مقدمه:
مسجد سید اصفهان از بناهای تاریخی دوره قاجار است. این مسجد در اواسط قرن سیزدهم هجری و در زمینی به مساحت 8075 مترمربع (1) در محله بیدآباد اصفهان بنا شده و دارای دو شبستان بزرگ، گنبد، دو چهلستون، دو مهتابی و سه ایوان و گلدسته به عنوان مسجد و نیز مدرس و بیش از 45 حجره در طبقه فوقانی به منظور سکونت طلاب است.
دو در در جنوب شرقی و جنوب غربی و دو در واقع در سمت شمال مسجد، محلهای اطراف را از طریق مسجد به یکدیگر متصل میکنند. مسجد سید به همت والای مرحوم حاج سید محمدباقر شفتی رشتی معروف به «حجتالاسلام» مطلق و «سید حجتالاسلام» در بین سالهای 1240 تا 1245هـ.ق بنا گردید. (2)
و پس از کسب فیض از محضر علمای عراق در سال 1205هـ.ق ـ سال فوت استادش مرحوم وحید بهبهانی ـ به ایران بازگشت و پس از درک محضر مرحوم میرزای قمی، در سال 1216هـ.ق در اصفهان ساکن گردید و تا آخر عمر در این شهر اقامت داشت .
و بالاخره در سوم ربیعالثانی 1260هـ.ق به بیماری استسقاء در اصفهان وفات یافت و در حاشیه مسجد در مقبره خویش مدفون گردید. (3)
سید حجتالاسلام علاوه بر داشتن مقام علمی و عظمت معنوی که حاصل آن تربیت شاگردان بسیار و تألیفـاتی بالغ بر 60 عنوان کتاب و رساله است (4)،
در جهات اجتماعی و قضائی و احساس مسؤولیت ویژه نسبت به اجرای احکام اسلامی و حدود الهی از دیگران ممتاز بود، به گونهای که اقدامات او در این زمینه زبانزد خاص و عام است.
ثروت و مکنت دنیوی سید نیز از ویژگیهای بارز اوست که منشأ خدمات بسیار و از جمله بنای عظیم او که اکنون «مسجد سید» نامیده میشود گردیده است.
نویسندگان به مناسبت، از عظمت مرحوم سید و مسجد او با عبارات گوناگون یاد کردهاند: صاحب روضاتالجنات مینویسد: «... تنها مسجد اعظم او که در اصفهان بنیان شد شاهد علوّ مقام و دلیل بر رفعت بنیان اوست، بلکه مسجد مزبور آیتی از آیات ملک و نشانی از نشانههای سلطنت معنوی اوست». (5)
مرحوم انصاری در تاریخ اصفهان مینویسد: «بنای جامع بیدآباد بر علوّ همتش فریاد میزند، زیرا مساجد بزرگ را شاهان متعدد ساختهاند و این مسجد را آن پادشاه علما به تنهایی کفالت فرمود». (6)
باری اساس ساختمان مسجد و بنای آن تا سال وفات مرحوم سید ـ 1260هـ.ق ـ به اتمام رسیده و پس از آن تکمیل بنا و تزئینات مسجد و بویژه تنظیم وقفنامه که بحث پیرامون آن، هدف اصلی این مقاله است، به کوشش مرحوم حاج سید اسداللّه فرزند مرحوم سید انجام پذیرفته است. (7)
حاج سید اسداللّه در 1227هـ.ق در اصفهان متولد شد و پس از فراگیری مقدمات به نجف اشرف عزیمت کرد و پس از کسب علوم و معارف در سال 1260هـ.ق به امر پدر به اصفهان مراجعت نمود. از اساتید و مشایخ اجازات ایشان میتوان پدرش مرحوم سید حجتالاسلام، شیخ انصاری و شیخ محمدحسن صاحب جواهرالکلام را نام برد.
زهد و تقوا و کرامات و تشرّفات ایشان به محضر حضرت بقیةاللّه الاعظم(عج) معروف و در کتب مسطور است. (9)
تألیفات ایشان بجز رسائل مختصر فقهی به بیش از 27 عنوان میرسد. (10) از اقدامات حاج سیداسداللّه، جاری ساختن آب فرات در نجف اشرف و بنای غسّالخانه در آن و تعمیر مسجد سهله را میتوان نام برد. (11)
بدیهی است با چنین ویژگیهای علمی و عملی، مرحوم حاج سیداسداللّه نزد همگان و حتی برادران خود از منزلتی والا برخوردار بوده و بر این اساس اقدامات ناتمام مرحوم سید به دست ایشان اتمام پذیرفته است. از جمله این اقدامات تکمیل بنای مسجد سید و تنظیم وقفنامه آن است.
چون علیرغم برخی تحقیقات و تألیفات در اطراف شخصیت سید حجتالاسلام و مسجد سید، تاکنون از وقفنامه مسجد ذکری به میان نیامده و متن آن در هیچ یک از تحقیقات و تألیفات مذکور درج نگردیده است، .
در این مقال به بررسی متن وقفنامه و بازخوانی آن میپـردازیم. در ایـن بررسـی با نوعـی جدید از وقف مسجد و دقت نظر واقف آشنا میشویم. قسمتهایی از مسجد از قبیل صحن مسجد و نیز سقف شبستانها که سطح حجرهها را تشکیل میدهد.
به عنوان عبور و مرور بر مسجد وقف شده و حکم مسجد را ندارد، حوض مسجد و نحوه استفاده از برخی مواضع دیگر و اولویت انجـام دادن برخی امـور در قسمتهایی خاص از مسجد نیز در این وقفنامه مورد تصریح قرارگرفته و وسعت دید واقف و جواز استفادههای مختلف از یک قسمت را نشان میدهد.
و از نظر متن کاملاً با یکدیگر مطابقت دارد. فقط اصل یکی از سه رونوشت به نظر نگارنده رسیده و در این مقاله به عنوان متن قرار گرفته است. این نسخه نزد نواده مرحوم سید، حجتالاسلام حاج سیدمهدی شفتی امام جماعت راتب مسجد سید موجود است.
این نسخه دارای جلد چرمی شامل هیجده برگ و در 35 صفحه 10 سطری به قطع 15ضربدر20 سانتیمتر است که به خط نسخ حسین طباطبائی در صفر 1290هـ.ق تنظیم شده و در ابتدا و انتها با اشعاری در مدح مرحوم سید زینت یافته است.
