اسناد خريد رقبات و وقف نامهي مسجد کلهر کاشان
نويسنده:مهدي صدري
مقدمه
مسجد کلهر (RHALEK) يکي از مساجد کاشان بوده که در محلهي کلهر واقع بوده است و وجه تسميهي آن نيز به سبب قرار داشتن در اين محله بوده که ديگر نامي از اين محله در اذهان نسل حاضر باقي نيست و کمکم اين نام جزء اعلام ناشناخته و نامعلوم قرار خواهد گرفت.
وضعيت و موقعيت محله و مسجد
تا آن جا که نگارنده مطلع است چيزي از رقبات موصوف در سند خريد آن، که پس از گذشت کمتر از دو سال به رقبات وقفي مبدل گشت باقي نمانده، ضمن اينکه از سويي احداث خيابان در بخش مرکزي يک شهر از مظاهر آباداني و آسايش مردم در اين روزگار به شمار ميآيد از سويي ديگر اين گونه آبادانيها زيانهاي عمدهاي بر اثر احداث خيابان به وجود ميآورد که از جوانب گوناگون قابل بحث و بررسي است. خوب است در موقع ايجاد چنين آبادانيهايي در آينده به ويژه در
شهرهاي قديمي چون کاشان، مظاهر قديمي و بناهاي تاريخي آن از بين نرود. از جمله خسارتهاي تاريخي يکي نام محلهاي قديمي از محلههاي کاشان است که به همراه مسجدي که منتسب به اين محله بوده با هم محو شده است. ظاهرا چيزي هم از رقبات موقوفهي مسجد بر جاي نيست. تقريبا در روبهروي مسجد مذکور در سمت شمال خيابان، آرامگاهي مسقف موجود است که مربوط به سادات همين خاندان کلهري است و چنين مينمايد که بايد باقيماندهي حوالي و اطراف مسجد قديمي بوده باشد.
در خاندان سادات کلهري کاشان شخصيتهاي برجستهي علمي وجود داشت که نام و شرح احوال بعضي از آنها در کتاب تاريخ کاشان(1) و منابع متعدد ديگر مذکور است و تا اندازهاي مقام علمي و شخصيت اجتماعي و موقعيت آنان را در کاشان مشخص و معلوم ميسازد.
يکي از شخصيتهاي اين خاندان، مرحوم آقا ميرمحمدعلي کلهري بوده که از برجستگان رجال علمي زمان خود به شمار ميرفته و منصب امام جماعت کاشان را هم داشته است. بر اساس قبالهي مصالحهنامهي موجود - که تصوير آن نيز به چاپ ميرسد - مشاراليه يجز منصب امام جماعت کاشان، امام جماعت مسجد مذکور را نيز بر عهده داشته است. مشاراليه بر طبق سند حاضر در محرم الحرام سال 1238 هق اقدام به خريد شش باب دکان در اطراف مسجد ميکند؛ با اين نيت که به وجهي که مشخص خواهد کرد دکانها را وقف بر مسجد نمايد ولي عمر وي کفاف انجام عمل خيرش را نميکند و مقارن اين ايام ظاهرا در سال 1239 ه ق درميگذرد. بعد از گذشت کمتر از دو سال از خريد دکانها و حدود چند ماهي از درگذشت آقا ميرمحمدعلي، در ماه رجب سال 1240 هق فرزندش آقا ميرمحسن کلهري (2) - که امام جماعت مسجد مذکور را بعد از والدش عهدهدار است - نيت خير پدر را جامعهي عمل ميپوشاند و در پشت سند خريد مبادرت به نوشتن و وقف کردن اين شش باب دکان ميکند. او طبق نظر واقف، دکانها را از حالت موجود آن خارج مينمايد و چند باب از آنها را پس از تخريب به مسجد ملحق ميکند و مورد مصرف و باقيمانده را نيز در وقفنامه معلوم ميسازد.
