مقدمه
با استقرار حکومت شیعی صفوی و رشد فعالیتهای وسیع در گستره فرهنگ، راه ترقی فرهنگ و تمدن هموار گردید. پس از تثبیت این حکومت فعالیت گستردهای در زمینه مدرسه سازی در ایران پدید آمد؛
این روند با به حکومت رسیدن شاه عباس و انتقال پایتخت به اصفهان که ضمنا یک دوره مقطعی آرامش و امنیت اجتماعی و سیاسی بیشتر نیز بود، تسریع گردید و مدرسههای زیادی با حمایت شاه خانواده سلطنتی و شاهزادگان، درباریان، صاحب منصبان، پزشکان، خواجگان، افراد با نفوذ اجتماع و افراد خیر در اصفهان احداث شد و این روند تا پایان دوره صفوی با شدت و قوت دنبال گردید.
مدرسه شفیعیه یکی از مدارس دوره میانی صفوی است که علاوه بر دارا بودن وجوه اشتراک با سایر مدارس این دوره ویژگیهایی را نیز در بردارد که در طی این مقاله نگارنده سعی نموده آنها را مطرح و مورد تحلیل قرار دهد.
بدین منظور کلیه مدارک موجود در مورد این مدرسه اعم از ترسیم شده و مکتوب، بررسی و مطالعه گردید، سپس چگونگی معماری و تزیینات مدرسه به صورت میدانی در محل مورد مطالعه قرار گرفت. در همین راستا از مطالعه وقفنامه مدرسه و تطبیق با وضعیت موجود نتایج جالب توجهی حاصل آمد که محور اصلی بحث این مقاله را تشکیل میدهد.
بر طبق تاریخ وقفنامه که در ربیع الاول سال 1064 ه تنطیم شده، آغاز کارهای ساختمانی مدرسه از سال مذکور شروع و تا سال 1067 یعنی حدود سه سال طول کشیده است (1).
محمد مهدی اصفهانی در کتابش وضعیت مدرسه را چنین توصیف نموده: «... در آنجا مدرسه خرابیست که آنرا مدرسه شفیعیه مینامند و گویا در زمان فتنه افغان خراب و بایر شده و حقیر خود شصت سال قبل از این در آن رفته دیده بودم حجرات آن اکثر خراب و بیدروازه و احدی در آن ساکن نبود...» (2).
عناصر و اجزای ساختمانی و فضاهایی که روی دو محور عمود بر هم شمالی - جنوبی و شرقی و غربی قرار گرفتهاند، با عناصر و فرمهایی چون ایوان، جلوخان، پیشطاق، هشتی، دالان، حجره، وضوخانه، شبستان، پلکان و حیاط بر پا گردیده است.
نقشه بنا با فرم چهار ایوانی روی دو محور و حجرههایی در طرفین هر ایوان میباشد که به دور یک حیاط مرکزی به شکل مستطیل ترتیب داده شدهاند.
بیشترین مطالب تحقیقی مکتوب در خصوص این بنا به آقای دکتر لطفاله هنرفر تعلق دارد؛
وی ضمن ارائه توضیحاتی مختصر در مورد مدرسه، کتیبه سر در و دو کتیبه دیگر مدرسه را قرائت کرده است. (3)هر چند کتیبههای مدرسه قبلا توسط محقق مذکور معرفی شده ولی در این مقاله مجددا همراه با پوشش تصویری ارائه گردیدهاند.
مدارک مرسوم متعلق به این مدرسه نسبتا کامل و شامل نقشه پلان و نقشههای نماهای غربی شرقی و شمالی - جنوبی ساختمان میباشد که در تیر ماه سال 1376 توسط میراث فرهنگی استان اصفهان ترسیم گردیده است؛ ضمنا این اثر در همین سال با شماره 1908 به ثبت آثار تاریخی رسید.
از نظر کارکردی با تقسیم مسیرها، ارتباط بین فضاهای اصلی و سایر فضاها را میسر میسازد. در حال حاضر روبروی ایوان شرقی یک باغچه با چند درخت وجود دارد
که البته نص صریح وقفنامه در این زمینه، واقف حق کاشتن درخت در مدرسه را برای همیشه سلب مینماید: «... و درختان به هیچ وجه در میان مدرسه غرس ننمایند...» (4)و این در حالی است که درخت و طراوت حاصل از سبزی آن یکی از اجزاء اصلی موجود در حیاط سایر مدارس این دوره میباشد.
عقد چنین شرطی یکی از نکات استثنایی و سلیقهای در خصوص این مدرسه میباشد که توسط بانی اعمال شده است.
بر طبق همین منبع در گذشته یک حوض آب نیز در حیاط وجود داشته و فراشی نیز برای خالی و پر کردن حوض مذکور و حوض غسالخانه تعیین شده بود که مبلغی از عایدی حاصل از اوقاف مدرسه به وی تعلق میگرفت. (5) ولی در حال حاضر هیچ اثری از این دو حوض وجود ندارد.
هر ایوان از یک بخش عمودی شامل یک قاب مستطیل شکل ترکیب شده که یک دهانه با طاق جناغی را در بر گرفته است. هر چهار ایوان بیآرایه و فاقد تزئیناند، ایوان غربی به یک فضای چهار صفه بزرگ متصل است، این فضا با لفظ «چهار صفه» به عنوان یکی از دو مسجد موجود در مدرسه بدین ترتیب معرفی میشود:
«... برای ادای صلوة فریضه و مستحبه در مسجد که عبارتست از چهار صفه معینه بزرگ که رو به مشرق واقعست از مدرسه مذکوره و شبستان که آن نیز مسجد است...» (6)
این بخش که بزرگترین فضای مدرسه را بخود اختصاص داده، گویای عملکرد ثانوی برای مدرسه یعنی برگزاری نماز جماعت و یک محل تجمع عمومی در محله در اوقات شرعی است.
در وقفنامه افزون بر معرفی این فضا به عنوان مسجد و شبستان واقع در جبهه شرقی ساختمان را هم مسجد معرفی مینماید که این نیز اهمیت وجود مسجد و نمازخانه را در مدرسه مورد بحث خاطر نشان میکند.
بدین لحاظ دو عملکرد عبادی و آموزشی را میتوان برای مدرسه شفیعیه عنوان کرد؛ به جنبههای عمومی و اجتماعی آن در ادامه پرداخته خواهد شد.
سطوح داخلی فضای چهار صفه را با اندودی از گچ روکش کردهاند و برای تزیین در قسمت سقف از یزدی بندی استفاده نمودهاند که با استفاده از رنگهای قهوهای روشن، شکلاتی و سیاه کلیه خطوط یزدی بندیها را حاشیه سازی کردهاند، این تزیین در نوع خود بسیار زیباست .
و در مقایسه با سایر مدارس باقی مانده این دوره منحصر بفرد است. به منظور افزایش روشنایی و همچنین تهویه هوای این فضای بزرگ بر بخش فوقانی دو دیوار شمالی صفه شمالی و دیوار جنوبی صفه جنوبی دو طاقنمای مشبک با طرح اسلیمی تعبیه کردهاند.
دو کتیبه سنگی به خط محمد رضا امامی خطاط برجسته دوره صفوی با تاریخ 1067 بر دو بدنه شمالی و جنوبی ایوان غربی وجود دارد که مفاد وقفنامه مدرسه را شامل میشود بر کتیبه نصب شده بر دیوار شمالی که دارای ابعاد 100 ضربدر 197 سانتیمتر است و در بیست سطر با خط نستعلیق بطور برجسته نوشته شده این عبارات بچشم میخورد.
سطر اول: «هو الواقف علی الضمائر بسم الله الرحمن الرحیم وقف نمود احوج المحتاجین الی غفور به الغفور محمد شفیع ابن جمالالدین محمد خوزانی اصفاهانی کل این مدرسه حقیره محدثه خود را با بیوتات معینه و»
سطر دوم: «معلومه مربوطه به آن که بیوتات مسفوره مشتمل است بر سه باب شاخه و حجرات تحتانی و فوقانی اطراف آنها و غسالخانه مربوط به مدرسه و فضا (ی) دیگر که کرو چاه و مستراح در آن واقع است»
سطر سوم: «و ممر بیوتات مذکور از میان مدرسه مسطوره است و این چهار صفه و شبستان متصله بکریاس مسجد در مدرسه است بر طلبه علوم دینیه اثنی عشر که ادای صلوات»
سطر چهارم: «در مسجد و شبستان و تغسیل و تکفین اموات مؤمنین در غسالخانه مزبوره و طلب علوم دینیه در مساجد و مدرسه و بیوتات مزبوره مینمایند وقفا صحیحا دائما شرعیا»
سطر پنجم: «و بعد ذلک وقف نمود قربة الی الله تعالی کفارة البعض سیاته همگی و تمامی آنچه تا این وقف بعنوان بلا منازعی در تصرف شرعی[واقف].