مطابق این وقفنامه، وقف مسجد در طول 11 سال در چهار مرحله انجام گرفته است:
اول: یوم سهشنبه هشتم رمضان 1262هـ.ق در مدرس مسجد؛
دوم: شب چهارشنبه سیم ربیعالمولود 1264هـ.ق؛
سوم: شب دوشنبه هیجدهم رمضانالمبارک 1271هـ.ق؛
از ویژگیهای این وقفنامه، نگارش آن در کمال روانی و خالی بودن نثر آن از هرگونه تکلف و تعقید است. وقفنامه در حضور چند تن از علما از جمله آقا میرمحمدمهدی و مرحوم سید زینالعابدین فرزندان مرحوم سید تنظیم یافته و در پایان نسخه موجود، صحت و مطابقت آن با نسخه اصل، مورد تأیید سیدمؤمن فرزند دیگر مرحوم سید و نیز محمدشفیع خوئی قرار گرفته و به مهر آنان مزیّن گردیده است.
همچنین مرحوم ملاحسین فشارکی (12) در شوال 1341هـ.ق ضمن تأیید صحت و مطابقت نسخه موجود، میرزا محمدحسین (13) از نوادگان مرحوم سید را به تولیت مسجد منصوب نموده است.
قابل ذکر است که مسجد سید دارای موقوفات بسیار از زمان مرحوم سید و بعد از آن بوده که متأسفانه اکنون جز تعدادی مغازه در اطراف مسجد، از هیچیک از آن موقوفات اثری نیست و به دلیل فقدان تولیت صحیح در سنوات اخیر در جهت احیای مسجد و موقوفات و نیز بازسازی و تعمیر خرابیهای آن که معلول گذشت زمان و نیز بمباران و موشکباران اطراف مسجد در زمان جنگ تحمیلی است، پیگیری لازم صورت نپذیرفته است.
بسماللّه الرحمن الرحیم
الحمدللّه ربالعالمین والصلوة والسلام علی خیر خلقه محمد و آله اجمعین اما بعد، نظر به اینکه بعض مواضع مسجد جدید حضرت حجتالاسلام، اعلیاللّه مقامه فی دارالسلام، وقفیّت و مسجدیّت آن غیرمعلوم بود، بلکه معلومالعدم بود بعض آن، لهذا جناب مستطاب مقتدیالأنام ملاذالاسلام آقای آقا سیداسداللّه، مدّظلهالعالی، و جناب مستطاب مولی الاعظم الاعظم الافخم سمیّالحجة آقامیر محمدمهدی (14)، سلمهاللّه تعالی، به تاریخ یوم سهشنبه هشتم شرعی شهر رمضانالمبارک سنه 1262 در مدرس مسجد حاضر شدند و در خدمت ایشان بودند جناب عمدةالفضلائی حاجی ملاّشفیع ترک خویی (15) و جناب عمدةالفقهائی آخوند ملامحمد رفیع رشتی (16) و جناب فضائلمآب آقا شیخ صدرای تنکابانی (17) و جناب قدوةالسادات حاجی میرمحمدصادق کلیشادی (18)
و جناب آقا سید زینالعابدین شفتی (19) و آخوند ملاحسن (20)، ولد مرحوم آخوند ملامؤمن، قرار وقفیّت اجزاء و مواضع مسجد به نحو آتی ذکره اصالةً و وکالةً از قبل سایر اخوان (21)
مقرر و وقف فرمودند.امّا آنچه جناب حجتالاسلام، اعلیاللّه مقامه، اخبار فرمودند به عنوان مسجد بودن گنبد و ایوان و دوچلستون طرفین گنبد و ایوان است .
و دو مهتابی بزرگ در صحن مسجد است به عبارة اخری دو سکوی بزرگ در دو طرف حوض است و تمامی شبستان بزرگ است بدون سطح بام آن که از توابع حجرات است و ایوان تحت گلدسته است.
امّا آنچه صیغه وقف آن را جاری فرمودند به تاریخ مسطور صفّه مقابل مقبره را به انضمام صفّه قرینه آن را که نجّارخانه بود وقف فرمودند بر عامه مصلّین به این معنی که مسجد کردند آنها را و همچنین شبستان کوچک را وقف فرمودند.
به عنوان مسجد بودن بر عامّه مسلمین و همچنین وقف فرمودند جمیع حجرات فوقانیه مبنیّه در مسجد را مع سطح چهار مهتابی که سوای مدرس بزرگ موازی چهل و پنج باب حجره است بر عامّه طلبه علوم دینیّه.
و امّا مدرس وقف شد بر مدرّس طلاب و اما گلدسته وقف شد بر مؤذن و قرّاء و ممجّدین.و امّا حوض بزرگ وقف باشد بر عامه متطهّرین از مسلمین خواه کسانی که از همین موضع حوض وضوء ساخته و در همین مسجد نمازگزارند و خواه در جایی دیگر. (22).
و امّا صحن مسجد قرار وقف بر این شد که صحن محاذی چلستون الی دو مهتابی، یعنی دو سکّو و یک زرع به حوض مانده به عنوان مسجدیت وقف بر مصلّین بوده باشد؛.
مگر به قدر شارع پهلوی سکّوها که آن مستثنی است از دم دالانها الی منتهای سکوها و داخل توابع است، یعنی بر عابرین در مسجد و حجرات و تتمه صحن و بیست باب فخریهای جنب شبستانها وقف برمسلمین واردین در مسجد اعم از نمازگزار و قاری و تعزیهدار و محصّلین مسائل و عابرین به حجرات.
و امّا چاه و منبع وقف است بر مصالح مسلمین به جهت آب حوض بزرگ صحن و حوض سرکر و خلاها و کرها و سقاخانه و شرب مسلمین.و امّا کر و خلاها وقف است بر عامه مسلمین و اما دربهای مسجد و دالانها وقف است بر عابرین در مسجد و طلاب.
و امّا أرض مزبله و دکاکین وقف بر مصالح مسجد از بوریا و چراغ و خدّام و آبکش و مؤذن و تعمیر.به تاریخ شب چهارشنبه سیّم شهر ربیعالمولود سنه 1264 جناب مقتدیالانامی آقا سیّداسداللّه به انحاء مسطوره بعد اوقات مسطوره را صیغه وقف جاری فرمودند.
اولاً سقاخانه جدید را وقف فرمودند بر عامه مسلمین که از آن شرب نمایند و ثانیا دکاکین جنب گاورو را و فوق گاورو و فوق مزبله را الی خانه حاجی جواد عصار را مع سکوها به انضمام سقاخانه قدیم و اُرسی جنب آن و فضای محاذی آن و سکوهای درب مسجد و اُرسیها الی دکان قصابی و فضای محاذی جرّاحی آنها و امکنه که انتفاع از آن ممکن باشد .
