نگاهي به موقوفات آستان قدس رضوي

تاريخچه‏ي وقف و موقوفات آستان قدس رضوي

مسلمانان و شيفتگان حضرت رضا، عليه‏السلام، از هنگام شهادت آن حضرت براي هزينه‏ي نگهداري از مضجع شريف، اموال و رقباتي را وقف کرده‏اند که چکونگي آن بر ما مکشوف نيست، زيرا با حملات اقوام و منازعات تاريخي، اسناد اوليه از بين رفته و اطلاع چنداني از گذشته‏هاي دور در دست نيست.
قديمي‏ترين سند موجود وقف به تاريخ 931 ه ق و به نام عتيق علي‏بن‏احمد ملک طوسي بازمي‏گردد؛ در حالي که وجود پاره‏اي از قرآنهاي وقفي، سنت وقف را تا سده چهارم - سال 393 ه ق - به عقب مي‏برد.
پس از آن وقف‏نامه‏ي علاءالدين حاجي قدمت بيشتري دارد که تاريخ آن سال 933 ه ق را نشان مي‏دهد. واقف آن 18/5 سهم از مزرعه‏ي احمدآباد تربت‏حيدريه را براي ساختن رباطي در بلوک رخ براي استراحتگاه زوار و فرش و روشنايي حرم مطهر وقف کرده است.
ديگر، بايد از وقفيات قرن دهم هجري نظير موقوفات سيد لطيف شاه حسيني (940 ه ق) و سيد جلال‏الدين محمد (950 ه ق) و سيد ابوالفتح علي الحسيني (957 ه ق) و بيک آغا خانم ذوالقدر (997 ه ق) نام برد که همگي به استثناي مورد اخير، رقبات مفصلي است و عوايد قابل ملاحظه‏اي دارد. از قرون 11 و 12 و 13 و 14 اسناد فراواني در اين باب موجود است.
شمارش رقبات وقفي در طومارهاي عليشاهي (تحرير شده به سال 1160 ه ق) و عضدالملکي (تحرير شده در سال 1274 ه ق) حاکي از اين واقعيت است که پاره‏اي از سودجويان به انحاء مختلف رقبات وقفي را متصرف مي‏شده‏اند، و لذا احصاي رقبات وقفي دراين دو طومار را بايد سند وقفيات آستان قدس رضوي به شمار آورد که با توجه به نشان مهر و امضاي معتمدين ذيل طومارهاي مذکور، در مراجع قانوني کشور معتبر است.
اينک تمامي وقف‏نامه‏ها بازخواني شده است و متين بازخواني شده‏ي آنها در پايگاه نرم‏افزاري آستان قدس موجود است.

توزيع و پراکندگي جغرافيايي موقوفات

پراکندگي جغرافيايي موقوفات آستان قدس رضوي در طول تاريخ به اين شرح است: الف. استان خراسان: مشهد، چناران، قوچان، شيروان، بجنورد، فاروج، فريمان، تربت جام، باخرز، نيشابور، سبزوار، تربت حيدريه، کاشمر، گناباد، سرخس و بيرجند؛
ب. استان گلستان: گرگان؛
ج. استان مازنداران: ساري، چالوس؛
د. استان گيلان: رشت، لاهيجان، لنگرود؛
ه. استان تهران: ورامين، تهران، کرج، گرمسار؛
و. استان قزوين: قزوين؛
ز. استان کرمان: کرمان، بم، راور، سيرجان، رفسنجان؛
ح. استان يزد: يزد؛
ط. خوزستان: شوشتر؛
ي. استان فارس: شيراز، نيريز؛
ک. استان اصفهان: اصفهان،
ل. موقوفات خارج از کشور: سوريه، افغانستان، آذربايجان شوروي، هندوستان.

نوع اموال وقفي

اين اموال انواع متعددي دارند که با بررسي وقف‏نامه‏هاي موجود در آستان قدس، به اين قرار است:
املاک مزروعي، اراضي شهري، دکاکين، منزل، اتومبيل، سپرده‏هاي ثابت بانکي، سهام کارخانه‏ها، بيمارستان، آسياب، قنات، موتور چاه آب، چاه آب، باغات، کتب خطي، و چاپي، و مجموعه‏هاي هنري.