از نکات قابل ذکر در باب اسناد مذکور که بايد بدان پرداخته شود يکي آن است که در متن هر دو سند بازخواني شده نامي از «کلهر» به دنبال کلمهي «مسجد»، هم خريدار دکانها و هم واقف آنها نبرده و به ذکر اين «مسجد» بسنده کردهاند که خود ناشي از آن است که مسجد مذکور در محلهاي از محلات مرکزي و معروف شهر قرار داشته و به واسطهي کثرت شهرت مسجد، خود را از ذکر نام آن در سند بينياز دانستهاند. از ديدگاهي ديگر نشانيهاي موجود در باب حد و حدود دکانها با اسناد تاريخي مشابه موجود که در ادارهي اوقاف کاشان و احيانا در درست مردم و همچنين در قبالههاي قديمي ابنيهي اين حدود و نيز پروندههاي ثبتي موجود در ادارهي ثبت اسناد و املاک کاشان چه قبل و چه بعد از احداث خيابان محتشم، گواه ديگري بر اين مدعاست. مراتب مزبور بيان کنندهي واقعياتي است که از آن ميتوان موقعيت مسجد مذکور و اطراف آن را بازشناخت.
ديگر اينکه اسناد مذکور، اسناد اصلي و جزء اسناد خانوادگي است که نزد نگارنده است. مشخصات اين اسناد بدين شرح است: اين اسناد بر روي کاغذ آبي رنگ شفاف دوران قاجاريه نوشته شده است. يک روي سند مربوط به شرح خريد شش باب دکان از سوي آقا مير محمدعلي کلهري به سال 1238 ه ق است. پشت سند که همان وقفنامه است رقبات خريداري شده از سوي آقا ميرمحسن کلهري به سال 1240 ه ق وقف بر مسجد شده است. در حواشي اين دو سند - که بر پشت و روي يک برگ است - مهر و امضاي شهود به هنگام خريد و وقف ديده ميشود که بازخواني نام و مهر شهود به دنبال متن بازخواني شدهي اين دو سند آورده شده است. اندازهي کاغذ سند 5ر42 ضربدر 5ر33 سانتيمتر است. متن سند خريد مربوط به شش باب دکان به اين شرح است:
متن مصالحهنامهي شش باب دکان
باعث بر ترقيم اين ارقام خجسته فرجام ذکر و بيان آن است که در اين ازمنه و ايام با کمال طوع و رغبت و آرام، خالي از اکراه و کراهه و ابرام / به عالي جناب، قدسي القاب حقايق و معارف اکتساب فضايل و کمالات نصاب مصطفوي اياب مرتضوي انتساب علام فهام سلسلهي دودمان ائمهي کرام، خلاصهي خاندان فخام عظام، قدوةالانام آقا مير محمدعلي امام الجماعهي / کاشان - حفظه الله تعالي - من آفات الزمان، مصالحهي صحيحهي شرعيه نمود حضرت خجسته خصلت آقا مهدي قطان (3) ولد آقا عبدل کاشاني مقرونا بقبوله زيد عزه منه علي وفق الشرع المطاع، همگي و تمامي / دکاکين و اماکن مفصله به اين موجب واقعات در بازار علاقهبندان (4)قديم مجاور بازار غزل (5) من سوق مدينةالايمان کاشان با توابع و لواحق و منضمات آن بالتمام /
[دکان اول]
تمامي / يک باب دکان ارسيدار متصل به مسجد درب بازار غزل / مابين درب مسجد مزبور و دکان ديگر مصالح مزبور / و به شارع با متفرعات و منضمات آن بالتمام /؛
[دکان دوم]
تمامي / يک باب دکان محقر دم پلهي حوضخانهي مسجد محدود / به دکان مصالح مزبور و به پلهي مزبوره محاذي دکان / ملا بخشعلي و سردابهي تحت دکان مزبور و دکان / آقا مهدي مصالح مزبور با مشاعات آن بالتمام /؛
[دکان سوم]
تمامي / يک باب دکان قطاني (6)محاذي دکان دوک تراشي آقا کلبعلي محدود به انبار / قطاني و به کوچهي آقا سديد و به خانهي ورثهي ميرشاه قوام الدين و / به شارع با توابع و لواحق و مشاات آن بالتمام /؛
[دکان چهارم]
تمامي / يک دکان به رسم قطاني جانب مسجد قرب درب سوراخ شده / محدود به دکان علاقهبندي و به دکه دم پلهي حوضخانه و به مسجد / و به شارع با متفرعات آن بالتمام؛
[دکان پنجم]
تمامي / يک باب دکان به رسم قطاني سمت خانهي حاجي زينالعابدين / محدود به دکان خفافي و به در خانهي حاجي زينالعابدين / و به دکان صباغي و به شارع با مشاعات آن بالتمام /؛
[دکان ششم]
تمامي / پس دکان دکان سمت خانهي حاجي زينالعابدين / با متفرعات و منضمات آن بالتمام /؛
به مال المصالحه مبلغ شصت تومان تبريزي اشرفي يک مثقالي فتحعلي شاهي عددي يک تومان و صيغه جاري شد و قبض و اقباض و تسليم و تسلم و تخليه و تصرف و اعتراف / به وصول اعواض لاعلي رسم القباله و ضمان کاشف الفساد و اسقاط غبن اگر چه تا يک صد و بيست تومان به وصف مزبور باشد و ساير شرايط صحت و ضوابط / لزوم معمول و مرعي گرديد و به وقع الاشهاد و علي الله التوکل و الاعتماد و التحرير في شهر محرم الحرام من شهور سنهي
الف و مأتين / و ثلثين و ثمانيه من الهجرة النبوية سنهي 1238.