در آن فضا تمام را به استثنای شارع مسجد از فضای درب مسجد وقف فرمودند از جانب خود و جمیع ورثه جناب جنتمآب حجتالاسلام، اعلیاللّه مقامه، بر مسجد و مصارف آن از خادم و مؤذن و فرش و چراغ و غیره و ایضا وقف فرمودند .
سکوهای دالان درب بزرگ را و مواضع از دالان را که انتفاع از آن توان بردن به نحوی که مضرّ به مارّه نباشد به استثناء چهار فخری که کفشکن بر ایوان زیر گلدسته و صفّه نجارخانه و صفه مقابل مقبره است بر مصارف مسجد و ایضا معبر دالان را وقف فرمودند.
به عامه مسلمین از عابرین که از شرب و بردن آب به حیاض (23) و کرها و سقاخانه منتفع شوند و ایضا وقف فرمودند منبع کوچک را بر عامه مسلمین.
و ایضا وقف فرمودند گاورو را بر مسجد به جهت گاورو و ایضا وقف فرمودند دالان معبر کر و خلاها و مبال را به انضمام خلاها و کرها و مبال و حوض سرکر و خلاء را به انضمام اطراف آن بر عامه مسلمین به جهت رفع حاجات آنها.
و ایضا وقف فرمودند ممرّ فاضلآب را به انضمام فاضلآب و بقیه چهارصد زرع زمینی خربه به جهت کوتورز بر مسجد و ایضا وقف فرمودند دو اوطاق واقع در دالان کر و خلا متصّل به یکدیگر را به انضمام سکوهای دالان و اوطاق کوچک دم دالان که دلاکی است بر مسجد و ایضا وقف فرمودند.
قطعه خربه جنب شبستان کوچک را که درب آن سر حوض کر و خلاست بر مسجد و ایضا وقف فرمودند منبع بزرگ را بر مسجد و متعلقات مسجد و عامه مسلمین به جهت آب برداشتن و خوردن، رفع حاجات طلاب مسجد و به جهت وضوء ساختن و غسل نمودن عندالحاجة و بردن آب به حیاض مسجد و کرها.
و ایضا وقف فرمودند ایوان بزرگ زیر گلدسته را و ایوان جنب نجّارخانه حال را و ایوان و صفّه مقابل مقبره بر عامّه مسلمین از مصلّین لِلصّلوة به جهت مسجد بودن و قطعه زمین که حال خاک در آن ریخته واقع در پهلوی صفه مقابل مقبره مستثنی از مسجد است و ایضا وقف فرمودند.
نجارخانه حال را بر مسجد لَیِعمَل فیها ما یَلزِمُ العَمَلَ فیه لِلمسجدِ وَ لِلمُسلمینَ اَن یُصَلُّوا فیها ما لَم یُزاحِم الاعمال اللازمة للمسجد (24) .
و ایضا وقف فرمودند چهار فخری که در جنب ایوان گلدسته و صفّههای جنبین دو دالان است بر مسجد، لکن مادامی که حاجت به عبور نباشد انتفاع از آنها به جهت مسجد مقدم و اولی است بر عبور.
جرت الصیغ حسبما صدر فی تاریخالصدر حرّره الاقل اسداللّه الموسوی.
محلّ خط مبارک سرکار مقتدیالانام ملاذالاسلام مولینا حاجی سیداسداللّه دام ظلّه،
بسماللّه الرحمن الرحیم
ه الحمدللّه ربالعالمین والصلوة والسلام علی خیر خلقه محمد و آله اجمعین، به تاریخ شب دوشنبه هیجدهم شهر رمضانالمبارک سنه 1271 جناب شریعتمآب مقتدیالانامی مولانا حاجی سیداسداللّه، سلمهاللّه تعالی، قربة الیاللّه تعالی،
از جانب خود و جمیع ورثه جناب حجتالاسلام، اعلیاللّه مقامه، وقف مؤبّد و حبس مخلّد فرمودند مجموع حجرات و بیوتات قابل سکنای واقعات در اطراف اربعه مسجد را به انضمام شوارع و توابع آنها را از مهتابیها و طالار و مدرس بر عامه طلبه دینیه، حجراتی که فوقانی است .
و مدرس به عنوان مدرس بودن به جهت تدریس و حوض بزرگ واقع در وسط مسجد را وقف فرمودند بر عامه مسلمین از طلاب و مصلّین و عابرین و واردین و هکذا شلّه (25) را وقف فرمودند بر مسجد به جهت آنکه مادام که محتاجالیه است .
به جهت متاع بزازها و غیرهم اسباب خود را در آن گذارده باشند و هکذا وقف فرمودند حجره معرف به چراغخانه را بر مسجد به جهت چراغخانه و صیغه وقف را جاری فرمودند. فیالتاریخ و ایضا وقف فرمودند چاه گاو و اسباب آن را بر حیاض مسجد و منابع و کرها و سقاخانهها.
نعم، الامر کما فیه فی التاریخ حرّره الحقیر اسداللّه الموسوی.
محلّ خط سرکار شریعتمدار نائبالامام حجتالاسلام فخـرالمحققین و سیدالمجتهـدین مولینا الاعظم حاجی سیداسداللّه دام ظلّه.
بسماللّه الرحمن الرحیم
الحمدللّه ربالعالمین والصلوة والسلام علی خیر خلقه محمد و آله اجمعین.
به تاریخ شب پنجشنبه بیست و دویم شهر رجبالمرجب سنه 1273 جناب شریعتمآب، دامظله، وقف فرمودند از جانب خود و جمیع ورثه غفران مآب حجتالاسلام، اعلیاللّه مقامه، صحن فضای سنگبست مسجد را از اطراف دو مهتابی بزرگ و آنچه برابر ایوان گلدسته و جنبین آن است .
و صحن متصل به گنبد بزرگ و ایوان بزرگ و محاذی دو چلستون و اطراف حوض بزرگ و فخریها متصل به دو شبستان طرفین مسجد را بر مؤمنین و مؤمنات از مصلّین و وعّاظ و مستمعین و ذاکرین مصائب ائمه هدی، صلواتاللّه علیهم، و مستمعین مسائل دینیه و طلاب و عابرین بر مهتابیها و مساجد مذکوره اطراف مسجد و مصلین بر اموات و با حاجت مصلین بر این مواضع مذکوره، مصلین اولی و اقدم خواهند بود .