موارد مصرف عوايد موقوفات

عمده‏ي مصارف عوايد موقوفات آستان قدس رضوي در 25 فصل طبقه‏بندي شده که هر يک از اين فصول نيز به موادي تقسيم پذيرند. اين فصول 25 گانه عبارتند از:فصل اول: حقوق متوليان؛
فصل دوم: حقوق ناظران؛
فصل سوم: سوخت روشنايي حرم مطهر؛
فصل چهارم: پاکسازي و خوشبو کردن حرم مطهر؛
فصل پنجم: خادمان، حافظان، دربانان، فراشان، مؤذنان و کفشداران؛
فصل ششم: تعميرات حرم مطهر؛
فصل هفتم: دارالشفاء و بيمارستانهاي وابسته؛
فصل هشتم: مهمانسرا و اطعام؛
فصل نهم: زوار؛
فصل دهم: برگزاري مراسم جشن و سرور در اعياد مذهبي و پرداخت عيدي به خدام و ايتام سادات؛
فصل يازدهم: سوگواري و روضه‏خواني براي معصومين و ائمه اطهار (عليهم‏السلام)؛
فصل دوازدهم: ايتام سادات؛
فصل سيزدهم: سادات، طلاب و اهل علم؛
فصل چهاردهم: فقرا و مستمندان؛
فصل پانزدهم: فرش حرم مطهر؛
فصل شانزدهم: کتابخانه‏هاي آستان قدس؛
فصل هفدهم: نايب الزيارة؛
فصل هجدهم: خيرات و مبرات؛
فصل نوزدهم: حافظان مقابر خانوادگي واقفان؛
فصل بيستم: اولاد و ذوي‏الارحام واقفان؛
فصل بيست و يکم: موقوفات مطلقه‏ي آستان قدس رضوي (حق مصرف عوايد اين گونه وقف‏نامه‏ها بدون ذکر نوع آن به آستان قدس رضوي واگذار شده است.)؛
فصل بيست و دوم: موقوفات مطلبه‏ي آستان قدس رضوي (عوايد موقوفات احصا شده در طومارهاي عليشاهي و عضدالملکي که بدون ذکر مصرف در طومارها درج شده‏اند براي مصالح آستان قدس رضوي هزينه مي‏شوند.)؛
فصل بيست و سوم: موقوفات مطلقه‏ي آستان قدس رضوي (رقباتي است که از محل عوايد آستان قدس رضوي خريداري شده است. عوايد اين رقبات نيز در مسير مصالح آستان قدس رضوي هزينه مي‏شود.)؛
فصل بيست و چهارم: مصارف متفرقه (يا به تعبيري ساير مصارف که در قالب 23 فصل مذکور نمي‏گنجد، نظير شيرخوارگاه، فرش و بوريا براي مسجد گوهرشاد، سقاخانه، شهرداري، فرمانداري، استانداري،تأمين هزينه‏ي تحصيلي شاگرد اول دانشکده‏ي پزشکي تهران و...)؛
فصل بيست و پنتجم: امور فرهنگي (تأمين بخشي از مخارج دبستانها، هنرستانها و کمک به محصلان مستضعف اين واحدها با ذکر نام دبستان و هنرستان و نيز تأسيس دانشگاه، مدرسه، دبيرستان، و يتيم‏خانه...)

اقدامات حفاظتي از موقوفات

1. ايجاد شرايط فيزيکي لازم براي حفظ نفايس (مکان ويژه، کنترل منظم گرما و سرما، آسيب‏شناسي آثار، آفت‏زدايي...).
2. برگردانيدن مالکيت وقف در اراضي و املاکي که در گذشته مورد تجاوز قرار گرفته است.
3. رعايت غبطه‏ي وقف در هر مورد؛
4. تلاش زياد براي آباد نگهداشتن رقبات وقفي؛
5. چند و چوني موقوفات آستان قدس رضوي با شماره‏اي مخصوص در دفتري با نام دفتر ثبت موقوفات درج مي‏گردد.
6. اسناد موقوفه، زيرشماره‏ي مخصوص خود در بايگاني مخطوطات کتابخانه‏ي مرکزي آستان قدس رضوي ضبط مي‏گردد.
7. هر موقوفه پس از تحويل و ثبت، توسط واحدهاي آستان قدس نگهداري و حفاظت مي‏شود و به هنگام ضرورت مورد استفاده قرار مي‏گيرد.

