریت که زمینهی لازم را برای تهیهی این فهرست فراهم آوردند، سپاسگزاری نمایم.
منبع:
میراث جاویدان
نویسنده: عمادالدین شیخ الحکمایی
* این مقاله در تاریخ 1402/7/5 بروز رسانی شده است.
* این مقاله در تاریخ 1402/7/5 بروز رسانی شده است.