از غیرمصلین، لکن معابر شبستانها و حجرات فوقانی جهت عبور حینالحاجة در شبستانها و حجرات اقدم خواهد بود و اولی و ایضا وقف فرمودند دالان و معبر سمت کوچه قصابها را از ابنیه و عرصه بر عابرین در مسجد و حواشی و متعلقات آن را بر مسجد و ایضا وقف فرمودند راه سمت خانه مشایخ و حمام را از معبر و دالان و سر در و جلوخان آن را و توابع آن را بر عابرین مسجد و بر مسجد و جرتالصیغة.
جرت الصیغ فی تاریخ الصدر، اسداللّه الموسوی.
محل خط سرکار شریعتمدار ملجأالانام حجتالاسلام نائبالامام مروّج شریعة سیدالانام، علیه و علی آله السلام، حاجی سیداسداللّه الموسوی.
(و ایضا فی) به تاریخ بیست و دویم شهر رجب سنه 1273 وقف فرمودند مقبره منوره حجتالاسلام به انضمام دروب و اُرسی و توابع آن و چراغخانه آن بر زائرین آن بقعه شریفه و قاری قرآن در آن بقعه و خادم بقعه، قربةً الیاللّه تعالی، و ایضا وقف فرمودند دکاکین جنب مقبره را و سکوهای داخل و خارج آن از عطاری و کرجیدوزی و علاقهبندی و بزازی و خشکهبارفروشی به استثناء دکان قصابی بر خادم بقعه و قاری قرآن که دائم در آن بقعه قرائت نماید و مصالح زائرین از فرش و روشنائی و امثال آن، قربةالیاللّه تعالی.
نعم، الامر کما فیه، فی رجب 1273، اسداللّه الموسوی.
محل خط سرکار شریعتمدار سیدالمحققین و فخرالمجتهدین ملجأالانام، ملاذالاسلام، مولینا حاجی سیداسداللّه الموسوی.
تمام اوراق وقفنامه مقابله با نسخه اصل شد مطابق و صحیح است، فی 10 شهر جمیدی الاولی سنه 1290 محل مهر عبده مؤمن بن محمد باقر الموسوی.
مقابله با نسخه اصل شد، مطابق و صحیح است بالتّمام فی شهر جمیدی الاولی سنه 1290، محل مهر محمد شفیع بن...
بسماللّه الرحمن الرحیم قد صحّ طباق هذا الکتاب مع اصوله المطاعة الصادرة من حصون الاسلام خص منهم حجةالاسلام الحاج سیداسداللّه، طاب رمسه الشریف، ثم انّی جعلت السیّد السند الجلیل والعالم الصالح النبیل التقی المعتمد الامین الحاج میرزا محمدحسین بن الحاجمیرزا هاشم بن الحاج سیدجعفر بن الحاج سیدمحمد باقر البانی للمسجد العظیم والمبانی لشریعة سیدالمرسلین، اعلیاللّه مقامهم العلی، فی ثالث عشر صفرالمظفر سنة اربعین بعد ثلثماثة بعد الالف، لصلاحه و حسن امانته و علمه و فضله و سداده فجعلته متولیا مستقلاً تاما فعلیه القیام بما یجب علیه متولیا و لایجوز منعه و مزاحمته و مضادّته لان مزاحمته صد عن سبیلاللّه و اخراج عن الصراط المستقیم. حرّرهُ الضعیف حسین الفشارکی...، شوال 1341 محل مهر: «حسین منی و انا من حسین.»
دو در در جنوب شرقی و جنوب غربی و دو در واقع در سمت شمال مسجد، محلهای اطراف را از طریق مسجد به یکدیگر متصل میکنند. مسجد سید به همت والای مرحوم حاج سید محمدباقر شفتی رشتی معروف به «حجتالاسلام» مطلق و «سید حجتالاسلام» در بین سالهای 1240 تا 1245هـ.ق بنا گردید. (2)
سید حجت الاسلام
سید حجتالاسلام در سال 1175هـ.ق در چرزه، از قرای طارم علیا در 60 کیلومتری شفت رشت، چشم به جهان گشود و پس از آموختن مقدمات به عتبات مهاجرت کرد.و پس از کسب فیض از محضر علمای عراق در سال 1205هـ.ق ـ سال فوت استادش مرحوم وحید بهبهانی ـ به ایران بازگشت و پس از درک محضر مرحوم میرزای قمی، در سال 1216هـ.ق در اصفهان ساکن گردید و تا آخر عمر در این شهر اقامت داشت .
و بالاخره در سوم ربیعالثانی 1260هـ.ق به بیماری استسقاء در اصفهان وفات یافت و در حاشیه مسجد در مقبره خویش مدفون گردید. (3)
سید حجتالاسلام علاوه بر داشتن مقام علمی و عظمت معنوی که حاصل آن تربیت شاگردان بسیار و تألیفـاتی بالغ بر 60 عنوان کتاب و رساله است (4)،
در جهات اجتماعی و قضائی و احساس مسؤولیت ویژه نسبت به اجرای احکام اسلامی و حدود الهی از دیگران ممتاز بود، به گونهای که اقدامات او در این زمینه زبانزد خاص و عام است.
ثروت و مکنت دنیوی سید نیز از ویژگیهای بارز اوست که منشأ خدمات بسیار و از جمله بنای عظیم او که اکنون «مسجد سید» نامیده میشود گردیده است.
نویسندگان به مناسبت، از عظمت مرحوم سید و مسجد او با عبارات گوناگون یاد کردهاند: صاحب روضاتالجنات مینویسد: «... تنها مسجد اعظم او که در اصفهان بنیان شد شاهد علوّ مقام و دلیل بر رفعت بنیان اوست، بلکه مسجد مزبور آیتی از آیات ملک و نشانی از نشانههای سلطنت معنوی اوست». (5)
مرحوم انصاری در تاریخ اصفهان مینویسد: «بنای جامع بیدآباد بر علوّ همتش فریاد میزند، زیرا مساجد بزرگ را شاهان متعدد ساختهاند و این مسجد را آن پادشاه علما به تنهایی کفالت فرمود». (6)
باری اساس ساختمان مسجد و بنای آن تا سال وفات مرحوم سید ـ 1260هـ.ق ـ به اتمام رسیده و پس از آن تکمیل بنا و تزئینات مسجد و بویژه تنظیم وقفنامه که بحث پیرامون آن، هدف اصلی این مقاله است، به کوشش مرحوم حاج سید اسداللّه فرزند مرحوم سید انجام پذیرفته است. (7)
حاج سید اسدالله
پس از فوت مرحوم سید، در بین 7 یا 10 پسر ایشان که همگی اهل علم و فضل بودهاند، مرحوم حاج سید اسداللّه در کسب علوم دینی و مقبولیت عامه و زهد و تقوا از دیگر اقران خود گوی سبقت ربود، تا آنجا که معرفت به «سید ثانی» و «حجتالاسلام ثانی» گردید و حتی از پدر در برخی خصوصیات ارجح دانسته شده است. (8)حاج سید اسداللّه در 1227هـ.ق در اصفهان متولد شد و پس از فراگیری مقدمات به نجف اشرف عزیمت کرد و پس از کسب علوم و معارف در سال 1260هـ.ق به امر پدر به اصفهان مراجعت نمود. از اساتید و مشایخ اجازات ایشان میتوان پدرش مرحوم سید حجتالاسلام، شیخ انصاری و شیخ محمدحسن صاحب جواهرالکلام را نام برد.