سجلات مصالحهنامه
1- بسم الله سبحانه / اعترف بما رقم فيه... لدي[مهر مربع به خط ثلث:](العبد محمد حسين الحسيني)
2- بسم الله خير الاسماء / اعترف بما فيه لدي حرره[مهر بيضي به خط نستعليق:](عبده ابوالقاسم بن ابيسعيد)
3-[مهر مربع به خط نستعليق:](لا اله الا الله الملک المبين عبده محمد باقر)
4- هو حسبي / اعترف بما رقم فيه لدي حرره[مهر مربع به خط نستعليق:](المتوکل علي الله الغني عبده محمد صالح)
5-[مهر بيضي به خط نستعليق:](سلام علي ابراهيم)
6-[مهر بيضي به خط نستعليق:](عبده محمد جعفر الحسيني)
7- اعترف بما فيه لدي[مهر مربع به خط نستعليق:](المتوکل علي الله عبده محمدعلي)
8-[مهر بيضي به خط نستعليق:](يا امام حسين 1239)
9- هو حبسي / اعترف بما رقم فيه لدي حرره[مهر بيضي به خط نستعليق:](عبده عبدالغني الحسيني 1232)
10- هو حسبي / اعترف بما رقم فيه لدي حرره[مهر مربع به خط نستعليق:](محمد حسين)
شهود
2- عبدالکريم ولد حاجي کاظم
3- حاجي علي جوشقاني
4- بخش علي ولد المرحوم آقا علي
5- محمد حسن خفاف[مهر مربع به خط نستعليق:](يا امام حسن) (2 مرتبه)
6- عبدالرحيم خفاف[مهر مربع به خط نستعليق:](پيرو دين محمد عبدالرحيم)
7- محمدعلي عسکر خفاف[مهر بيضي به خط نستعليق:](پيرو دين محمد، علي عسکر)
8- محمد حسن خفاف[مهر بيضي به خط نستعليق:](عبده الراجي محمد حسن)
9- محمدعلي خفاف[مهر مربع به خط نستعليق:](عبده محمدعلي)
10- محمدعلي ولد آقا جعفر[مهر بيضي به خط نستعليق:](دارد به دل مهر علي، محمد)
11- کربلائي هاشم ساغريدوز[مهر مربع به خط نستعليق:](بنده آل محمد، هاشم)
12- حاجي علي عسکر اصفهاني ساغريدوز[مهر بيضي به خط نستعليق:](عبده علي عسکر)
13- محمد اسماعيل المدعو به حاجي خفاف[مهر بيضي به خط نستعليق:](العبد محمد اسماعيل)
14- محمد کاظم ساغريدوز کاشاني[مهر بيضي به خط نستعليق:](... محمد کاظم...)
15-[محمد مهدي قطان][مهر بيضي به خط ثلث:](محمدمهدي)
متن وقف نامه
باعث بر تسطير اين سطور ميمنت دستور شرعيت مسطور بيان آن است که بعد از انتقال دکاکين و اماکن مفصله ضمن، به سعي عالي جناب مصالحله معزياليه ضمن، خلف عالي جناب عليين اياب مغفرت مآب / علام فهام غريق بحار رحمت حضرت رحمن، آقا ميرمحسن امام الجماعة کاشاني.