سطر ششم: «بود از رقبات و عقارات را که عبارتست از هفت حبه و یکدانگ و نیم یکحبه از کل هفتاد و دو حبه قریه معروفه بمحمدآباد قهاب و قاطبت سه حبه و نیم از کل هفتاد و دو»
سطر هفتم: «حبه در موضع طادلنجان و موازی شش سهم و چهار دان[گ]یکسهم از جمل[ه]بیست و پنج سهم از بیست و پنج سهم عبارتست از چهار حبه از کل هفت[اد دو حبه]قری و سفاباد ماربین و کل شش سهم و چهار[دانگ]و نیز از بی[ست]و[پنج]سهم که بیست و پنج سهم عبارتست از کل سه حبه از هفتاد و دو حبه موضع»
سطر هشتم: «امینآباد ماربین و تمامت سه حبه و دو دانگ و یک شعیر از جمله یک[حبه]دیگر از کل هفت[اد]دو حبه[مو]ضع کنگازجی و هنگی هفت[اد و دو]حبه تیمچه... مفید مربوطه... ملکی احداث نموده واقف حقیر مذکور و واقع؛ دوازده سطر دیگر تراشیده شده و اثری از آن وجود ندارد.
کتیبه نصب شده بر دیوار جنوبی ایوان با ابعاد 18 ضربدر 172 سانتیمتر در 19 سطر به شرح ذیل است:
سطر اول: «ماه مبارک رمضان[ن که همه]ساله در مدرسه مزبور روضة الشهدا خوانده شود از رعایت قاری و اسراج مجمع و لوازم آن بهمه جهت آنچه کرده شود»
سطر دوم:».. جهات و عوار[ضا]ت دیوانی و تعمیر و تنقیه قنوات و مرمت مستغلات وقفی و مسجد و مدرسه و غسالخانه مربوطه و بام مدرسه و تجدید»
سطر سوم: «بوریا و مؤنات زراعت بکفالتی که بحکام جور و عمال دیوانی و غیره در کار باشد و متضمن مصلحت و انتظام وقف باشد که هر گاه آن تکلیف»
سطر چهارم: «بعمل نیاید و ضرر[ی]بموقوفات یا حاصل آن رسد یا امری بخلاف شرط واقف بعمل آید چیزی نزد مستأجران و زارعین وقف»
سطر پنجم: «باقی ماند و ضایع شود دغدغه شرعی نکرده آنچه در کار باشد و ضرر نموده در مسجد و کریاس دهلیز هر شب چراغ روشن کرده بعد از وضع اخرا[جا]ت»
سطر ششم: «مزبوره و بترتیب[ی]که م[سطور]شده آنچه باقی مانده متولی میانه طلبه ساکنین حجرات و بیوتات جنب مدرسه بشرط آنکه طلبه مشغول بطلب»
سطر هفتم: «علوم د[ینیه با]شند و بیکار نباشند فراخور استحقاق و صلاح و تقوی و فضل هر یک قسمت نمایند و همچنین شر[ط]نمود که[مو]قو[فا]ت مزبوره را نخرند و نفرو[شند]مرهون نسازند و زیاده از سه سال باجاره ندهند نه بعقدد[ی]واحد ونه بعق[ود] متعدده واحدی از ار[باب]»
سطر هشتم: «و حکام[و ارباب مناصب دیوان]و ملازمان امراء ومقربان پادشاه ذوالاجاه عصر را مالک[انتفاع از آنها سازند]ونه... اراض[ی]... بواسطه»
سطر نهم: «موقوفات را اصلا بجهت ساکنین[بیوتات]و خانه و سکنی نموده و آ[نها]..... در مدرسه... «
سطر دهم: «مدون سازند در[مدرسه مز]بوره[بنا]ی عمارت نکنند و بهمین[س]نة و کیفیت گذاشته تعمیر و مر[مت] نما[یند]....»
سطور ادامه کتیبه تراشیده و یا در اثر فرسایش معدوم شده تا انتهای دو سطر آخر که با عبارت:
»......... سنة تسع و ستین بعد الف من هجرة النبویه» سطر آخر:»(...)...(...) کتیبه [مح]مد ر[ضاالا]مامی الاصفهانی....«پایان مییابد (7).
اتاق اصلی در هر یک از حجرهها دارای اندازههای متفاوتی است.ایوانچههای حجرهها سایز نماهای رو به حیاط را تشکیل میدهند. بخش بیرونی ایوانچهها هماهنگ با نمای عمومی مدرسه، ساده و فاقد هر گونه تزیین است و بخش داخلی که دارای یک درگاه و پنجره مشبک است نیز فاقد تزیین میباشد.
پوشش حجرهها را به شیوه آهنگ اجرا کردهاند. هر چند مدرسه در یک طبقه بنا شده ولی به منظور افزایش تعداد حجره ها در چهار قسمت از ساختمان حجرههای کوچکی به صورت نیم طبقه ساختهاند. دوتا از این حجرهها در دو سوی ضلع شمالی و دوتای دیگر در دو سوی ضلع جنوبی واقع شدهاند.
ابعاد این حجرهها که دارای اندازههای مختلفی بمراتب کوچکتر از ابعاد حجرههای طبقه همکف میباشد. بدین ترتیب از فضاهای بدون استفاده به بهترین وجه برای ایجاد حجرههای بیشتر بهره گرفتهاند.
در منتها الیه ضلع شرقی ساختمان در پشت ایوان و سایر فضاهای این جبهه یک فضای مسقف طویل با ابعاد 5 ضربدر 20 متر وجود دارد؛ این فضا همانطور که قبلا ذکر شد به عنوان مسجد دوم استفاده میشده است. ورودی شبستان در ضلع شمالی آن قرار گرفته و به هشتی باز میشود.
علاوه بر تفاوت موجود از نظر جنس مصالح بکار رفته، این بخش با سطوح مجاور - معبر - حریم مجموعه ورودی را با اختلاف سطحی برابر منفی 50 سانتیمتر از سطح کف معبر، از قسمتهای مجاور تفکیک کردهاند.
طراحی جلوخان در این مدرسه به خوبی جداسازی مجموعه ورودی از بافت اطراف و تأکید بر اصل بنا را نشان میدهد و پیشطاق نیز عملا بر این تأکید میافزاید. پس از درگاه و دو پله سنگی، هشتی واقع شده که کف آن 50 سانتیمتر پایینتر از کف جلوخان است.
از این هشتی سه مسیر منشغب میگردد، یکی به شبستان راه میدهد، یکی از طریق پلکان به حجرهای در نیم طبقه فوقانی منتهی میشود مسیر دیگر که در امتداد ورودی قرار دارد به ایوانچه میرسد که ارتباط هشتی با حیاط و فضای داخلی مدرسه را میسر میسازد.
این ایوانچه با توجه به اتصال به مجموعه ورودی جزئی از آن تلقی گشته و از نظر عملکرد یک فضای عبوری - ارتباطی میباشد.
مدرسه همانطور که از ترکیب ساختمان آن برمیآید بجز بخش ورودی از جمیع جهات به بافت شهری پیوسته بوده و متن وقفنامه نیز بر این مطلب اذعان دارد:
«... مدرسه مذکوره محدود میشود از سمت شمال به خانه مرحوم خواجه کمالالدین رنانی و حاجی حوری شهره و خانه استاد حیدر مقنی و استاد حسن چیت ساز و از سمت مغرب به خانه حاجی مورچانی و حصه مفروزه از خانه ملا محمد مطلق که ملک ورثه ملا اسمعیل و ملا کتاب الله و شرکاء ایشان است
بنحوی که قسمتنامچه علیحده بمهر حضرات حکام شرع دارالسلطنه اصفهان مشخص و معین گردیده از طرف سمت جنوب بکوهیمه فروشی ورثه مرحوم اسمعیل - بیک و از سمت مشرق بدکاکین مذکوره که احداث کرده حضرت واقف مشار الیه است...»؛
در پایان سند، دکانهای مذکور چنین معرفی میشوند: «دکاکین معینه معلومه مشخصه متصله بمدرسه مذکوره که چهار بابست و احداث کرده حضرت واقف مشار الیه است با ملحقات و منضمات دینیه و ممر و مدخل و بالاخانها(ی) معینه معلومه فوق آنها و با ملحقات و منضمات دینیه آنها بالتمام...» (8).
از مطالب فوق میتوان نتیجه گرفت، علاوه بر اینکه مدرسه در یک بافت بهم فشرده مسکونی قرار داشته در معبر مجاور نیز دارای دکانهایی بوده که درآمد آنها در کنار عواید حاصل از سایر رقبات وقفی، صرف هزینههای مدرسه میشده است.
با بررسی بافت اطراف مدرسه و تطبیق آن با وقفنامه معلوم میشود که معبر فعلی مدرسه در گذشته بازار بوده و چهار دکان وقفی مدرسه در همین بازار قرار داشتهاند. شایان ذکر است معبر فعلی مدرسه موسوم به کوچه پاگلدسته در امتداد بازاری بنام بازار دردشت بوده است.