زهد و تقوا و کرامات و تشرّفات ایشان به محضر حضرت بقیةاللّه الاعظم(عج) معروف و در کتب مسطور است. (9)
تألیفات ایشان بجز رسائل مختصر فقهی به بیش از 27 عنوان میرسد. (10) از اقدامات حاج سیداسداللّه، جاری ساختن آب فرات در نجف اشرف و بنای غسّالخانه در آن و تعمیر مسجد سهله را میتوان نام برد. (11)
بدیهی است با چنین ویژگیهای علمی و عملی، مرحوم حاج سیداسداللّه نزد همگان و حتی برادران خود از منزلتی والا برخوردار بوده و بر این اساس اقدامات ناتمام مرحوم سید به دست ایشان اتمام پذیرفته است. از جمله این اقدامات تکمیل بنای مسجد سید و تنظیم وقفنامه آن است.
چون علیرغم برخی تحقیقات و تألیفات در اطراف شخصیت سید حجتالاسلام و مسجد سید، تاکنون از وقفنامه مسجد ذکری به میان نیامده و متن آن در هیچ یک از تحقیقات و تألیفات مذکور درج نگردیده است، .
در این مقال به بررسی متن وقفنامه و بازخوانی آن میپـردازیم. در ایـن بررسـی با نوعـی جدید از وقف مسجد و دقت نظر واقف آشنا میشویم. قسمتهایی از مسجد از قبیل صحن مسجد و نیز سقف شبستانها که سطح حجرهها را تشکیل میدهد.
به عنوان عبور و مرور بر مسجد وقف شده و حکم مسجد را ندارد، حوض مسجد و نحوه استفاده از برخی مواضع دیگر و اولویت انجـام دادن برخی امـور در قسمتهایی خاص از مسجد نیز در این وقفنامه مورد تصریح قرارگرفته و وسعت دید واقف و جواز استفادههای مختلف از یک قسمت را نشان میدهد.
ویژگیهای وقفنامه
از اصل وقفنامه نسخهای در دست نیست؛ آنچه موجود است سه رونوشت از اصل نسخه وقفنامه است که به سه خط مختلف و در اندازههای گوناگون نگارش یافته و تصاویر هر سه در آرشیو اداره اوقاف اصفهان موجود است.و از نظر متن کاملاً با یکدیگر مطابقت دارد. فقط اصل یکی از سه رونوشت به نظر نگارنده رسیده و در این مقاله به عنوان متن قرار گرفته است. این نسخه نزد نواده مرحوم سید، حجتالاسلام حاج سیدمهدی شفتی امام جماعت راتب مسجد سید موجود است.
این نسخه دارای جلد چرمی شامل هیجده برگ و در 35 صفحه 10 سطری به قطع 15ضربدر20 سانتیمتر است که به خط نسخ حسین طباطبائی در صفر 1290هـ.ق تنظیم شده و در ابتدا و انتها با اشعاری در مدح مرحوم سید زینت یافته است.
مطابق این وقفنامه، وقف مسجد در طول 11 سال در چهار مرحله انجام گرفته است:
اول: یوم سهشنبه هشتم رمضان 1262هـ.ق در مدرس مسجد؛
دوم: شب چهارشنبه سیم ربیعالمولود 1264هـ.ق؛
سوم: شب دوشنبه هیجدهم رمضانالمبارک 1271هـ.ق؛
از ویژگیهای این وقفنامه، نگارش آن در کمال روانی و خالی بودن نثر آن از هرگونه تکلف و تعقید است. وقفنامه در حضور چند تن از علما از جمله آقا میرمحمدمهدی و مرحوم سید زینالعابدین فرزندان مرحوم سید تنظیم یافته و در پایان نسخه موجود، صحت و مطابقت آن با نسخه اصل، مورد تأیید سیدمؤمن فرزند دیگر مرحوم سید و نیز محمدشفیع خوئی قرار گرفته و به مهر آنان مزیّن گردیده است.
همچنین مرحوم ملاحسین فشارکی (12) در شوال 1341هـ.ق ضمن تأیید صحت و مطابقت نسخه موجود، میرزا محمدحسین (13) از نوادگان مرحوم سید را به تولیت مسجد منصوب نموده است.
قابل ذکر است که مسجد سید دارای موقوفات بسیار از زمان مرحوم سید و بعد از آن بوده که متأسفانه اکنون جز تعدادی مغازه در اطراف مسجد، از هیچیک از آن موقوفات اثری نیست و به دلیل فقدان تولیت صحیح در سنوات اخیر در جهت احیای مسجد و موقوفات و نیز بازسازی و تعمیر خرابیهای آن که معلول گذشت زمان و نیز بمباران و موشکباران اطراف مسجد در زمان جنگ تحمیلی است، پیگیری لازم صورت نپذیرفته است.
متن وقفنامه مسجد سید اصفهان
هو صورت وقفنامچه مسجد جدیدی که بنا فرمودند سرکار فیض آثار مرجعالاکابر و ألأنام، کفیلالفقراء والایتام، مروّج شریعت سیدالانبیاء، علیه و علی آله السلام، حجتالاسلام سمیّ جدّه امامالخامس سیّدالسند حاجی سید محمدباقر الرشتی، اعلیاللّه مقامه فی دارالجنان، در محله بیدآباد دارالسلطنه اصفهان.بسماللّه الرحمن الرحیم
الحمدللّه ربالعالمین والصلوة والسلام علی خیر خلقه محمد و آله اجمعین اما بعد، نظر به اینکه بعض مواضع مسجد جدید حضرت حجتالاسلام، اعلیاللّه مقامه فی دارالسلام، وقفیّت و مسجدیّت آن غیرمعلوم بود، بلکه معلومالعدم بود بعض آن، لهذا جناب مستطاب مقتدیالأنام ملاذالاسلام آقای آقا سیداسداللّه، مدّظلهالعالی، و جناب مستطاب مولی الاعظم الاعظم الافخم سمیّالحجة آقامیر محمدمهدی (14)، سلمهاللّه تعالی، به تاریخ یوم سهشنبه هشتم شرعی شهر رمضانالمبارک سنه 1262 در مدرس مسجد حاضر شدند و در خدمت ایشان بودند جناب عمدةالفضلائی حاجی ملاّشفیع ترک خویی (15) و جناب عمدةالفقهائی آخوند ملامحمد رفیع رشتی (16) و جناب فضائلمآب آقا شیخ صدرای تنکابانی (17) و جناب قدوةالسادات حاجی میرمحمدصادق کلیشادی (18)
و جناب آقا سید زینالعابدین شفتی (19) و آخوند ملاحسن (20)، ولد مرحوم آخوند ملامؤمن، قرار وقفیّت اجزاء و مواضع مسجد به نحو آتی ذکره اصالةً و وکالةً از قبل سایر اخوان (21)
مقرر و وقف فرمودند.امّا آنچه جناب حجتالاسلام، اعلیاللّه مقامه، اخبار فرمودند به عنوان مسجد بودن گنبد و ایوان و دوچلستون طرفین گنبد و ایوان است .
