امامزاده اسماعيل تهران

تهران امروز با وسعتي برابر 700 کيلومتر مربع و جمعيتي بيش از هفت ميليون نفر يکي از ده شهر بزرگ جهان است. اين شهر هم‏اکنون مجموعه‏اي از دو شهر تاريخي تهران و ري و بيش از 200 آبادي و روستا را دربرمي‏گيرد. در گذشته‏اي نزديک و تا دو قرن پيش تنها وسعتي در حد 4 کيلومتر مربع داشته است. حصاري ده وجهي و غير منظم با شش دروازه و جمعيتي حداکثر در حد 175 هزار نفر با بافتي سنتي و غير هندسي نظام اين شهر را شکل مي‏داده است.
اين نظام از دوره‏ي شاه طهماسب صفوي را در 961 ه.ق بنيان نهاده شد. اما اين شهر کوچک خود نيز داراي هسته‏اي مرکزي با قدمتي بيش از دوره‏ي صفوي بوده که موجوديت امروزي شهر به واسطه‏ي وجود آن بنياد يافته است.
از اين روستا نشانه‏هايي اندک در دست است. موقعيت دروازه‏هاي شهر و شبکه‏هاي ارتباطي منتهي به اين دروازه‏ها، ميدان‏ها، باراندازها و کاروان‏سراها، اسامي جاي‏ها و نظاير آن از جمله شواهدي هستند که ما را به شناخت موقعيت هسته‏ي روستايي شهر هدايت مي‏کنند.
اما امام‏زاده‏ها که در ضمن، وضع استقرار گورستان‏هاي اطراف روستاها و آبادي‏ها را نيز مي‏نمايانند مهم‏ترين نشانه‏هاي پي‏گيري تشکيلات روستايي است که موقعيت شهري يافته است. علاوه بر اين نشانه‏ها، تاريخ کتيبه‏هاي اين گونه مکان‏ها نيز مي‏تواند راهنماي زمان تشکل شهر و هسته‏ي روستايي آن باشد.
از بقاع متبرکه‏ي مهمي که نشانگر موقعيت استقرار روستاي تهران هستند مي‏توان از امام‏زاده سيد نصرالدين (ع) در کنار خيابان خيام، امام‏زاده زيد (ع) در انتهاي بازار کفاش‏ها، امام‏زاده يحيي (ع) در خيابان 15 خرداد و امام‏زاده اسماعيل (ع) در قسمت شرقي بازار تهران نام برد. در اين ميان کهن‏ترين آثار و کتيبه‏ها در امام‏زاده اسماعيل (ع) به دست آمده است که در مقاله‏ي حاضر مورد بررسي قرار مي‏گيرد.
امام‏زاده اسماعيل تهران در قالب يک مجموعه‏ي تاريخي به فاصله‏ي کمي از خيابان شهيد مصطفي خميني و در نزديکي ميداني به همين نام (سيد اسماعيل) قرار دارد. يک
سوي اين مجموعه به واسطه‏ي راسته‏ي بازاري سرپوشيده، به خيابان اصلي بازار تهران (بازار حضرتي) راه مي‏يابد. اين مکان تاريخي شامل ميدان، آب انبار و بازار سيد اسماعيل و مسجد - مدرسه‏ي فيلسوف‏الدوله است و مواضعي در اطراف آن وجود دارد که در آنها به حرف سنتي پرداخته مي‏شود. اين مجموعه از طريق شريان‏هاي متعدد، به بخش‏هاي مختلف بافت تاريخي اطراف خود راه دارد.
نگاهي به نقشه‏ي مسير کرشيش که در 1275 ه.ق از شهر تهران تهيه شده و مبين بافت داخل حصار عهد صفوي شهر است، اطلاعات باارزشي را از موقعيت گذشته‏ي آن در اختيار ما مي‏گذارد.