فعاليتهاي اقتصادي در آستان قدس رضوي قبل و بعد از انقلاب

فعاليتهاي آستان قدس رضوي در دو دهه‏ي پس از انقلاب توانسته است چرخه‏ي اوقاف را در چنان مدار سازنده‏اي قرار دهد که با گردش وقف در دوران پيش از انقلاب تفاوتي بس عميق دارد و تشخيص آن به آساني قابل مشاهده است، و ما به دليل گسترده بودن اين محور تنها به بيان گوشه‏اي از آن بسنده مي‏کنيم:
واحدهاي فرهنگي آستان قدس در دوران پيش از انقلاب در سه واحد: «اداره‏ي امور فرهنگي»، «کتابخانه‏ي مرکزي» و «موزه» خلاصه مي‏شد، در حالي که پس از انقلاب شمار آنها به پانزده واحد مي‏رسد که از نگاه آمار، افزايشي 400 درصدي را نشان مي‏دهد. پيش از انقلاب، آستان قدس فاقد واحد آموزشي بود، در حالي که اينک 15 واحد آموزشي دارد که با حدود 6 هزار دانش‏آموز و دانشجو مشغول فعاليت است. شمار کتابخانه‏هاي آستان قدس رضوي، پيش از انقلاب از 5 کتابخانه تجاوز نمي‏کرد، ولي هم اينک داراي 27 کتابخانه است. از جمله‏ي اين کتابخانه‏ها مي‏توان به اين کتابخانه‏ها اشاره کرد:
کتابخانه‏ي مرکزي، کتابخانه‏ي امام صادق (عليه‏السلام) در مشهد، کتابخانه‏ي شيخ هاشم قزويني در مشهد، کتابخانه‏ي مسجد گوهر شاد، کتابخانه‏ي وزيري يزد، کتابخانه‏ي ملک در تهران، کتابخانه‏ي مرتضوي در يزد، و کتابخانه‏ي آيت‏الله بروجردي در بروجرد.
واحدهاي کشاورزي آستان قدس در سالهاي پيش از انقلاب تنها سه مورد بوده که اينک به 15 مورد افزايش يافته است. واحدهاي صنعتي آستان قدس پيش از انقلاب 6 واحد بوده و اکنون به 25 واحد مي‏رسد.
به جهت بهره‏برداري مدبرانه از برکات وقف، امروز در جاي جاي ايران اسلامي شرکتها، مؤسسات و سازمانهاي وابسته به آستان قدس به فعاليت پيگير مشغولند که تنها برخي از آنها را نام مي‏بريم:
- شرکتها کشت و صنعت اسفراين؛
- شرکت کشت و صنعت کاشمر؛
- مؤسسه‏ي موقوفات يزد و کرمان؛
- سازمان باغات آستان قدس رضوي؛
- سازمان موقوفات و کشاورزي جنوب خراسان؛
- مؤسسه‏ي کشت و صنعت مزرعه‏ي نمونه‏ي آستان قدس رضوي؛
- سازمان موقوفات ملک؛
- شرکت کشت و صنعت سرخس؛
- مؤسسه‏ي موقوفات و کشاورزي سمنان - مرکز دامغان؛
- طرح کشاورزي راور؛
- سازمان موقوفات و کشاورزي چناران؛
- مؤسسه‏ي موقوفات يزد و کرمان؛
- سازمان موقوفات و کشاورزي جنوب خراسان؛
- کارخانه‏ي قند آبکوه؛
- کارخانه‏ي قند چناران؛
- کارخانه‏ي قند تربت حيدريه؛
- کارخانه‏ي نان قدس رضوي؛
- شرکت سرم سازي ثامن؛
- شرکت گرانيت قدس.
شايان ذکر است علاوه بر هزاران نفر مستأجرين اراضي زراعي موقوفه که ضمن اشتغال مؤثر، به توليد نيازهاي جامعه مي‏پردازند، بيش از 15 هزار نفر در تشکيلات آستان قدس رضوي و شرکتها و مؤسسات وابسته به کار مشغولند.