با انجام اقدامات توسعه شهری در دهه 50 در شهر اصفهان، پس از احداق خیابان ابنسینا در سال 1352 که از میان این قسمت از بافت تاریخی اصفهان عبور داده شد، با بریدن بافت عملا وضعیت محله قدیمی دردشت برهم زده شد؛
از جمله بازار دردشت که بخشی از آن در جانب جنوبی خیابان ابن سینا همچنان پابرجاست ولی امتداد آن در سوی دیگر خیابان یعنی کوچه پاگلدسته، پس از تخریب دستخوش تغییرات عمده شده، بطوریکه اثری از گذشته خود را نشان نمیدهد.
ورودی در بخش جلوخان و پیشطاق دارای نمای طراحی شده و تزیین است. نمای جلوخان در طرفین شامل دو طاقنما میباشد که با استفاده از آجر و بدون تزیین است. سه در ورودی از سه بخش عمودی شامل پیشطاق و دو قاب باریک طرفین آن تشکیل یافته، بر هر یک از دو قاب کناری، دو طاقنما در دو طبقه ایجاد شده که دو سوی سر در را در برگرفته است.
کتیبهای از جنس کاشی که روی درگاه نصب شده از نظر نمایی این بخش را به دو قسمت تحتانی و فوقانی تقسیم کرده است. درگاه در بخش تحتانی قرار دارد و بخش فوقانی که پوشش را نیز شامل میشود دارای یزدی بندیهایی است با رنگ قهوهای و لاجوردی حاشیه سازی شدهاند. کتیبه سر در مدرسه از جنس کاشی با زمینه لاجوردی و بخط ثلث سفید به شرح زیر میباشد:
«قد اتفقت عماره هذه المدرسه الحقیره و المساجد المبنیه فیها فی ایام خلافة السلطان الاعظم و الخاقان الاکرم مروج مذهب آبائه ائمه الطاهرین السلطان بن السلطان شاه عباس الثانی الموسوی الصفوی الحسینی بهادرخان خلدالله ملکه وفق با حداثه و اتمامه احقر عباداله و احوجهم الی ربه الغفور ابن جمالالدین محمد الخوزانی محمد شفیع الاصفهانی عفی عنهما فی 1067 کتبه محمدرضا الامامی»
که این بخش بنا از اصل خود منفک شده است. در گوشه غربی، بین چاهخانه و مستراح اثر یک رودی وجود دارد که هم اکنون تیغه و مسدود شده است. با توجه به اینکه فضاهایی از مدرسه در این جبهه توسط ساختمانهای مجاور فعلی تصرف شده میتوان مکان غسالخانه را در این بخش جدا شده در نظر گرفت.
2 - تأکید بر تقارن در عناصر ساختمانی و فضاسازی
3 - انتظام اجزاء و عناصر ساختمانی بر اساس دو محور عمود بر هم
4 - تفکیک حریم کلیه فضاها با استفاده از اختلاف سطح و تغییر جنس و کاربرد مصالح
5 - رعایت اصل درونگرایی در طراحی بنا، بطوریکه بین فضاهای داخلی مدرسه کوچکترین ارتباطی از نظر بصری با محیط خارج وجود ندارد.
6 - کاربرد حیاط به عنوان یک فضای مقسم و ارتباط دهنده مسیرها و انتظام کلیه فضاهای اصلی گرداگرد آن
7 - در طراحی جلوخان با ایجاد اختلاف سطح منفی 50 سانتیمتر نسبت به کف معبر در بخش ورودی افزون بر رعایت این قسمت بر اصل بنا نیز تأکید شده است.
8 - اختصاص یک فضای چهار صفه که بزرگترین فضای این ساختمان نیز میباشد و یک شبستان به مسجد، دلیلی بر اهمیت وجود نمازخانه در این مدرسه میباشد.
9 - تأکید شدید بر محورها با طراحی فضاهای اصلی - ایوانها - به صورت متقابل و متقارن بر روی دو محور عمود بر هم.
2 - از تکرار و هماهنگی یک ریتم خاص در گرداگرد نما به صورت یک طبقه، مدولی متناسب بوجود آمده که نظامی خاص را ایجاد کرده است و احساس یکپارچی و وحدانیت را در فضا بدست میدهد.
3 - تأکید بر ایوانها که با رفعت آنها، دارای برتری بصری و نمایی نسبت به سایر نماها میباشند.
4 - پرهیز از ایجاد هر گونه تزیین در نمای داخلی مدرسه و بطور کلی فقر عمومی مدرسه از لحاظ تزئینات و آرایههای معماری
5 - بخش بندی فضاها و سطح قابل تزیین به کمک عناصر معماری، با استفاده از طاق و طاقنما
6 - سطوح تزیین شده عبارتند از: نیم گنبد بخش میانی، پیشطاق ورودی و پوشش فضای چهار صفه.
همگامی و هماهنگی با سایر مدارس دوره مذکور را نشان میدهد.
ولی بر اساس نتایج بدست آمده از وقفنامه، بنا در چند مورد نکتههای جالب توجهی را در بردارد. یکی از این نکات، اختصاص دو فضای بزرگ در مدرسه برای برگزاری نماز است. در وقفنامه به هر دو فضا با عنوان «مسجد» اشاره شده است (9).
با مروری بر تاریخ تعلیم و تربیت اسلامی خواهیم دید که این امر مهم پس از رحلت پیامبر با آموزش قرآن و بحث پیرامون سیره و سنت نبوی در مساجد آغاز شد و در پایان سده اول هجری شاخههای دیگری چون تفسیر، علم الحدیث و فقه به ظهور رسیدند و فعالیت مسلمین بطور جداگانه در هر یک ادامه یافت. (10)
کلیه فعالیتهای علمی مذکور در مسجد صورت میگرفت و بدین ترتیب مسجد که اصلیترین مرکز تجمع مسلمین بود، در پی رسیدگی به کلیه مسائل اسلامی و استفاده عملی از آن، مرکزیت علمی هم یافت.
در میانه سده دوم هجری اهمیت مسجد در ترویج علوم نوظهور اسلامی به حدی بود که مسجد چون دانشگاهی وظیفه پاسداری از این علوم و خدمت به فرهنگ اسلامی را بر عهده گرفت و شیفتگان علوم اسلامی به فراگیری دانش در آن پرداختند. (11)
علاوه بر مساجد، در سدههای نخستین اسلامی مکانهای آموزشی دیگری نیز بنا شدند که تأثیر آنها در روند شکلگیری و تکوین مدارس مهم است این مکانها عبارتند از: بیت الحکمه، خزانة الحکمه، دارالحکمه، دارالعلم و مجالس خصوصی اساتید که بیشتر در منازل ایشان منعقد میشد. (12)
با توجه به اینکه مساجد جوابگوی تمامی نیازهای مطرح شده در راستای تعلیم و تربیت اسلامی نبودند، در قرن پنجم مکانهای آموزشی ویژهای تأسیس شده که از آنها به عنوان «مدرسه» در فرهنگ اسلامی یاد میشود.
در همین خصوص نیمه سده پنجم هجری از این نظر که دگرگونیهای شگرفی در تاریخ فرهنگ و حیات علمی مسلمانان بوجود آمجد، حائز اهمیت تاریخی و فرهنگی - اجتماعی است؛
زیرا در این زمان آموزش در مدارس با یک نظام خاص فکری توأم با روشهای مخصوص جایگزین آموزش در مساجد وسایر مراکز آموزشی پیش از خود شد. هر چند مدارس دارای عملکرد آموزشی بودند ولی باید در نظر گرفت که این آموزش در چارچوب مسائل مذهبی صورت میگرفت و رسیدگی به امور دینی یکی از محورهای اصلی مورد توجه در هر مدرسه محسوی میشد،
لذا در مدارس، محلی به عنوان نمازخانه اختصاص مییافت، اما این نمازخانهها در اغلب موارد عمومیت نداشت و مختص ساکنان مدرسه بود.
از طرفی هم بر اساس نیاز به وجود آرامش در چنین محیطهای آموزشی و هم بر اساس شرایط وقفنامه، جنبه عمومیت و کارکردهای اجتماعی از مدارس سلب میگشت. مگر در پارهای از مدرسههای بزرگ که کارکرد عبادی آنها بر کاکرد آموزشیشان توفق داشت که اصطلاحا به آنها مسجد - مدرسه گفته میشود؛ مانند مسجد - مدرسه مادرشاه. (13).