بر اساس اطلاعات مندرج در اين نقشه، امام‏زاده سيد اسماعيل به فاصله‏ي کمي از دروازه‏ي حضرت عبدالعظيم و در کنار شارع اصلي بازار شهر، اما خارج از محله‏ي بازار و درون محله‏ي چاله‏ميدان قرار داشته، همچنين اطراف امام‏زاده را ميدان‏هاي متعددي فراگرفته است؛ ميدان کاه‏فروش‏ها (ميدان سيد اسماعيل امروزي) در جنوب، ميدان حصيرباف‏ها در قسمت شمال شرقي و ميدان
درويش‏ها در شمال غربي بنا واقع بوده‏اند. اين ميدان‏ها که اطراف بنا را احاطه کرده بودند، از راه‏هاي متعدد به بخش‏هاي مختلف محلات شهر راه داشته‏اند و اين ويژگي‏ها سبب شد تا امام‏زاده سيد اسماعيل (ع) در شهر صفوي، همانند يک مفصل شهري که لبه‏هاي آن به دکاکين اختصاص دارد عمل کند.
در دهه‏ي دوم قرن حاضر، هنگام اجراي طرح هندسي شهر تهران و احداث خيابان شمالي - جنوبي که از غرب آب انبار سيد اسماعيل عبور مي‏کرد، سبب شد تا ارتباط اين مجموعه با محله‏ي چاله‏ميدان قطع شود و ميدان‏هاي کاه‏فروش‏ها در لبه‏ي خيابان و حصيرباف‏ها در داخل خيابان جديدالاحداث قرار گيرد و در نهايت پيوستگي اين مجموعه با بافت محله‏ي بازار تهران تقويت شود.
بناي فعلي امام‏زاده سيد اسماعيل (ع) مشتمل بر صحن، ايوان، رواق، بقعه و مسجد بالاسر است.
صحن امام‏زاده مستطيلي است که محور طولي آن در
امتداد شمالي - جنوبي قرار دارد و با ابعادي در حدود 23 متر و 35 متر، داراي سه ورودي است (1) ورودي شرقي که مدخل اصلي بنا نيز هست فاقد تزيينات است و به نظر مي‏رسد نيمه‏کاره رها شده باشد. اين ورودي، مقابل سردر آب‏انبار ساخته شده است و به معبر شمالي - جنوبي شرق امام‏زاده - و خود اين معبر به ميدان سيد اسماعيل - راه دارد. از دو ورودي ديگر اطراف صحن نيز، يکي در شمال و ديگري در جنوب به معابر فرعي راه مي‏يابند؛ چنانکه معبر جنوبي به مدرسه‏ي فيلسوف‏الدوله و خيابان اصلي بازار تهران منتهي مي‏شود و معبر شمالي، دسترسي به واحدهاي صنفي واقع در اين بخش را ميسر مي‏سازد.
در هر يک از طرفين ورودي شرقي، چهار ايوانچه به دهانه‏ي حدود سه متر قرار دارد و در اطراف ورودي‏هاي شمالي و جنوبي صحن نيز سه دهانه‏ي کوچک‏تر متقارن قرار گرفته است.
جبهه‏ي غربي بنا، داراي ايوان رفيع و خوش‏منظري است که در طرفين آن دو مناره‏ي طويل قد برافراشته و پاي هر يک تا کف صحن امتداد يافته است. در طرفين ايوان مزبور نيز سه ايوانچه در لبه‏ي صحن واقع شده است. از اين شش ايوان کوچک، ايوان‏هاي متصل به ايوان اصلي - که دهانه‏ي کوچک‏تري دارد - به دو هشتي کوچک متقارن راه مي‏برند و خود اين دو هشتي از دو سو
به رواق بنا راه مي‏يابند. نماي اطراف صحن نيز با آرايشي از پايه‏ها و ايوان‏هاي کم‏ارتفاع، با نمايي آجري شکل گرفته است و ارتفاع کم نماي صحن سبب مي‏شود تا ايوان جبهه‏ي غربي بنا بزرگ‏تر جلوه کند. بدنه‏ي ساده‏ي آجري نماهاي چهار طرف صحن، در محل لچکي پشت بغل، با کاشي‏کاري‏هاي معقلي و خوش‏نقشي تزيين شده است.