و دو مهتابی بزرگ در صحن مسجد است به عبارة اخری دو سکوی بزرگ در دو طرف حوض است و تمامی شبستان بزرگ است بدون سطح بام آن که از توابع حجرات است و ایوان تحت گلدسته است.
امّا آنچه صیغه وقف آن را جاری فرمودند به تاریخ مسطور صفّه مقابل مقبره را به انضمام صفّه قرینه آن را که نجّارخانه بود وقف فرمودند بر عامه مصلّین به این معنی که مسجد کردند آنها را و همچنین شبستان کوچک را وقف فرمودند.
به عنوان مسجد بودن بر عامّه مسلمین و همچنین وقف فرمودند جمیع حجرات فوقانیه مبنیّه در مسجد را مع سطح چهار مهتابی که سوای مدرس بزرگ موازی چهل و پنج باب حجره است بر عامّه طلبه علوم دینیّه.
و امّا مدرس وقف شد بر مدرّس طلاب و اما گلدسته وقف شد بر مؤذن و قرّاء و ممجّدین.و امّا حوض بزرگ وقف باشد بر عامه متطهّرین از مسلمین خواه کسانی که از همین موضع حوض وضوء ساخته و در همین مسجد نمازگزارند و خواه در جایی دیگر. (22).
و امّا صحن مسجد قرار وقف بر این شد که صحن محاذی چلستون الی دو مهتابی، یعنی دو سکّو و یک زرع به حوض مانده به عنوان مسجدیت وقف بر مصلّین بوده باشد؛.
مگر به قدر شارع پهلوی سکّوها که آن مستثنی است از دم دالانها الی منتهای سکوها و داخل توابع است، یعنی بر عابرین در مسجد و حجرات و تتمه صحن و بیست باب فخریهای جنب شبستانها وقف برمسلمین واردین در مسجد اعم از نمازگزار و قاری و تعزیهدار و محصّلین مسائل و عابرین به حجرات.
و امّا چاه و منبع وقف است بر مصالح مسلمین به جهت آب حوض بزرگ صحن و حوض سرکر و خلاها و کرها و سقاخانه و شرب مسلمین.و امّا کر و خلاها وقف است بر عامه مسلمین و اما دربهای مسجد و دالانها وقف است بر عابرین در مسجد و طلاب.
و امّا أرض مزبله و دکاکین وقف بر مصالح مسجد از بوریا و چراغ و خدّام و آبکش و مؤذن و تعمیر.به تاریخ شب چهارشنبه سیّم شهر ربیعالمولود سنه 1264 جناب مقتدیالانامی آقا سیّداسداللّه به انحاء مسطوره بعد اوقات مسطوره را صیغه وقف جاری فرمودند.
اولاً سقاخانه جدید را وقف فرمودند بر عامه مسلمین که از آن شرب نمایند و ثانیا دکاکین جنب گاورو را و فوق گاورو و فوق مزبله را الی خانه حاجی جواد عصار را مع سکوها به انضمام سقاخانه قدیم و اُرسی جنب آن و فضای محاذی آن و سکوهای درب مسجد و اُرسیها الی دکان قصابی و فضای محاذی جرّاحی آنها و امکنه که انتفاع از آن ممکن باشد .
در آن فضا تمام را به استثنای شارع مسجد از فضای درب مسجد وقف فرمودند از جانب خود و جمیع ورثه جناب جنتمآب حجتالاسلام، اعلیاللّه مقامه، بر مسجد و مصارف آن از خادم و مؤذن و فرش و چراغ و غیره و ایضا وقف فرمودند .
سکوهای دالان درب بزرگ را و مواضع از دالان را که انتفاع از آن توان بردن به نحوی که مضرّ به مارّه نباشد به استثناء چهار فخری که کفشکن بر ایوان زیر گلدسته و صفّه نجارخانه و صفه مقابل مقبره است بر مصارف مسجد و ایضا معبر دالان را وقف فرمودند.
به عامه مسلمین از عابرین که از شرب و بردن آب به حیاض (23) و کرها و سقاخانه منتفع شوند و ایضا وقف فرمودند منبع کوچک را بر عامه مسلمین.
و ایضا وقف فرمودند گاورو را بر مسجد به جهت گاورو و ایضا وقف فرمودند دالان معبر کر و خلاها و مبال را به انضمام خلاها و کرها و مبال و حوض سرکر و خلاء را به انضمام اطراف آن بر عامه مسلمین به جهت رفع حاجات آنها.
و ایضا وقف فرمودند ممرّ فاضلآب را به انضمام فاضلآب و بقیه چهارصد زرع زمینی خربه به جهت کوتورز بر مسجد و ایضا وقف فرمودند دو اوطاق واقع در دالان کر و خلا متصّل به یکدیگر را به انضمام سکوهای دالان و اوطاق کوچک دم دالان که دلاکی است بر مسجد و ایضا وقف فرمودند.
قطعه خربه جنب شبستان کوچک را که درب آن سر حوض کر و خلاست بر مسجد و ایضا وقف فرمودند منبع بزرگ را بر مسجد و متعلقات مسجد و عامه مسلمین به جهت آب برداشتن و خوردن، رفع حاجات طلاب مسجد و به جهت وضوء ساختن و غسل نمودن عندالحاجة و بردن آب به حیاض مسجد و کرها.