با توجه به مقدمهای که گذشت، شاهدیم که در این مدرسه دو فضا به مسجد اختصاص داده شده و واقف عملا در شرایط خود بر استفاده عموم اهالی محلی از این مکانها به عنوان مسجد و اقامه نمازهای یومیه صراحت دارد.(14)
بنابراین بدین لحاظ به مدرسه جنبههای عمومی و مردمی داده شده است. از سوی دیگر شرط شده که روزهای عاشورا و بیست و یکم ماه رمضان هر سال در مدرسه «روضة الشهداء» خوانده شود و حتی محل اعتبار مالی آن نیز مشخص شده که این نیز تأکید مجددی بر کارکرد مذهبی - اجتماعی این بنا در در زمان خود است(15).
نکته بعدی اختصاص یک مکان در مدرسه بعنوان غسالخانه است. بر طبق شواهد موجود شامل مدارس پابرجا و اسناد و متون تاریخی چه در دورههای قبل و چه بعد، هیچ نمونه مشابه دیگری که غسالخانه نیز به مدرسه الحاق شده باشد وجود ندارد.
این عملکرد در کنار دو نکته قبلی اهمیت محوری مدرسه را به عنوان یک بنای چند منظوره در بافت شهری خاطر نشان میسازد، بنایی که علاوه بر کارکرد آموزشی دارای کارکردهای مذهبی و اجتماعی نیز بوده است.
یک نکته دیگر شرط واقف مبنی بر عدم دفن اموات در مدرسه حتی نه بطور موقت و امانت، نه در مدرسه و نه در هیچ یک از رقبات آن میباشد.
رجوع به تاریخ مدارس اسلامی از نظر سابقه، نمونههای تدفین بانیان در این دسته از بناها را طی دوره سلجوقی در مصر، سوریه، آسیای صغیر که بیشترین تعداد مدارس بر جا مانده از این دوره را در بردارند نشان میدهد، هیلن براند این گونه از مدارس را «مدارس آرامگاهی» نامیده است(16).
در دوره ایلخانی هم مثل گذشته تدفین بانیان در مدارس ادامه یافت؛ ذبیحاله صفا فهرستی از مدارس این دوره در ایران که بانیان آنها پس از مرگ در همانجا دفن شدهاند را ارائه کرده است (17)
در دوره تیموری واقفین مدارس همچون قبل، پس از فوت در مدرسه وقفیشان بخاک سپرده میشدند و در همین راستا اهمیت وجود آرامگاهی بانی در مدرسه به آن حد رسید که برخی از این مدارس به مقابر خانوادگی تبدیل شدند،
مانند مدرسه گوهرشاد در هرات که تعدادی از اعضای خانواده سلطنتی را در کنار گوهرشاد دفن کردهاند و همچنین مدرسه حسین بایقرا که آنجا نیز در حکم یک مقبره خانوادگی بود (18).
با نگاهی به آثار موجود در ماوراءالنهر در مییابیم که تقریبا همگی حکمرانان و درباریان برجسته در مدارسی دفن شدهاند که غالبا واقف آن بناها نیز بودهاند (19).
با آغاز دوره صفوی این سنت بناگاه تضعیف شد و بدین ترتیب سیر تطور و دگرگونی در سنت همراهی مدرسه و آرامگاه که در قرون میانه اسلامی شکل گرفت و در دوره تیموری به اوج شدت خود رسید،
با روی کار آمدن صفویان، دچار انحطاط ناگهانی شد. این نزول تا آن درجه است که در وقفنامه مدرسه شفیعیه نه تنها دفن که به امانت گذاردن اموات چه در مدرسه و چه در رقبات آن ممنوع شده است (20).
آخرین نکته تحریم کاشتن درخت از سوی واقف در حیاط مدرسه است. باغچه یکی از ارکان اصلی تزیین کننده حیاط ساختمانهای تاریخی گونه درونگرای ایران است که علاوه بر خارج کردن محیط از حالت یکنواختی معمولا همراه با یک حوض یا آب نما، آنرا نشاط آور و مفرح میکند؛
از اینرو با توجه به شرایط اقلیمی، درختها و گلهای بومی هر منطقه زینت بخش حیاطها بوده است. در مدارس اسلامی که همگی از نوع درونگرا هستند، یک نکته اساسی رعایت شدید عدم وجود ارتباط بصری با محیط بیرونی ساختمان است .
به همین خاطر هم از لحاظ روانی برای جلوگیری از خستگی روحی طلاب و هم زیبا سازی محیط داخلی مدرسه حیاط با یک یا چند باغچه با درخت و گل و گیاه تزیین میشد ولی در این مورد خاص واقف صریحا شرط کرده که هیچ درختی در مدرسه کاشته نشود.«... و اشجار به هیچ وجه در میان مدرسه غرس نمایند...» (21)
بدین لحاظ دلیل تحریم کاشتن درخت در مدرسه در مقایسه با سایر مدارس امری بیسابقه است و ادله روشنی برای آن نمیتوان بیان نمود؛ جز اینکه آنرا شرطی سلیقهای بدانیم که توسط واقف اعمال شده است.
بر طبق مطالب فوق مدرسه شفیعیه با ویژگیهای خود، یک نمونه چند منظور منحصر بفرد از مدرسه را عرضه میدارد که قابلیت توسعه این گونه از بناهای اسلامی را از نظر دارا بودن عملکردهای ثانوی در کنار عملکرد آموزشی را نشان میدهد.
این روند با به حکومت رسیدن شاه عباس و انتقال پایتخت به اصفهان که ضمنا یک دوره مقطعی آرامش و امنیت اجتماعی و سیاسی بیشتر نیز بود، تسریع گردید و مدرسههای زیادی با حمایت شاه خانواده سلطنتی و شاهزادگان، درباریان، صاحب منصبان، پزشکان، خواجگان، افراد با نفوذ اجتماع و افراد خیر در اصفهان احداث شد و این روند تا پایان دوره صفوی با شدت و قوت دنبال گردید.
مدرسه شفیعیه یکی از مدارس دوره میانی صفوی است که علاوه بر دارا بودن وجوه اشتراک با سایر مدارس این دوره ویژگیهایی را نیز در بردارد که در طی این مقاله نگارنده سعی نموده آنها را مطرح و مورد تحلیل قرار دهد.
بدین منظور کلیه مدارک موجود در مورد این مدرسه اعم از ترسیم شده و مکتوب، بررسی و مطالعه گردید، سپس چگونگی معماری و تزیینات مدرسه به صورت میدانی در محل مورد مطالعه قرار گرفت. در همین راستا از مطالعه وقفنامه مدرسه و تطبیق با وضعیت موجود نتایج جالب توجهی حاصل آمد که محور اصلی بحث این مقاله را تشکیل میدهد.
تاریخچه بنا
این بنا در زمان حکومت شاه عباس دوم به سفارش میرزا محمد شفیع اصفهانی فرزند جمالالدین خوزانی در محل دردشت بنا شده است. کتیبه سر در مدرسه تاریخ تکمیل ساختمان را 1067 هجری نشان میدهد؛بر طبق تاریخ وقفنامه که در ربیع الاول سال 1064 ه تنطیم شده، آغاز کارهای ساختمانی مدرسه از سال مذکور شروع و تا سال 1067 یعنی حدود سه سال طول کشیده است (1).
محمد مهدی اصفهانی در کتابش وضعیت مدرسه را چنین توصیف نموده: «... در آنجا مدرسه خرابیست که آنرا مدرسه شفیعیه مینامند و گویا در زمان فتنه افغان خراب و بایر شده و حقیر خود شصت سال قبل از این در آن رفته دیده بودم حجرات آن اکثر خراب و بیدروازه و احدی در آن ساکن نبود...» (2).
توصیف عمومی بنا و پیشینه تحقیقاتی
مدرسه یک طبقه شفیعیه روی زمینی با ابعاد نامنظم به مساحت 1304 متر مربع و با استفاده از مصالح ساختمانی شامل خشت و گل به عنوان مصالح اصلی و ساختاری و سنگهای تراش خورده، آجر، گچ و چوب به عنوان مصالح فرعی ساخته شده است.عناصر و اجزای ساختمانی و فضاهایی که روی دو محور عمود بر هم شمالی - جنوبی و شرقی و غربی قرار گرفتهاند، با عناصر و فرمهایی چون ایوان، جلوخان، پیشطاق، هشتی، دالان، حجره، وضوخانه، شبستان، پلکان و حیاط بر پا گردیده است.
نقشه بنا با فرم چهار ایوانی روی دو محور و حجرههایی در طرفین هر ایوان میباشد که به دور یک حیاط مرکزی به شکل مستطیل ترتیب داده شدهاند.
بیشترین مطالب تحقیقی مکتوب در خصوص این بنا به آقای دکتر لطفاله هنرفر تعلق دارد؛
وی ضمن ارائه توضیحاتی مختصر در مورد مدرسه، کتیبه سر در و دو کتیبه دیگر مدرسه را قرائت کرده است. (3)هر چند کتیبههای مدرسه قبلا توسط محقق مذکور معرفی شده ولی در این مقاله مجددا همراه با پوشش تصویری ارائه گردیدهاند.