در حالي که لبه‏هاي اطراف صحن ارتفاعي معادل 5 / 4 متر دارد، ايوان غربي آن با ارتفاع 5 / 10 متر، در ميانه‏ي جبهه‏ي غربي، تمامي توجه بيننده را به خود جلب مي‏کند. دهانه‏ي ايوان حدود 3 / 7 متر است و ارتفاع مناره‏هاي اطراف آن به حدود 22 متر مي‏رسد و بايد اذعان کرد که اين ايوان در حقيقت شاخص‏ترين قسمت بناي امام‏زاده سيد اسماعيل تهران است؛ بدنه‏ي ايوان پوشيده از کاشي و نيم گنبد پوشش آن مزين به مقرنسي زيبا و پرکار است.
در محل پاکار قوس پوشش ايران، بر کتيبه‏اي با زمينه‏ي لاجوردي (در سه سوي) و روي کاشي‏هاي خشتي، اين عبارات به خط سفيد نقش بسته است:
به عهد دولت خاقان جم جاه و شهنشاه کيوان بارگاه و جهاندار سليمان دستگاه و حامي اسلام و ماحي کفر و ظلم و مروج دين احمدي و برپادارنده‏ي شريعت محمدي، السلطان العادل و خان...... السلطان ابن السلطان ابن خاقان ابن خاقان محمد شاه غازي - خلد الله ملکه و ابد شوکته - و... بنده‏ي درگاه شاهنشاه اسلام‏پناه، عيسي‏خان بيگلربيگي - طول الله عمره و ارادالله ازقده - صورت اتمام داد به تاريخ غره شهر ذي‏الحجة الحرام سنه‏ي هزار و دويست و شصت و دو کتبه اسدالله شيرازي (يا علي‏اصغر شهيد 1262).
در نماي صحن در طرفين ايوان، بخشي از قطاع استوانه‏ي مناره‏ها با هيئتي هلالي به جاي پايه‏هاي طرفين نشسته، و اين استوانه‏ها تا کف صحن امتداد يافته‏اند. در کنار اين دو پايه نيز - از دو سو - ايوانچه‏هاي متصل به ايوان، در دو طبقه به اجرا درآمده است تا تضاد ناشي از عظمت ايوان در ترکيب با بدنه‏هاي صحن تقليل يابد.
ساير کاشي‏هاي بدنه‏ي ايوان، از تراز ازاره تا پاکار نيم‏گنبد، از انواع منقوش برجسته و نفيس‏اند که در قالب خشت‏هاي بزرگ کار شده‏اند و از نوآوري‏ها و ابداعات کاشي‏کاري دوران قاجار محسوب مي‏شوند. در اين نوع کاشي‏کاري، نقوش به صورتي گود و برجسته بر جسم کاشي نقش بسته و سپس رنگ و لعاب بر آن افزوده مي‏شده است.
ايوان غربي، به واسطه‏ي درگاهي به رواق مستطيل شکل بنا - که محور طولي آن در امتداد شمال - جنوب قرار دارد - منتهي مي‏شود. عرض و طول اين رواق باريک به ترتيب 60 / 2 و 20 / 9 متر است و از دو سوي شمالي و جنوبي به اتاق‏هاي هشت‏گوش اطراف ايوان‏ها راه دارد و از غرب به بقعه ارتباط مي‏يابد. سراسر بدنه‏ي ازاره‏ي رواق، با کاشي‏هاي خشتي هفت‏رنگ تزيين شده است. همچنين بر بدنه‏ي غربي آن - در کنار مدخل ورودي بقعه - کاشي خشتي بزرگي به عرض حدود 50 سانتي‏متر و ارتفاع 110 سانتي‏متر، کتيبه‏اي با رنگ سفيد ديده مي‏شود که بر زمينه‏ي لاجوردي آن به خط خوش نستعليق اين عبارات نقش بسته است:
به تأييد حضرت سبحان عاليجاه مقرب‏الحضرت العليه سميرزا سيد حسين تفريشي سررشته‏دار چاپارخانهاي ممالک محروسه بتعمير و کاشي نمودن روايق مطهر بقعه‏ي منور حضرت امام‏زاده‏ي واجب‏التعظيم حضرت امام‏زاده اسماعيل - سلام الله عليه و علي آبائه - موفق گرديد بسعي و اهتمام عاليجناب سيادت انتساب
آقا سيد مرتضي متولي آستانه‏ي مبارکه‏ي نادرالعصري، استاد علي‏اکبر باتمام رسانيد. في شهر ذي الحجة الحرام 1281.