و ایضا وقف فرمودند ایوان بزرگ زیر گلدسته را و ایوان جنب نجّارخانه حال را و ایوان و صفّه مقابل مقبره بر عامّه مسلمین از مصلّین لِلصّلوة به جهت مسجد بودن و قطعه زمین که حال خاک در آن ریخته واقع در پهلوی صفه مقابل مقبره مستثنی از مسجد است و ایضا وقف فرمودند.
نجارخانه حال را بر مسجد لَیِعمَل فیها ما یَلزِمُ العَمَلَ فیه لِلمسجدِ وَ لِلمُسلمینَ اَن یُصَلُّوا فیها ما لَم یُزاحِم الاعمال اللازمة للمسجد (24) .
و ایضا وقف فرمودند چهار فخری که در جنب ایوان گلدسته و صفّههای جنبین دو دالان است بر مسجد، لکن مادامی که حاجت به عبور نباشد انتفاع از آنها به جهت مسجد مقدم و اولی است بر عبور.
جرت الصیغ حسبما صدر فی تاریخالصدر حرّره الاقل اسداللّه الموسوی.
محلّ خط مبارک سرکار مقتدیالانام ملاذالاسلام مولینا حاجی سیداسداللّه دام ظلّه،
بسماللّه الرحمن الرحیم
ه الحمدللّه ربالعالمین والصلوة والسلام علی خیر خلقه محمد و آله اجمعین، به تاریخ شب دوشنبه هیجدهم شهر رمضانالمبارک سنه 1271 جناب شریعتمآب مقتدیالانامی مولانا حاجی سیداسداللّه، سلمهاللّه تعالی، قربة الیاللّه تعالی،
از جانب خود و جمیع ورثه جناب حجتالاسلام، اعلیاللّه مقامه، وقف مؤبّد و حبس مخلّد فرمودند مجموع حجرات و بیوتات قابل سکنای واقعات در اطراف اربعه مسجد را به انضمام شوارع و توابع آنها را از مهتابیها و طالار و مدرس بر عامه طلبه دینیه، حجراتی که فوقانی است .
و مدرس به عنوان مدرس بودن به جهت تدریس و حوض بزرگ واقع در وسط مسجد را وقف فرمودند بر عامه مسلمین از طلاب و مصلّین و عابرین و واردین و هکذا شلّه (25) را وقف فرمودند بر مسجد به جهت آنکه مادام که محتاجالیه است .
به جهت متاع بزازها و غیرهم اسباب خود را در آن گذارده باشند و هکذا وقف فرمودند حجره معرف به چراغخانه را بر مسجد به جهت چراغخانه و صیغه وقف را جاری فرمودند. فیالتاریخ و ایضا وقف فرمودند چاه گاو و اسباب آن را بر حیاض مسجد و منابع و کرها و سقاخانهها.
نعم، الامر کما فیه فی التاریخ حرّره الحقیر اسداللّه الموسوی.
محلّ خط سرکار شریعتمدار نائبالامام حجتالاسلام فخـرالمحققین و سیدالمجتهـدین مولینا الاعظم حاجی سیداسداللّه دام ظلّه.
بسماللّه الرحمن الرحیم
الحمدللّه ربالعالمین والصلوة والسلام علی خیر خلقه محمد و آله اجمعین.
به تاریخ شب پنجشنبه بیست و دویم شهر رجبالمرجب سنه 1273 جناب شریعتمآب، دامظله، وقف فرمودند از جانب خود و جمیع ورثه غفران مآب حجتالاسلام، اعلیاللّه مقامه، صحن فضای سنگبست مسجد را از اطراف دو مهتابی بزرگ و آنچه برابر ایوان گلدسته و جنبین آن است .
و صحن متصل به گنبد بزرگ و ایوان بزرگ و محاذی دو چلستون و اطراف حوض بزرگ و فخریها متصل به دو شبستان طرفین مسجد را بر مؤمنین و مؤمنات از مصلّین و وعّاظ و مستمعین و ذاکرین مصائب ائمه هدی، صلواتاللّه علیهم، و مستمعین مسائل دینیه و طلاب و عابرین بر مهتابیها و مساجد مذکوره اطراف مسجد و مصلین بر اموات و با حاجت مصلین بر این مواضع مذکوره، مصلین اولی و اقدم خواهند بود .
از غیرمصلین، لکن معابر شبستانها و حجرات فوقانی جهت عبور حینالحاجة در شبستانها و حجرات اقدم خواهد بود و اولی و ایضا وقف فرمودند دالان و معبر سمت کوچه قصابها را از ابنیه و عرصه بر عابرین در مسجد و حواشی و متعلقات آن را بر مسجد و ایضا وقف فرمودند راه سمت خانه مشایخ و حمام را از معبر و دالان و سر در و جلوخان آن را و توابع آن را بر عابرین مسجد و بر مسجد و جرتالصیغة.
جرت الصیغ فی تاریخ الصدر، اسداللّه الموسوی.
محل خط سرکار شریعتمدار ملجأالانام حجتالاسلام نائبالامام مروّج شریعة سیدالانام، علیه و علی آله السلام، حاجی سیداسداللّه الموسوی.
(و ایضا فی) به تاریخ بیست و دویم شهر رجب سنه 1273 وقف فرمودند مقبره منوره حجتالاسلام به انضمام دروب و اُرسی و توابع آن و چراغخانه آن بر زائرین آن بقعه شریفه و قاری قرآن در آن بقعه و خادم بقعه، قربةً الیاللّه تعالی، و ایضا وقف فرمودند دکاکین جنب مقبره را و سکوهای داخل و خارج آن از عطاری و کرجیدوزی و علاقهبندی و بزازی و خشکهبارفروشی به استثناء دکان قصابی بر خادم بقعه و قاری قرآن که دائم در آن بقعه قرائت نماید و مصالح زائرین از فرش و روشنائی و امثال آن، قربةالیاللّه تعالی.
نعم، الامر کما فیه، فی رجب 1273، اسداللّه الموسوی.
محل خط سرکار شریعتمدار سیدالمحققین و فخرالمجتهدین ملجأالانام، ملاذالاسلام، مولینا حاجی سیداسداللّه الموسوی.
تمام اوراق وقفنامه مقابله با نسخه اصل شد مطابق و صحیح است، فی 10 شهر جمیدی الاولی سنه 1290 محل مهر عبده مؤمن بن محمد باقر الموسوی.
مقابله با نسخه اصل شد، مطابق و صحیح است بالتّمام فی شهر جمیدی الاولی سنه 1290، محل مهر محمد شفیع بن...