مدارک مرسوم متعلق به این مدرسه نسبتا کامل و شامل نقشه پلان و نقشههای نماهای غربی شرقی و شمالی - جنوبی ساختمان میباشد که در تیر ماه سال 1376 توسط میراث فرهنگی استان اصفهان ترسیم گردیده است؛ ضمنا این اثر در همین سال با شماره 1908 به ثبت آثار تاریخی رسید.
تشریح ساختمان از نظر پلان و نما حیاط
کلیه فضاهای اصلی مدرسه گرداگرد حیاطی به شکل مستطیل با ابعاد 15 ضربدر 19 متر ترتیب یافتهاند. کف حیاط 115 سانتیمتر از کف معبر پایینتر است. این حیاط که همه حرکتهای ارتباطی بنا به نحوی به آن منتهی میشودواز نظر کارکردی با تقسیم مسیرها، ارتباط بین فضاهای اصلی و سایر فضاها را میسر میسازد. در حال حاضر روبروی ایوان شرقی یک باغچه با چند درخت وجود دارد
که البته نص صریح وقفنامه در این زمینه، واقف حق کاشتن درخت در مدرسه را برای همیشه سلب مینماید: «... و درختان به هیچ وجه در میان مدرسه غرس ننمایند...» (4)و این در حالی است که درخت و طراوت حاصل از سبزی آن یکی از اجزاء اصلی موجود در حیاط سایر مدارس این دوره میباشد.
عقد چنین شرطی یکی از نکات استثنایی و سلیقهای در خصوص این مدرسه میباشد که توسط بانی اعمال شده است.
بر طبق همین منبع در گذشته یک حوض آب نیز در حیاط وجود داشته و فراشی نیز برای خالی و پر کردن حوض مذکور و حوض غسالخانه تعیین شده بود که مبلغی از عایدی حاصل از اوقاف مدرسه به وی تعلق میگرفت. (5) ولی در حال حاضر هیچ اثری از این دو حوض وجود ندارد.
ایوانها
ایوانها که به صورت دو به دو متقابل و متقارن بر پا شدهاند، نماهای اصلی پیرامون حیاط را تشکیل میدهند. خط افقی طاق ایوانها بلندتر از خط افقی طاق حجرههاست و بدین ترتیب از نظر بصری و نمایی بر ایوانها تاکید شده است.هر ایوان از یک بخش عمودی شامل یک قاب مستطیل شکل ترکیب شده که یک دهانه با طاق جناغی را در بر گرفته است. هر چهار ایوان بیآرایه و فاقد تزئیناند، ایوان غربی به یک فضای چهار صفه بزرگ متصل است، این فضا با لفظ «چهار صفه» به عنوان یکی از دو مسجد موجود در مدرسه بدین ترتیب معرفی میشود:
«... برای ادای صلوة فریضه و مستحبه در مسجد که عبارتست از چهار صفه معینه بزرگ که رو به مشرق واقعست از مدرسه مذکوره و شبستان که آن نیز مسجد است...» (6)
این بخش که بزرگترین فضای مدرسه را بخود اختصاص داده، گویای عملکرد ثانوی برای مدرسه یعنی برگزاری نماز جماعت و یک محل تجمع عمومی در محله در اوقات شرعی است.
در وقفنامه افزون بر معرفی این فضا به عنوان مسجد و شبستان واقع در جبهه شرقی ساختمان را هم مسجد معرفی مینماید که این نیز اهمیت وجود مسجد و نمازخانه را در مدرسه مورد بحث خاطر نشان میکند.
بدین لحاظ دو عملکرد عبادی و آموزشی را میتوان برای مدرسه شفیعیه عنوان کرد؛ به جنبههای عمومی و اجتماعی آن در ادامه پرداخته خواهد شد.
سطوح داخلی فضای چهار صفه را با اندودی از گچ روکش کردهاند و برای تزیین در قسمت سقف از یزدی بندی استفاده نمودهاند که با استفاده از رنگهای قهوهای روشن، شکلاتی و سیاه کلیه خطوط یزدی بندیها را حاشیه سازی کردهاند، این تزیین در نوع خود بسیار زیباست .
و در مقایسه با سایر مدارس باقی مانده این دوره منحصر بفرد است. به منظور افزایش روشنایی و همچنین تهویه هوای این فضای بزرگ بر بخش فوقانی دو دیوار شمالی صفه شمالی و دیوار جنوبی صفه جنوبی دو طاقنمای مشبک با طرح اسلیمی تعبیه کردهاند.
دو کتیبه سنگی به خط محمد رضا امامی خطاط برجسته دوره صفوی با تاریخ 1067 بر دو بدنه شمالی و جنوبی ایوان غربی وجود دارد که مفاد وقفنامه مدرسه را شامل میشود بر کتیبه نصب شده بر دیوار شمالی که دارای ابعاد 100 ضربدر 197 سانتیمتر است و در بیست سطر با خط نستعلیق بطور برجسته نوشته شده این عبارات بچشم میخورد.
سطر اول: «هو الواقف علی الضمائر بسم الله الرحمن الرحیم وقف نمود احوج المحتاجین الی غفور به الغفور محمد شفیع ابن جمالالدین محمد خوزانی اصفاهانی کل این مدرسه حقیره محدثه خود را با بیوتات معینه و»
سطر دوم: «معلومه مربوطه به آن که بیوتات مسفوره مشتمل است بر سه باب شاخه و حجرات تحتانی و فوقانی اطراف آنها و غسالخانه مربوط به مدرسه و فضا (ی) دیگر که کرو چاه و مستراح در آن واقع است»
سطر سوم: «و ممر بیوتات مذکور از میان مدرسه مسطوره است و این چهار صفه و شبستان متصله بکریاس مسجد در مدرسه است بر طلبه علوم دینیه اثنی عشر که ادای صلوات»
سطر چهارم: «در مسجد و شبستان و تغسیل و تکفین اموات مؤمنین در غسالخانه مزبوره و طلب علوم دینیه در مساجد و مدرسه و بیوتات مزبوره مینمایند وقفا صحیحا دائما شرعیا»
سطر پنجم: «و بعد ذلک وقف نمود قربة الی الله تعالی کفارة البعض سیاته همگی و تمامی آنچه تا این وقف بعنوان بلا منازعی در تصرف شرعی[واقف].
سطر ششم: «بود از رقبات و عقارات را که عبارتست از هفت حبه و یکدانگ و نیم یکحبه از کل هفتاد و دو حبه قریه معروفه بمحمدآباد قهاب و قاطبت سه حبه و نیم از کل هفتاد و دو»
سطر هفتم: «حبه در موضع طادلنجان و موازی شش سهم و چهار دان[گ]یکسهم از جمل[ه]بیست و پنج سهم از بیست و پنج سهم عبارتست از چهار حبه از کل هفت[اد دو حبه]قری و سفاباد ماربین و کل شش سهم و چهار[دانگ]و نیز از بی[ست]و[پنج]سهم که بیست و پنج سهم عبارتست از کل سه حبه از هفتاد و دو حبه موضع»
سطر هشتم: «امینآباد ماربین و تمامت سه حبه و دو دانگ و یک شعیر از جمله یک[حبه]دیگر از کل هفت[اد]دو حبه[مو]ضع کنگازجی و هنگی هفت[اد و دو]حبه تیمچه... مفید مربوطه... ملکی احداث نموده واقف حقیر مذکور و واقع؛ دوازده سطر دیگر تراشیده شده و اثری از آن وجود ندارد.
کتیبه نصب شده بر دیوار جنوبی ایوان با ابعاد 18 ضربدر 172 سانتیمتر در 19 سطر به شرح ذیل است:
سطر اول: «ماه مبارک رمضان[ن که همه]ساله در مدرسه مزبور روضة الشهدا خوانده شود از رعایت قاری و اسراج مجمع و لوازم آن بهمه جهت آنچه کرده شود»
سطر دوم:».. جهات و عوار[ضا]ت دیوانی و تعمیر و تنقیه قنوات و مرمت مستغلات وقفی و مسجد و مدرسه و غسالخانه مربوطه و بام مدرسه و تجدید»
سطر سوم: «بوریا و مؤنات زراعت بکفالتی که بحکام جور و عمال دیوانی و غیره در کار باشد و متضمن مصلحت و انتظام وقف باشد که هر گاه آن تکلیف»
سطر چهارم: «بعمل نیاید و ضرر[ی]بموقوفات یا حاصل آن رسد یا امری بخلاف شرط واقف بعمل آید چیزی نزد مستأجران و زارعین وقف»
سطر پنجم: «باقی ماند و ضایع شود دغدغه شرعی نکرده آنچه در کار باشد و ضرر نموده در مسجد و کریاس دهلیز هر شب چراغ روشن کرده بعد از وضع اخرا[جا]ت»
سطر ششم: «مزبوره و بترتیب[ی]که م[سطور]شده آنچه باقی مانده متولی میانه طلبه ساکنین حجرات و بیوتات جنب مدرسه بشرط آنکه طلبه مشغول بطلب»
سطر هفتم: «علوم د[ینیه با]شند و بیکار نباشند فراخور استحقاق و صلاح و تقوی و فضل هر یک قسمت نمایند و همچنین شر[ط]نمود که[مو]قو[فا]ت مزبوره را نخرند و نفرو[شند]مرهون نسازند و زیاده از سه سال باجاره ندهند نه بعقدد[ی]واحد ونه بعق[ود] متعدده واحدی از ار[باب]»
سطر هشتم: «و حکام[و ارباب مناصب دیوان]و ملازمان امراء ومقربان پادشاه ذوالاجاه عصر را مالک[انتفاع از آنها سازند]ونه... اراض[ی]... بواسطه»
سطر نهم: «موقوفات را اصلا بجهت ساکنین[بیوتات]و خانه و سکنی نموده و آ[نها]..... در مدرسه... «
سطر دهم: «مدون سازند در[مدرسه مز]بوره[بنا]ی عمارت نکنند و بهمین[س]نة و کیفیت گذاشته تعمیر و مر[مت] نما[یند]....»