کف بقعه، به ميزان 50 سانتي‏متر پايين‏تر از رواق قرار دارد و از طريق دو پله با آن مرتبط است. مساحت بقعه نزديک به مساحت تقريبي يک مربع (7 / 6 ضربدر 5 / 6 متر مربع) و ضريح آن در فاصله‏ي نزديک‏تري به در ورودي واقع است. اين فضاي چهارگوش، نسبت به رواق، زاويه‏دار است و با کمي پيچش نسبت به محور طولي آن قرار دارد.
فضاهاي پر و خالي بقعه‏ي امام‏زاده سيد اسماعيل (ع) متناسب با طرح چهار طاقي است که پايه‏هاي قطور و عريضي در چهار سوي آن قرار گرفته‏اند. در بدنه‏ي ضخيم ديوار عريض جبهه‏ي جنوبي، محرابي واقع، و در شمال آن درگاهي وجود دارد که متقارن با محراب است. در غرب بقعه، درگاهي قرار دارد که به قرينه‏ي درگاه شرقي ساخته شده است. اين طرح فضاي چهار گنبدخانه تا ارتفاع 7 / 4 متري امتداد مي‏يابد و در اين ارتفاع تويزه‏هايي که در گوشه‏هاي اضلاع برپا شده‏اند طرح چهارگنبد را به دايره نزديک مي‏کنند. ساقه‏ي دايره‏ي گنبد در ارتفاع شش متري قرار دارد وارتفاع گنبد عرق‏چين کم‏خيز بنا به 40 / 9 متر مي‏رسد؛ نقطه‏اي که يک متر پايين‏تر از بالاترين ارتفاع ايوان قرار دارد. فيل‏پوش‏هاي فضاي هشت گنبد، ساده، کم‏کار و فاقد نقش‏اند. در حد فاصل فضاي چهار و هشت گنبد، کتيبه‏اي با خط قرمز بر زمينه‏اي به رنگ سبز نقش بسته که متأخر است و تاريخ 1335 را دارد.
اما در همين فضا نيز بايد قديمي‏ترين نشانه‏هاي تاريخي را جست؛ نقش گل و بوته‏هاي اسليمي که در جاي جاي بدنه‏هاي سفيد سطوح فوقاني بقعه جلوه مي‏کند، ضريح و مرقد ميان بقعه و در چوبي قسمت غربي آن، که با استناد به ته رنگ‏هاي باقي بر آن مي‏توان به ترتيب تحولات تاريخي بنا دست يافت.
در زير ضريح فلزي و زردرنگ بقعه - با تاريخ 1359 بر آن - ضريحي چوبي با نقش آلت چيني گره به چشم مي‏خورد. اين آلت چيني مشبک و خوش‏نقش در ظاهر فاقد کتيبه است، ولي مي‏توان حدس زد که ضريح فلزي فوقاني سبب پوشيده ماندن کتيبه‏ي ضريح مزبور نيز شده باشد. در داخل ضريح چوبي، مرقدي با بدنه‏ي پوشيده از کاشي‏هاي مختلف قرار دارد که در ميان آنها چند قطعه کاشي نفيس زرين‏فام ستاره‏اي شکل نيز به چشم مي‏خورد که از قرون هفتم و هشتم هجري قمري بازمانده‏اند. اين آقار را مي‏توان قديمي‏ترين اسناد تاريخي موجود در امام‏زاده سيد اسماعيل تهران به شمار آورد. از ترتيب استقرار کاشي‏ها مي‏توان دريافت که علي‏رغم آسيب‏هاي وارد بر سطح مرقد، برخي از اين قطعات همچنان در جاي اصلي خود باقي مانده‏اند و اين مؤيد اصالت انتساب کاشي‏هاي زرين‏فام به بناست.