عالي جناب مصالح له معزياليه، تمامي سه باب دکان اول و دوم و چهارم مرقومه به تفصيل ضمن را از وضع دکانيت / اخراج و به وضع جديد از قرار وضع مسجد ضمن ساخته و جزء مسجد مزبور نمودند بلکه بوم (7) تمامي مسجد مزبور از جديد و قديم آن را از نو به گچ ساخته و پرداخته. تمامي سه باب دکان مزبوره را با اعيان / بوم مزبور همگي مسجد مزبور را وقف مؤبد صحيح شرعي و حبس مخلد صريح ملي نمودند بر کافهي مسلمين که در آن به نماز و عبادت يگانهي بيشريک و انباز اشتغال نموده مسجد و معبدشان / باشد و صيغهي وقف را به الفاظ صحيحه و عبارات صريحهي عربيه و فارسيه جاري نموده و يد خود را از ملکيت طلقيهي خود تخليه نموده و به تصرف وقف مزبور داده و به آن اقرار و اعترف نمودند /.
توليت آن را و راتبيت در امامهي جماعت در آن را به خود مفوض نمودند و با وفات خود بر اتقي و اصلح اولاد ذکور خود مفوض و هکذا ذکور اولاد اولاده و ان نزلوا نسلا بعد نسل و عقبا / بعد عقب و العياذ بالله با انقراض ذکور براتقي و اصلح اناث اولاد خود مفوض نمود و هکذا اناث اولاد اولاده و ان نزلن نسلا بعد نسل و عقبا بعد عقب و با عدم قابليت اولاد / معزياليه در امامهي جماعت مزبوره، تعيين امام الجماعت به جهت مسجد مزبور با متولي مسجد مزبور خواهد بود و در يک زمان دو نفر امامت جماعت مسجد مزبور را اختيار نخواهد نمود بلکه زياده از دو نفر / نيز اختيار نخواهد نمود. يعني واقف راضي به تعدد ائمه در يک زمان نميباشد. خلاصه اينکه عالي جناب واقف در حيات خود، خود امامت جماعت مزبور را خواهد نمود و با وفاتش خارج از / سلسلهي اولادش بدون تعيين و اذن اولادش در مسجد مزبور امامت جماعت آن را اختيار نخواهد نمود و دکان سيم و پنجم از تفصيل ضمن را، واقف معزي وقف مؤبد شرعي و حبس مخلد ملي نمودند بر مسجد مزبور که منافع آنها در هر سال بعد از اخراجات لازمهي آنها / هر چه بماند تثليث شده، يک ثلث صرف مرمت مسجد مزبور و يک ثلث مختص امام الجماعت مسجد مزبور و يک ثلث مختص خادم مسجد مزبور خواهد بود و توليت آنها را به خود مفوض نمودند / و بعد از خود به اتقي و اصلح ذکور اولاد خود و هکذا اولاد اولاده و ان نزلوا و با انقراض ذکور بر اناث اتقي و اصلح اولاد و هکذا اولاد اولاده و ان نزلن مفوض نمودند و صيغه جاري، و قبض و اقباض / معمول گرديده به آن اعتراف نمودند و بر متولي هر عصر است که از قرار مسطور معمول دارد و کان ذلک تحريرا في شهر رجب المرجب من شهور سنهي 1240 ه ق.
بعد از تاريخ عددي مذکور وقفنامه به مهر واقف با سجع محسن بن محمدعلي الحسيني مهر شده است.
حاشيهي سمت راست به بالا مانند قبالهي پيشين داراي امضا و مهر شهود به شرح زير است:
حق علي جوشقاني؛ عبدالکريم ولد حق کاظم؛ بخشعلي ولد آقا علي ممهور به مهر بيضي ناخوانا؛ مهدي قطان بايع خلف ممهور با مهر بيضي با سجع محمدمهدي؛ حي محمد ابراهيم نساج با مهر بيضي با سجع «سلام علي ابراهيم»؛ محمدعلي... ولد ملا عبدالله با مهر مربع و با سجع «عبده محمدعلي»؛ محمد حسن ولد آقا عقيل با مهر بيضي و با سجع «عبده الراجي محمد حسن»؛ کربلايي هاشم؛ بعد از اين شهود شرح ديگري در حاشيهي مذکور آمده که در ذيل آن چهارده مهر ديده ميشود:
در حاشيهي سمت راست تکملهاي بر مت نوشته شده است
و وقف مؤبد شرعي نمود واقف متن، تمامي يک باب دکان محقر متصل به درب مسجد از باب اعظم حين دخول به مسجد از جانب يمين محاذي خبازي / بر متولي مذکور متن که منافع آن را صرف خود نمايد. وقفا، صحيحا، شرعيا (فمن بدله بعد ما سمعه انما اثمه علي الذين يبدلونه) في تاريخ / و توليت آن ايضا با متولي خواهد بود.