سطور ادامه کتیبه تراشیده و یا در اثر فرسایش معدوم شده تا انتهای دو سطر آخر که با عبارت:
»......... سنة تسع و ستین بعد الف من هجرة النبویه» سطر آخر:»(...)...(...) کتیبه [مح]مد ر[ضاالا]مامی الاصفهانی....«پایان مییابد (7).
حجرهها
از هشت حجره اصلی مدرسه دو حجره طرفین ایوان جنوبی، دو حجره طرفین ایوان غربی، یک حجره در جانب جنوبی ایوان شرقی و سه حجره طرفین ایوان شمالی واقع شدهاند، هر حجره مرکب از یک ایوانچه، ورودی و اتاق اصلیاند، افزون بر اینکه سه حجره جناح شمالی دارای فضای پستو نیز هستند.اتاق اصلی در هر یک از حجرهها دارای اندازههای متفاوتی است.ایوانچههای حجرهها سایز نماهای رو به حیاط را تشکیل میدهند. بخش بیرونی ایوانچهها هماهنگ با نمای عمومی مدرسه، ساده و فاقد هر گونه تزیین است و بخش داخلی که دارای یک درگاه و پنجره مشبک است نیز فاقد تزیین میباشد.
پوشش حجرهها را به شیوه آهنگ اجرا کردهاند. هر چند مدرسه در یک طبقه بنا شده ولی به منظور افزایش تعداد حجره ها در چهار قسمت از ساختمان حجرههای کوچکی به صورت نیم طبقه ساختهاند. دوتا از این حجرهها در دو سوی ضلع شمالی و دوتای دیگر در دو سوی ضلع جنوبی واقع شدهاند.
ابعاد این حجرهها که دارای اندازههای مختلفی بمراتب کوچکتر از ابعاد حجرههای طبقه همکف میباشد. بدین ترتیب از فضاهای بدون استفاده به بهترین وجه برای ایجاد حجرههای بیشتر بهره گرفتهاند.
در منتها الیه ضلع شرقی ساختمان در پشت ایوان و سایر فضاهای این جبهه یک فضای مسقف طویل با ابعاد 5 ضربدر 20 متر وجود دارد؛ این فضا همانطور که قبلا ذکر شد به عنوان مسجد دوم استفاده میشده است. ورودی شبستان در ضلع شمالی آن قرار گرفته و به هشتی باز میشود.
مجموعه ورودی
مجموعه ورودی ساختمان در ضلع شرقی به موازات محور شرقی - غربی در منتهی الیه شمالی این ضلع و عمود بر محور معبر قرار داد. این مجموعه از اجزاء و عناصری شامل: جلوخان، پیشطاق، پله هشتی و ایوانچه تشکیل شده است.علاوه بر تفاوت موجود از نظر جنس مصالح بکار رفته، این بخش با سطوح مجاور - معبر - حریم مجموعه ورودی را با اختلاف سطحی برابر منفی 50 سانتیمتر از سطح کف معبر، از قسمتهای مجاور تفکیک کردهاند.
طراحی جلوخان در این مدرسه به خوبی جداسازی مجموعه ورودی از بافت اطراف و تأکید بر اصل بنا را نشان میدهد و پیشطاق نیز عملا بر این تأکید میافزاید. پس از درگاه و دو پله سنگی، هشتی واقع شده که کف آن 50 سانتیمتر پایینتر از کف جلوخان است.
از این هشتی سه مسیر منشغب میگردد، یکی به شبستان راه میدهد، یکی از طریق پلکان به حجرهای در نیم طبقه فوقانی منتهی میشود مسیر دیگر که در امتداد ورودی قرار دارد به ایوانچه میرسد که ارتباط هشتی با حیاط و فضای داخلی مدرسه را میسر میسازد.
این ایوانچه با توجه به اتصال به مجموعه ورودی جزئی از آن تلقی گشته و از نظر عملکرد یک فضای عبوری - ارتباطی میباشد.
مدرسه همانطور که از ترکیب ساختمان آن برمیآید بجز بخش ورودی از جمیع جهات به بافت شهری پیوسته بوده و متن وقفنامه نیز بر این مطلب اذعان دارد:
«... مدرسه مذکوره محدود میشود از سمت شمال به خانه مرحوم خواجه کمالالدین رنانی و حاجی حوری شهره و خانه استاد حیدر مقنی و استاد حسن چیت ساز و از سمت مغرب به خانه حاجی مورچانی و حصه مفروزه از خانه ملا محمد مطلق که ملک ورثه ملا اسمعیل و ملا کتاب الله و شرکاء ایشان است
بنحوی که قسمتنامچه علیحده بمهر حضرات حکام شرع دارالسلطنه اصفهان مشخص و معین گردیده از طرف سمت جنوب بکوهیمه فروشی ورثه مرحوم اسمعیل - بیک و از سمت مشرق بدکاکین مذکوره که احداث کرده حضرت واقف مشار الیه است...»؛
در پایان سند، دکانهای مذکور چنین معرفی میشوند: «دکاکین معینه معلومه مشخصه متصله بمدرسه مذکوره که چهار بابست و احداث کرده حضرت واقف مشار الیه است با ملحقات و منضمات دینیه و ممر و مدخل و بالاخانها(ی) معینه معلومه فوق آنها و با ملحقات و منضمات دینیه آنها بالتمام...» (8).
از مطالب فوق میتوان نتیجه گرفت، علاوه بر اینکه مدرسه در یک بافت بهم فشرده مسکونی قرار داشته در معبر مجاور نیز دارای دکانهایی بوده که درآمد آنها در کنار عواید حاصل از سایر رقبات وقفی، صرف هزینههای مدرسه میشده است.
با بررسی بافت اطراف مدرسه و تطبیق آن با وقفنامه معلوم میشود که معبر فعلی مدرسه در گذشته بازار بوده و چهار دکان وقفی مدرسه در همین بازار قرار داشتهاند. شایان ذکر است معبر فعلی مدرسه موسوم به کوچه پاگلدسته در امتداد بازاری بنام بازار دردشت بوده است.
با انجام اقدامات توسعه شهری در دهه 50 در شهر اصفهان، پس از احداق خیابان ابنسینا در سال 1352 که از میان این قسمت از بافت تاریخی اصفهان عبور داده شد، با بریدن بافت عملا وضعیت محله قدیمی دردشت برهم زده شد؛
از جمله بازار دردشت که بخشی از آن در جانب جنوبی خیابان ابن سینا همچنان پابرجاست ولی امتداد آن در سوی دیگر خیابان یعنی کوچه پاگلدسته، پس از تخریب دستخوش تغییرات عمده شده، بطوریکه اثری از گذشته خود را نشان نمیدهد.
ورودی در بخش جلوخان و پیشطاق دارای نمای طراحی شده و تزیین است. نمای جلوخان در طرفین شامل دو طاقنما میباشد که با استفاده از آجر و بدون تزیین است. سه در ورودی از سه بخش عمودی شامل پیشطاق و دو قاب باریک طرفین آن تشکیل یافته، بر هر یک از دو قاب کناری، دو طاقنما در دو طبقه ایجاد شده که دو سوی سر در را در برگرفته است.