در تيره‏رنگ و منقوشي در غرب بقعه، موجب ارتباط آنان با فضاي مسجد بالاسر و اين در، يکي از نفيس‏ترين آثار تاريخي شهر تهران است؛ دري دو لنگه از قرن نهم هجري قمري که در دوره‏ي قاجار تعميرشده است. به طوري که از ظاهر امر برمي‏آيد بخش‏هاي مختلف کتيبه‏هاي حک شده‏ي روي در، به مرور از بين رفته وصورت ناقصي از متن کتيبه‏ها باقي مانده
است. اين کتيبه‏ها، در کنار قاب و همچنين در دو رديف بالا و پايين هر لنگه‏ي در جاي داشته است. سطح دروني قاب به نقوش هندسي ستاره (دو مربع متداخل) و کوکبي اختصاص دارد که داخل آنها نيز نقش‏هاي گل و بوته نقر شده است. گفتني است که آرايش اين نقش‏ها نظير نحوه‏ي قرار گرفتن کاشي‏هاي زرين‏فام روي مرقد است. آنچه از متن کتيبه‏هاي روي هر در قرائت شد، چنين است:
در سمت راست کتيبه‏ي بالا، خط 1:
سيد اسماعيل عليه التحية والسلام
در سمت راست کتيبه‏ي بالا، خط 2:
به تاريخ غره جمادي‏الاول سنه
در سمت راست کتيبه‏ي پايين، خط 1:
قال النبي صلي الا [کذا] عليه والسلم
در سمت راست کتيبه‏ي پايين، خط 2:
عمل استاد الحسين ابن حسن نجار لباساني
در سمت چپ کتيبه‏ي بالا، خط 1:
صاحب خير هذ [ا] الباب المزار متبرکه السلطان
در سمت چپ کتيبه‏ي بالا، خط 2:
استاد حسين ابن پير علي حداد:..
در سمت چپ کتيبه‏ي پايين، خط 1:
الدنيا ساعه فجعلها طاعه
در سمت چپ کتيبه‏ي پايين، خط 2:
عجلو(ا) بصلوة قبل الفوت عجلو(ا) بتوبة قبل الموت.
در لته‏ي ميان دو در نيز اين عبارت به همان خط نقش بسته است: لا اله الا الله محمد رسول‏الله علي ولي‏الله
علاوه بر عبارات مذکور که به خط تعليق است، در دو سوي بالا و پايين هر لنگه از درها، در قالب قاب ترنج عباراتي به خط خوش نستعليق به چشم مي‏خورد و آن‏طور که مشاهده مي‏شود به تعميرات در وبقعه در دوره‏ي قاجار بازمي‏گردد. قسمتي از متن کتيبه چنين است:
تعمير در و بقعه‏ي متبرکه سيد جليل... امام‏زاده اسماعيل در عهد دولت شادمان العادل خاقان ابن السلطان و الخاقان ابن السلطان محمدشاه غاضي [کذا] خلد الله ملکه و...
اين در، اکنون با پوششي از صفحات شيشه‏اي از آسيب‏هاي احتمالي بيش‏تر در امان مانده است.
آخرين مکان مربوط به محوطه‏ي امام‏زاده اسماعيل - واقع در غرب بقعه و منتهي‏اليه غرب بنا - فضايي است که تنها راه دست‏رسي بدان از داخل بقعه است و راه به جايي هم ندارد؛ بدون روزن و حتي پنجره، و در حال حاضر
متروک. مکاني که روزگاري به عنوان مسجد بالاسر مورد استفاده قرار مي‏گرفت، اکنون نسبت به ايوان، رواق و بقعه، به صورت فضايي محقر و ساده جلوه مي‏کند. اما در عين حال در قدمت آن نبايد ترديد کرد. فضا، مرکب از دو اتاق به شکل مستطيل است که هر دو پوششي از طاق و تويزه دارند. بدنه‏ي فضا نيز گچ اندودي ساده و فاقد هرگونه تزييني است و در حال حاضر از آن به عنوان انبار استفاده مي‏شود.
براي تعيين تاريخ عناصر ساختماني، بايد اذعان داشت که بقعه خود يک دوره‏ي ساختماني مستقل است که تاريخ آن، با توجه به نقش ترنج‏هاي اسليمي بازمانده در فضاي هشت گنبدخانه، به دوره‏ي صفويه بازمي‏گردد و البته اين گنبد خود جانشين بناي قديمي‏تري است که از آن - چنانکه اشاره شد - دو شاهد تاريخي نيز در اختيار داريم: نخست کتيبه‏ي روي در (مورخ 886 ه.ق)، ديگري کاشي‏هاي زرين‏فام مرقد که تاريخي مقدم بر اين تاريخ (866 ه.ق) دارند، و متعلق به قرون هفتم و هشتم هجري قمري‏اند.