در زمينه‏هاي درماني و خدماتي نيز آستان قدس به نسبت سالهاي پيش از انقلاب از رشدي درخشان برخوردار بوده که قطع نظر از افزايش تعداد آنها از 6 واحد به 11 واحد، کيفيت هر يک نيز به نحو چشمگيري تحول يافته است و ما در اين ميان تنها با اشارتي گذرا اسامي اين واحدها را مي‏آوريم:
1. دارالشفاي امام؛
2. دارالشفاي شماره 2؛
3. پلي کلينيک دندان پزشکي؛
4. مرکز طب تصويري؛
5. داروخانه‏ي امام؛
6. داروخانه‏ي امام (واحد شماره‏ي 2)؛
7. بيمارستان چناران؛
8. توسعه‏ي واحدهاي درماني يزد و کرمان و سيرجان؛
9. بخش قلب بيمارستان امام رضا (عليه‏السلام)؛
10. مؤسسه‏ي امداد آستان قدس رضوي؛
11. توسعه‏ي مهمانسراي حضرت.
توضيح اينکه در حال حاضر ساليانه بيش از 796826 نفر از خدمات درماني آستان قدس استفاده مي‏کنند و بالغ بر 2345751 نفر در مهمانسراي حضرت پذيرايي مي‏شوند.
آستان قدس رضوي توانسته يکي از بزرگترين پروژه‏هاي کشور را در بازسازي اطراف حرم مطهر به اجرا درآورد که انجام آن بدون ترديد جز با نظارت دقيق و اشراف فراگير شخص توليت عظمي شدني نبود. اين دگرگوني تا بدان جا پيشروي داشته که وسعت و تعداد اماکن در وضع موجود با وضع آن در سالهاي پيش از انقلاب قابل مقايسه نيست. استقلال اين مجموعه از تشکيلات رسمي کشور و قائم به ذات بودن آن نيز از ديگر عواملي است که موجب شده با گامهاي استوارتري راهي چنين دشوار را بپيمايند.
اين نکته نيز گفتني است که بازسازي اطراف حرم مطهر با در نظر گرفتن افزايش زائران آستانه‏ي حضرتش (عليه‏السلام) در دهه‏هاي آتي طراحي شده که اين نيز حاکي از آينده‏نگري مديريت کلان اين وقف - مجموعه است.
اين بازسازي پر گستره بناهايي است به سطح بالغ بر 316500 مترمربع که مهمترين آنها عبارتند از:
1. دانشگاه علوم اسلامي رضوي؛
2. بنياد پژوهشهاي اسلامي؛
3. بخش اداري حوزه‏ي علميه خراسان؛
4. مدرسه‏ي علميه؛
5. خوابگاه مدرسه‏ي علميه؛
6. ساختمان پير پالاندوز؛
7. سراي امين؛
8. بستهاي شيخ بهايي، شيخ طوسي، شيخ طبرسي، شيخ حرعاملي، بست غربي صحن جامع رضوي و بست خيابان امام رضا (عليه‏السلام)؛
9. مسجد عيدگاه؛
10. سرويسهاي بهداشتي در قطاع غربي و شمالي؛
11. صحن جامع رضوي به سطح تقريبي 77000 مترمربع؛
12. صحنهاي جنبي صحن جامع؛
13. صحن جمهوري اسلامي؛
14. رواق دارالولايه؛
15. صحن قدس؛
16. موزه‏ي فرش؛
17. سردرهاي خيابانهاي طبرسي و شيرازي و نواب؛
18. کتابخانه و موزه؛
19. فضاهاي خدماتي (سفره‏خانه)؛
20. فضاهاي اداري (مرکز مديريت حوزه‏ي علميه‏ي خراسان)، دارالتوليه؛
21. نمايشگاها و فروشگاهها؛
22. زير گذر اطراف فلکه؛
23. دور برگردانهاي شيرازي، نواب و طبرسي.