کتیبهای از جنس کاشی که روی درگاه نصب شده از نظر نمایی این بخش را به دو قسمت تحتانی و فوقانی تقسیم کرده است. درگاه در بخش تحتانی قرار دارد و بخش فوقانی که پوشش را نیز شامل میشود دارای یزدی بندیهایی است با رنگ قهوهای و لاجوردی حاشیه سازی شدهاند. کتیبه سر در مدرسه از جنس کاشی با زمینه لاجوردی و بخط ثلث سفید به شرح زیر میباشد:
«قد اتفقت عماره هذه المدرسه الحقیره و المساجد المبنیه فیها فی ایام خلافة السلطان الاعظم و الخاقان الاکرم مروج مذهب آبائه ائمه الطاهرین السلطان بن السلطان شاه عباس الثانی الموسوی الصفوی الحسینی بهادرخان خلدالله ملکه وفق با حداثه و اتمامه احقر عباداله و احوجهم الی ربه الغفور ابن جمالالدین محمد الخوزانی محمد شفیع الاصفهانی عفی عنهما فی 1067 کتبه محمدرضا الامامی»
وضوخانه
در منتهی الیه غربی جنوبی پس از چند گردش و جزء فضا، آبریزگاه و وضوخانه واقع شده است که ساختمان آن در سالهای اخیر مورد دستکاری و تعمیر قرار گرفته و کیفیت اصلی آن تغییر یافته است. با توجه به متن وقفنامه که وجود یک غسالخانه و حوض آن در مدرسه خبر می دهد، نتیجه می گیریم .که این بخش بنا از اصل خود منفک شده است. در گوشه غربی، بین چاهخانه و مستراح اثر یک رودی وجود دارد که هم اکنون تیغه و مسدود شده است. با توجه به اینکه فضاهایی از مدرسه در این جبهه توسط ساختمانهای مجاور فعلی تصرف شده میتوان مکان غسالخانه را در این بخش جدا شده در نظر گرفت.
تحلیل ساختمان از نظر پلان و نما پلان
1 - تبعیت از شیوه چهار ایوانی2 - تأکید بر تقارن در عناصر ساختمانی و فضاسازی
3 - انتظام اجزاء و عناصر ساختمانی بر اساس دو محور عمود بر هم
4 - تفکیک حریم کلیه فضاها با استفاده از اختلاف سطح و تغییر جنس و کاربرد مصالح
5 - رعایت اصل درونگرایی در طراحی بنا، بطوریکه بین فضاهای داخلی مدرسه کوچکترین ارتباطی از نظر بصری با محیط خارج وجود ندارد.
6 - کاربرد حیاط به عنوان یک فضای مقسم و ارتباط دهنده مسیرها و انتظام کلیه فضاهای اصلی گرداگرد آن
7 - در طراحی جلوخان با ایجاد اختلاف سطح منفی 50 سانتیمتر نسبت به کف معبر در بخش ورودی افزون بر رعایت این قسمت بر اصل بنا نیز تأکید شده است.
8 - اختصاص یک فضای چهار صفه که بزرگترین فضای این ساختمان نیز میباشد و یک شبستان به مسجد، دلیلی بر اهمیت وجود نمازخانه در این مدرسه میباشد.
9 - تأکید شدید بر محورها با طراحی فضاهای اصلی - ایوانها - به صورت متقابل و متقارن بر روی دو محور عمود بر هم.
تحلیل نما و تزیین
1 - نما دارای دو محود تقارن است که نسبت به این محورها تمام اجزاء ساختمان متقارن هستند.2 - از تکرار و هماهنگی یک ریتم خاص در گرداگرد نما به صورت یک طبقه، مدولی متناسب بوجود آمده که نظامی خاص را ایجاد کرده است و احساس یکپارچی و وحدانیت را در فضا بدست میدهد.
3 - تأکید بر ایوانها که با رفعت آنها، دارای برتری بصری و نمایی نسبت به سایر نماها میباشند.
4 - پرهیز از ایجاد هر گونه تزیین در نمای داخلی مدرسه و بطور کلی فقر عمومی مدرسه از لحاظ تزئینات و آرایههای معماری
5 - بخش بندی فضاها و سطح قابل تزیین به کمک عناصر معماری، با استفاده از طاق و طاقنما
6 - سطوح تزیین شده عبارتند از: نیم گنبد بخش میانی، پیشطاق ورودی و پوشش فضای چهار صفه.
نتیجه گیری و تحلیل نهایی
مدرسه شفیعیه بنایی است که همانند سایر مدارس این دوره در راستای علائق فرهنگی - تربیتی و سیاست مذهبی حاکم بر دوره صفوی موجودیت یافته و از نظر معماری در اصول مدرسه سازی،همگامی و هماهنگی با سایر مدارس دوره مذکور را نشان میدهد.
ولی بر اساس نتایج بدست آمده از وقفنامه، بنا در چند مورد نکتههای جالب توجهی را در بردارد. یکی از این نکات، اختصاص دو فضای بزرگ در مدرسه برای برگزاری نماز است. در وقفنامه به هر دو فضا با عنوان «مسجد» اشاره شده است (9).
با مروری بر تاریخ تعلیم و تربیت اسلامی خواهیم دید که این امر مهم پس از رحلت پیامبر با آموزش قرآن و بحث پیرامون سیره و سنت نبوی در مساجد آغاز شد و در پایان سده اول هجری شاخههای دیگری چون تفسیر، علم الحدیث و فقه به ظهور رسیدند و فعالیت مسلمین بطور جداگانه در هر یک ادامه یافت. (10)
کلیه فعالیتهای علمی مذکور در مسجد صورت میگرفت و بدین ترتیب مسجد که اصلیترین مرکز تجمع مسلمین بود، در پی رسیدگی به کلیه مسائل اسلامی و استفاده عملی از آن، مرکزیت علمی هم یافت.
در میانه سده دوم هجری اهمیت مسجد در ترویج علوم نوظهور اسلامی به حدی بود که مسجد چون دانشگاهی وظیفه پاسداری از این علوم و خدمت به فرهنگ اسلامی را بر عهده گرفت و شیفتگان علوم اسلامی به فراگیری دانش در آن پرداختند. (11)
علاوه بر مساجد، در سدههای نخستین اسلامی مکانهای آموزشی دیگری نیز بنا شدند که تأثیر آنها در روند شکلگیری و تکوین مدارس مهم است این مکانها عبارتند از: بیت الحکمه، خزانة الحکمه، دارالحکمه، دارالعلم و مجالس خصوصی اساتید که بیشتر در منازل ایشان منعقد میشد. (12)
با توجه به اینکه مساجد جوابگوی تمامی نیازهای مطرح شده در راستای تعلیم و تربیت اسلامی نبودند، در قرن پنجم مکانهای آموزشی ویژهای تأسیس شده که از آنها به عنوان «مدرسه» در فرهنگ اسلامی یاد میشود.
در همین خصوص نیمه سده پنجم هجری از این نظر که دگرگونیهای شگرفی در تاریخ فرهنگ و حیات علمی مسلمانان بوجود آمجد، حائز اهمیت تاریخی و فرهنگی - اجتماعی است؛
زیرا در این زمان آموزش در مدارس با یک نظام خاص فکری توأم با روشهای مخصوص جایگزین آموزش در مساجد وسایر مراکز آموزشی پیش از خود شد. هر چند مدارس دارای عملکرد آموزشی بودند ولی باید در نظر گرفت که این آموزش در چارچوب مسائل مذهبی صورت میگرفت و رسیدگی به امور دینی یکی از محورهای اصلی مورد توجه در هر مدرسه محسوی میشد،
لذا در مدارس، محلی به عنوان نمازخانه اختصاص مییافت، اما این نمازخانهها در اغلب موارد عمومیت نداشت و مختص ساکنان مدرسه بود.
از طرفی هم بر اساس نیاز به وجود آرامش در چنین محیطهای آموزشی و هم بر اساس شرایط وقفنامه، جنبه عمومیت و کارکردهای اجتماعی از مدارس سلب میگشت. مگر در پارهای از مدرسههای بزرگ که کارکرد عبادی آنها بر کاکرد آموزشیشان توفق داشت که اصطلاحا به آنها مسجد - مدرسه گفته میشود؛ مانند مسجد - مدرسه مادرشاه. (13).
با توجه به مقدمهای که گذشت، شاهدیم که در این مدرسه دو فضا به مسجد اختصاص داده شده و واقف عملا در شرایط خود بر استفاده عموم اهالی محلی از این مکانها به عنوان مسجد و اقامه نمازهای یومیه صراحت دارد.(14)
بنابراین بدین لحاظ به مدرسه جنبههای عمومی و مردمی داده شده است. از سوی دیگر شرط شده که روزهای عاشورا و بیست و یکم ماه رمضان هر سال در مدرسه «روضة الشهداء» خوانده شود و حتی محل اعتبار مالی آن نیز مشخص شده که این نیز تأکید مجددی بر کارکرد مذهبی - اجتماعی این بنا در در زمان خود است(15).
نکته بعدی اختصاص یک مکان در مدرسه بعنوان غسالخانه است. بر طبق شواهد موجود شامل مدارس پابرجا و اسناد و متون تاریخی چه در دورههای قبل و چه بعد، هیچ نمونه مشابه دیگری که غسالخانه نیز به مدرسه الحاق شده باشد وجود ندارد.
این عملکرد در کنار دو نکته قبلی اهمیت محوری مدرسه را به عنوان یک بنای چند منظوره در بافت شهری خاطر نشان میسازد، بنایی که علاوه بر کارکرد آموزشی دارای کارکردهای مذهبی و اجتماعی نیز بوده است.