مرحوم استاد محمدتقي مصطفوي، در باب اين بنا، چنين مي‏گويد:
اين بقعه که منسوب به سيد اسماعيل، از احفاد امام علي‏النقي (ع) است در محله‏ي چاله‏ميدان واقع گشته. بناي کنوني آن طبق کتيبه‏ي موجود در ايوان و داخل حرم، در زمان محمدشاه قاجار به سال 1262 هجري ساخته شده [و] باني آن عيسي‏خان بيگلربيگي بوده است.اثر بسيار قديم‏تر آن در منبت عتيقه است که در ضلع غربي حرم قرار گرفته و به مسجد کوچکي باز مي‏شود که بر روي اين در نيز نام محمدشاه قاجار و عيسي‏خان بيگلربيگي مذکور است ولي قسمت اصلي يعني وسط هر دو لنگه‏ي در، مربوط به قرن نهم هجري مي‏باشد و طبق کتيبه‏هاي موجود آن، باني در استاد حسين پير علي حداد تهراني و تاريخ آن غره‏ي جمادي‏الاول سال 886 هجري است و اين تاريخ قديم‏ترين سال تاريخي است که درباره‏ي ابنيه‏ي قديمي داخل شهر تهران مي‏توان سراغ نمود )2(
براي ارائه‏ي رديف تحولات ساختماني بنا مي‏توان گفت که از ناصر ساختماني قرن‏هاي 7 و 8 ه.ق بنا نشانه‏اي در دست نيست. اما از طرفي، وجود کاشي‏هاي زرين‏فام روي مرقد و وضع استقرار مرقد در گنبدخانه‏ي کنوني که نسبت به مرکز تقارن بقعه‏ي فعلي جابه‏جاست تنها نشانه‏هايي هستند که بر وجود عناصر ساختماني قرون هفتم و هشتم امام‏زاده سيد اسماعيل (ع) دلالت مي‏کنند.
در کتيبه‏دار قرن نهم بنا، نشانه‏اي از تحولات مرحله‏ي بعدي آن است. تا قرن نهم هجري قمري، هنوز شهر تهران احداث نشده و تهران ديهي بيش نبوده است عناصر ساختماني گنبدخانه‏ي فعلي را مي‏توان به تغييرات و تحولات ساختماني بنا دردوره‏ي صفوي نسبت داد که براساس آن گنبدخانه‏ي فعلي در محل بقعه‏ي قبلي با وسعت بيش‏تري برپا شده است. از اين دوره علاوه بر عناصر کالبدي برپادارنده‏ي گنبد، نقاشي‏هاي ديواري سطوح در فضاي هشت گنبدخانه هنوز پابرجاست؛ که اين دوره مقارن با زمان شکل‏گيري شهر تهران است. رواق مقابل گنبدخانه نيز ناشي از تغييرات ساختماني بعدي بناست که از تاريخ احداث آن اطلاع دقيقي در دست نيست و تنها مي‏توان گفت که اين دوره از ساختمان، بعد از احداث گنبد و قبل از احداث ايوان، بنا شده است. آخرين دوره‏ي تحولات عمده‏ي ساختماني، مربوط به شگل‏گيري ايوان و صحن کنوني آن است کمه تاريخ 1262 ه.ق را همراه دارد.

پي نوشت :

1-طول صحن در شرق 4 / 35 متر و در غرب 40 / 34 متر و عرض آن در جنوب 22 متر و در شمال 80 / 21 متر است. اين ناهماهنگي در ابعاد اضلاع متقابل صحن را مي‏توان به محدوديت‏هاي زمين - به هنگام اجراي طرح مورد نظر سازنده‏ي بنا - نسبت داد.
2-مصطفوي، سيد محمدتقي، آثار تاريخي طهران، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگي، 1371، ص 15.

منبع:ميراث جاويدان

---

معرفي سايت مرتبط با اين مقاله