بسماللّه الرحمن الرحیم قد صحّ طباق هذا الکتاب مع اصوله المطاعة الصادرة من حصون الاسلام خص منهم حجةالاسلام الحاج سیداسداللّه، طاب رمسه الشریف، ثم انّی جعلت السیّد السند الجلیل والعالم الصالح النبیل التقی المعتمد الامین الحاج میرزا محمدحسین بن الحاجمیرزا هاشم بن الحاج سیدجعفر بن الحاج سیدمحمد باقر البانی للمسجد العظیم والمبانی لشریعة سیدالمرسلین، اعلیاللّه مقامهم العلی، فی ثالث عشر صفرالمظفر سنة اربعین بعد ثلثماثة بعد الالف، لصلاحه و حسن امانته و علمه و فضله و سداده فجعلته متولیا مستقلاً تاما فعلیه القیام بما یجب علیه متولیا و لایجوز منعه و مزاحمته و مضادّته لان مزاحمته صد عن سبیلاللّه و اخراج عن الصراط المستقیم. حرّرهُ الضعیف حسین الفشارکی...، شوال 1341 محل مهر: «حسین منی و انا من حسین.»
پی نوشت:
1- ماهرالنقش، محمود، مجله موزهها، سال اول، شماره یکم، شهریور 56، ص92. در این مقاله آغاز بنای مسجد سال 0811هـ.ق عنوان شده است. با توجه به سال ولادت مرحوم سید (5711هـ.ق) و سال ورود او به اصفهان (6121هـ.ق)، مسلما بنای مسجد پس از این سالها و بنابر قول صحیح بین سالهای 0421 تا 5421هـ.ق بوده است.
2- امین، سیدمحسن، اعیان الشیعه، ج7، ص881، دارالتعارف، بیروت، 3041هـ.ق. .
3- مهدوی، سید مصلحالدین، بیان المفاخر در احوالات حاج سیدمحمدباقر حجتالاسلام شفتی، ج1، ص27، چاپ اول، انتشارات مسجد سید، 8631. قابل ذکر است که این کتاب در دو جلد پیرامون احوالات مرحوم سید و اولاد و آثار او تألیف شده و تنها اثر منحصر در این زمینه میباشد. .
4- از مجموعه آثار قلمی سید حجتالاسلام تاکنون دوره مطالع الانوار فی شرح شرایع الاسلام در شش مجلد و نیز تحفة الابرار در یک جلد به کوشش انتشارات مسجد سید به چاپ رسیده است.
5- چهار سوقی، میرزا محمدباقر، ترجمه روضات الجنات، ج2، ص092، به نقل از مهدوی، سید مصلحالدین، همان، ج2، ص58. .
6- جابری انصاری، میرزا حسنخان، تاریخ اصفهان، ص69، به نقل از همان. .
7- در زمینه بررسی ساختمان مسجد سید و ویژگیهای معماری آن تحقیقات فردی و گروهی چندی به صورت ویژه و یا ضمن تحقیقات گسترده با موضوعات مختلف انجام گرفته که از آن جمله عناوین و برخی مشخصات تحقیقات موجود در آرشیو بخشهای تکنگاری (منوگرافی) و عکس و اسلاید دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه شهید بهشتی تهران بدینقرار است:
الف: بررسی مساجد اصفهان، سال 3631، به شماره 991 رب؛ ب: بررسی طاقهای مسجد سید، سال 5631 به شماره 1622؛ ج: ورودی مساجد، سال 7ـ5631، به شماره 1813؛ د: بناهای تاریخی آسیبدیده در جنگ، سال 8 ـ7631 به شماره 8882؛ هـ: گنبد خانههای قاجار، سال 8631، به شماره 7103؛ و: آلبوم عکس و رسم پلان کامل، به شمارههای 94 و 315. .
8- اعتمادالسلطنه، محمدحسن خان، الآثر و لآثار، ص931، به نقل از مهدوی، سیدمصلحالدین، همان، ج2، ص152.
9- مهدوی، سید مصلحالدین، همان، ج2، ص133.
10- از مجموعه آثار قلمی مرحوم حاج سید اسداللّه تنها کتاب الامامة در یک جلد به کوشش انتشارات مسجد سید به چاپ رسیده است.
11- امین، سید محسن، اعیان الشیعه، ج3، ص782. .
12- متوفی به سال 3531هـ.ق فقیه اصولی و خطیب از شاگردان میرزا حبیباللّه رشتی و سید محمدحسن شیرازی. امین، سید محسن، اعیان الشیعه، ج9، ص232.
13- سید محمدحسین جعفری، متولد 3031هـ.ق و متوفی 9631 امام جماعت مسجد سید، مهدوی، سید مصلحالدین، همان، ج2، ص881.
14- این دو از فرزندان مرحوم سید حجتالاسلام بوده و از احوالات آنان اطلاعات دقیقی در دست نیست: مهدوی، سیدمصلحالدین، همان، ج2.
15- ملامحمد شفیع بن محمد خوئی اصفهانی فرزند ابوالقاسم از شاگردان مرحوم سید و متوفی سال 5621هـ.ق میباشد. همان، ج2، ص624..
16- مولی محمد رفیع بن علی رشتی معروف به شریعتمدار از شاگردان و مجازین سید حجتالاسلام. نسب او به عماریاسر میرسد و وفات او را به سال 2921هـ.ق نوشتهاند. همان، ج2، ص024.
17- از این دو تن اطلاعی به دست نیامد.
18- میرمحمد صادق بن سید محمد شاگرد و داماد سید حجتالاسلام بوده وفات او در سال 5621هـ.ق در اصفهان بوده است، همان، ج2، ص724.
19- ر. ک به: پاورقی 1.
20- ر. ک به: پاورقی 4.
21- از آنجا که سید حجتالاسلام دارای فرزندان دختر نیز بوده است، به نظر میرسد در انتخاب عبارت «سایر اخوان» سهوی رخ داده و چنانچه در قسمتهای دیگر همین وقفنامه ذکر شده عبارت «سایر ورثه» صحیح است.
22- از نظر فقهی با وضوی ساخته شده از آب یک مسجد نمیتوان ابتداءً در محل دیگر نماز گزارد مگر آنکه تصریح به جواز شود و این عبارت به منظور تصریح در جواز است.
23- حوضها جمع حوض.
24- ترجمه: تا اموری که برای مسجد ضروری است در آن انجام شود و مسلمین مادام که نمازگزاردن در آن ایجاد مزاحمت برای امور مذکور ننماید، میتوانند در آن نمازگزارند.
25- بر وزن غلّه، قسمت انتهای شبستان کوچک مسجد سید را گویند.
منبع:
نویسنده: سید محسن قائم فرد
این مقاله در تاریخ 1402/6/28 بروز رسانی شده است
این مقاله در تاریخ 1402/6/28 بروز رسانی شده است