یک نکته دیگر شرط واقف مبنی بر عدم دفن اموات در مدرسه حتی نه بطور موقت و امانت، نه در مدرسه و نه در هیچ یک از رقبات آن میباشد.
رجوع به تاریخ مدارس اسلامی از نظر سابقه، نمونههای تدفین بانیان در این دسته از بناها را طی دوره سلجوقی در مصر، سوریه، آسیای صغیر که بیشترین تعداد مدارس بر جا مانده از این دوره را در بردارند نشان میدهد، هیلن براند این گونه از مدارس را «مدارس آرامگاهی» نامیده است(16).
در دوره ایلخانی هم مثل گذشته تدفین بانیان در مدارس ادامه یافت؛ ذبیحاله صفا فهرستی از مدارس این دوره در ایران که بانیان آنها پس از مرگ در همانجا دفن شدهاند را ارائه کرده است (17)
در دوره تیموری واقفین مدارس همچون قبل، پس از فوت در مدرسه وقفیشان بخاک سپرده میشدند و در همین راستا اهمیت وجود آرامگاهی بانی در مدرسه به آن حد رسید که برخی از این مدارس به مقابر خانوادگی تبدیل شدند،
مانند مدرسه گوهرشاد در هرات که تعدادی از اعضای خانواده سلطنتی را در کنار گوهرشاد دفن کردهاند و همچنین مدرسه حسین بایقرا که آنجا نیز در حکم یک مقبره خانوادگی بود (18).
با نگاهی به آثار موجود در ماوراءالنهر در مییابیم که تقریبا همگی حکمرانان و درباریان برجسته در مدارسی دفن شدهاند که غالبا واقف آن بناها نیز بودهاند (19).
با آغاز دوره صفوی این سنت بناگاه تضعیف شد و بدین ترتیب سیر تطور و دگرگونی در سنت همراهی مدرسه و آرامگاه که در قرون میانه اسلامی شکل گرفت و در دوره تیموری به اوج شدت خود رسید،
با روی کار آمدن صفویان، دچار انحطاط ناگهانی شد. این نزول تا آن درجه است که در وقفنامه مدرسه شفیعیه نه تنها دفن که به امانت گذاردن اموات چه در مدرسه و چه در رقبات آن ممنوع شده است (20).
آخرین نکته تحریم کاشتن درخت از سوی واقف در حیاط مدرسه است. باغچه یکی از ارکان اصلی تزیین کننده حیاط ساختمانهای تاریخی گونه درونگرای ایران است که علاوه بر خارج کردن محیط از حالت یکنواختی معمولا همراه با یک حوض یا آب نما، آنرا نشاط آور و مفرح میکند؛
از اینرو با توجه به شرایط اقلیمی، درختها و گلهای بومی هر منطقه زینت بخش حیاطها بوده است. در مدارس اسلامی که همگی از نوع درونگرا هستند، یک نکته اساسی رعایت شدید عدم وجود ارتباط بصری با محیط بیرونی ساختمان است .
به همین خاطر هم از لحاظ روانی برای جلوگیری از خستگی روحی طلاب و هم زیبا سازی محیط داخلی مدرسه حیاط با یک یا چند باغچه با درخت و گل و گیاه تزیین میشد ولی در این مورد خاص واقف صریحا شرط کرده که هیچ درختی در مدرسه کاشته نشود.«... و اشجار به هیچ وجه در میان مدرسه غرس نمایند...» (21)
بدین لحاظ دلیل تحریم کاشتن درخت در مدرسه در مقایسه با سایر مدارس امری بیسابقه است و ادله روشنی برای آن نمیتوان بیان نمود؛ جز اینکه آنرا شرطی سلیقهای بدانیم که توسط واقف اعمال شده است.
بر طبق مطالب فوق مدرسه شفیعیه با ویژگیهای خود، یک نمونه چند منظور منحصر بفرد از مدرسه را عرضه میدارد که قابلیت توسعه این گونه از بناهای اسلامی را از نظر دارا بودن عملکردهای ثانوی در کنار عملکرد آموزشی را نشان میدهد.
پی نوشت:
1- اداره اوقاف اصفهان، وقفنامه مدرسه شفیعیه، سند شماره 116.
2- اصفهانی، محمد مهدی، نصف جهان فی تعریف الاصفهان، به تصحیح منوچهر ستوده، تهران، امیرکبیر، 1368، ص 282.
3- هنرفر، لطفاله، گنجینه آثار تاریخی اصفهان، اصفهان، ثقفی، 1350، ص 99.
4- اداره اوقاف اصفهان، پیشین.
5- همان.
6- همان.
7- این دو کتیبه بر اساس شیوه نگارش کتیبه اسلامی به طریق زیر نوشته شده است:
....ناخوانا، افتادگی
... تراشیده شده
[- حدس حروف و کلمات عمده]
() حروف اضافی.
8- اداره اوقاف اصفهان - پیشین.
9- ر. ک: همین مقاله ص 2.
10- در مورد شکل گیری علوم اسلامی و توسعه آنها در مساجد ر. ک:
Makdisi . G. The college in Medieval Islam. Studia Islamic. 1990. pp. 241-57.
11- در مورد اهمیت مساجد و تأثیر آنها بر روند تعلیم و تربیت اسلام ر. ک: غنیمه، عبدالرحیم، تاریخ دانشگاههای بزرگ اسلامی، ترجمه نورالله کسایی، تهران، دانشگاه تهران، فروردین 1372، صص 24 - 180.
12- در مورد مکانهای آموزشی مذکور و ایجاد اماکن مستقل آموزشی و نحوه اثرگذاری آنها بر شکل گیری مدارس: ر. ک: العش، یوسف، کتابخانههای عمومی و نیمه عمومی عربی در قرون وسطی. ترجمه اسداله علوی، مشهد، آستان قدس رضوی، 1372، صص، 34 - 18.
13- آقای سلطانزاده مدارس را از لحاظ کارکردی به دو شاخه تقسیم کرده است: 1 - مدرسههایی که کارکرد آموزشی یگانه کارکرد آنها بوده است. 2 - مدرسه - مسجد یا مسجد - مدرسه که کارکرد عبادی آنها کمابیش به اندازه کارکرد آموزشی و در مواردی حتی بیش از آن اهمیت داشت. ر. ک: سلطانزاده، حسین، فضاهای ورودی در معماری سنتی ایران، شهرداری تهران، معاونت اموراجتماعی و فرهنگی، تهران، 1372، ص 40.
14- اداره اوقاف اصفهان، پیشین.
15- همان. یک نمونه دیگر در همین زمینه مدرسه مریم بیگم است؛ در وقفنامه این بنا نیز به روضه خوانی و مراسم تعزیه شهدای کربلا در دهه اول محرم و شبهای نوزدهم، بیست و یکم، بیست و سوم، بیست و هفتم و بیست و هشتم ماه مبارک رمضان و همچنین اطعام شیعیان در این ماه اشاره شده ولی این مراسم طبق شرط واقفه در مسجدی که در جوار مدرسه وجود داشته، انجام میپذیرفته نه در محیط مدرسه. ر. ک: اداره اوقاف اصفهان، وقفنامه مدرسه مریم بیگم، سند شماره 3.
16- Funerary Madrasa Hillenbrand . R. Madrasa- Architecture . The Encyclopaedia of Islam. vol. V. 1986. PP 1142-6.
17- ر. ک: صفا، ذبیحاله، «آموزشگاههای ایران اسلامی و سازمان آنها (2)، آموزشی و پرورش، سال 11، شماره 7 و 8 مهر و آبان 1320 صص 24 - 38 و همچنین: صفا، ذبیحاله، «آموزشگاههای ایران اسلامی و سازمان آنها (3)، آموزش و پرورش، سال 11، شماره 9 و 10، آذرماه و دیماه 1320، صص 22 - 30.
18- Golombek. Lisa and Wiber Donald. The Timurid Architecture of Iran - Turan Vol. I. Princton university Press. 1988. p-47.
19- O. kane. Bernard. Timurid Architecture in Khurasan. Mazda publishers and Undena publications. 1987. p.21-2.
20- اداره اوقاف اصفهان، وقفنامه مدرسه شفیعیه، سند شماره 116. تنها نمونه همراهی آرامگاه واقف با مدرسه در دوره صفوی، در مدرسه جلالیه متعلق به اواخر دوره صفوی دیده میشود که در نوع خود بدون تکرار است، جهت اطلاع رک: جاوری، محسن، «مدرسه جلالیه یک نمونه مدرسه آرامگاهی منحصر به فرد از دوره صفوی در اصفهان» مجموعه مقالات دومین کنگره باستان شناسی (منتشر نشده).
21- اداره اوقاف اصفهان پیشین.
نویسنده: محسن جاوری
این مقاله در تاریخ 1402/8/24 بروز رسانی شده است.