بارگاه ملکوتي ثامن الحجج (عليه‏السلام)، زيرمجموعه‏هايي هنري را نيز در خود جاي داده که نمي‏توان از آنها چشم پوشيد. از جمله‏ي اين مجموعه‏هاي هنري موزه‏ي قرآن آستان قدس رضوي است. در طبقه‏ي فوقاني اين موزه، قرآنهايي منسوب به خط مبارک حضرت علي (ع)، امام حسين (ع)، امام سجاد (ع) و امام رضا (ع) بر پوست آهو وجود دارد که بر قداست اين موزه افزوده و واقف همه‏ي آنها شاه‏عباس اول است.
در دور تا دور ديوارهاي اطراف طبقه‏ي فوقاني هشت برگ قرآني بزرگ به ديوارها نصب مي‏باشد که به قرآن «بايسنقري (بايسنقر ميرزا پسر شاهرخ تيموري) مشهور است. اين قرآن، به قرآن صد مني شهرت دارد که نادرشاه افشار آن را براي کشورگشايي با خود حمل مي‏کرده است.
جنس کاغذ اين قرآن نوعي پارچه است که آن را «خانبالغ» مي‏گويند.
قديمي‏ترين قرآن وقفي حرم مطهر امام رضا عليه‏السلام - مربوط است به سال 393 ه ق که توسط محمد بن کثير، وزير سلطان محمود و صاحب ديوان مسعود غزنوي، مستقيما وقف بارگاه رضوي شده که اين خود سندي است براي پيشينه‏ي هزار و اندي ساله‏ي کتابخانه‏ي آستان قدس رضوي.
پرکارترين و نفيس‏ترين قرآن موزه مربوط است به عبدالقادر حسيني شيرازي که تاريخ آن به نيمه‏ي دوم قرن دهم بازمي‏گردد. چند برگ از اول اين قرآن و چند برگ از وسط آن و چند برگ از آخر آن به طرز بسيار نفيسي با طلا و سفيداب و لاجورد تذهيب شده و تمامي آيةالکرسي با طلاي برجسته که جلد آن از «سوخت» مي‏باشد نوشته شده است. واقف اين قرآن محمدقلي شاطرباشي است.
ملاحظه مي‏شود که امکانات يک وقف - مجموعه همراه با مديريت دانا و توانا چه تأثير چشمگيري بر حوزه‏هاي فرهنگ، اقتصاد و خدمات نهاده است و با چه قدرتي در کنار دولت اسلامي براي رفع تنگناهاي موجود در هر زمينه دامن همت به کمر زده و راهگشا و حلال مشکلات شده است.
در پايان، ذکر اين مهم ضروري مي‏نمايد که موقوفه‏هاي آستان قدس بي‏آنکه از نيت واقف عدولي حاصل شده باشد، شکل استهلاکي نويني يافته که خود موجب بالندگي بيش از پيش موقوفه‏ها و روز آمد شدن آنها مي‏گردد و همان‏گونه که از اين مختصر پيداست گردش کار در رقبات موقوفه، اين امکان را به آستان قدس بخشيده که نه تنها اصل سرمايه از ميان نرود بلکه رو به رشد باشد. علاوه بر آن در بسياري موقوفه‏ها، واقف، تصرف متولي در وقف را آزاد گذارده تا به تشخيص و صلاحديد خود اموال وقفي را در جهتي سازنده قرار دهد، و موفقيتهاي به دست آمده در اين وقف - مجموعه را بايد وامدار برخورداري از همين آموزه دانست.
سخن به پايان مي‏بريم که ورود به عرصه‏ي برکت خيز وقف، اين صدقه‏ي هميشه جاري و آثار اجتماعي، فرهنگي و اقتصادي آن از حوصله‏ي اين مختصر بيرون مي‏نمايد، بويژه آنکه سخن از وقف در دومين کلان شهر مذهبي جهان است و لايه برگرفتن از همه‏ي اجزاي آن البته فرصتي بسيار فراختر و پر پهنه‏تر مي‏طلبد.

---

معرفي سايت مرتبط با اين مقاله