سجلات وقفنامه
[مهر بيضي شکل به خط نستعليق:](عبده ابوالقاسم بن ابيسعيد)
2- بسم الله سبحانه. / اعترف الواقف زيده مجده / و حفظ في المواقف بما رقم في المتن و الخامشيه / الدي /.
[مهر مربع شکل به خط ثلث:](العبد محمد حسين الحسيني)
3-[مهر مربع شکل به خط نستعليق:](لا اله الا الله الملک الحق المبين عبده محمدباقر)
4- هو حسبي. / اعترف دام ظله بما رقم فيه لدي، حرره
[مهر مربع شکل به خط نستعليق:](المتوکل علي الله للغني عبده محمدصالح)
5-[مهر مربع شکل به خط نستعليق:](محمد حسن)
6- هو حسبي. / اعترف دام ظله بما رقم فيه لدي، حرره[مهر بيضي شکل به خط نستعليق:](عبده... الحسيني)
7- اعترف دام ظله لدي، حرره[مهر بيضي شکل به خط نستعليق:](يا امام حسين)
8-[مهر مربع شکل به خط نستعليق:](المتوکل علي الله عبده محمدعلي)
9-[مهر بيضي شکل به خط ثلث:](العبد محمد اسماعيل)
10-[مهر مربع شکل به خط نستعليق:](عبده محمد ابراهيم)
شهود
2- عبدالکريم ولد حاجي کاظم.
3- بخش علي ولد آقا علي.
4- مهدي قطان... خلف[مهر بيضي شکل به خط ثلث:](محمد مهدي)
5- حاجي محمد ابراهيم نساج[مهر بيضي شکل به خط نستعليق:](سلام علي ابراهيم)
6- محمدعلي... ولد ملا عبدالله[مهر مربع شکل به خط نستعليق:](عبده محمدعلي)
7- محمد حسن ولد آقا جعفر[مهر بيضي شکل به خط نستعليق:](عبده الراجي محمد حسن)
8- کربلائي هاشم
مهرهاي ذيل تکمله
1-[مهر بيضي شکل به خط نستعليق:](عبده علي عسکر)
2-[مهر بيضي شکل به خط نستعليق:](عبده محمد جعفر الحسيني)
3-[مهر بيضي شکل به خط ثلث:](العبد محمد اسماعيل)
4-[مهر مربع شکل به خط نستعليق:](عبده محمدعلي)
5-[مهر بيضي شکل به خط نستعليق:](سلام علي ابراهيم)
6-[مهر بيضي شکل به خط نستعليق:](عبده الراجي محمد حسن)
7-[مهر مربع شکل به خط نستعليق:](بنده آل محمد، هاشم)
8-[مهر بيضي شکل به خط نستعليق:](پيرو دين محمدعلي عسکر)
9-[مهر بيضي شکل به خط نستعليق:](يا امام موسي کاظم)
10-[مهر مربع شکل به خط نستعليق:](... عبدالرحيم)
11-[مهر بيضي شکل به خط نستعليق:](دارد به دل مهر علي، محمد)
12-[مهر بيضي شکل به خط نستعليق:](محسن بن محمدعلي الحسيني)
13-[آقا مير محسن امام جماعت کاشاني]
پي نوشت :
1-تاريخ کاشان، تأليف عبدالرحيم کلانتر ضرابي (سهيل کاشاني)؛ به کوشش ايرج افشار، انتشارات اميرکبير، چ 1356، 3 ش، صص 316 - 312؛ گفتني است که اين کتاب را مؤلف به سالهاي 1287 و 1288 هق تأليف کرده است.
2-آقا ميرمحسن کلهري پدر بزرگ آقا سيد محمدرضاي مجتهد کلهري کاشاني متوفي به اول محرم 1296 هق است ضمن اينکه شرح احوال اين شخصيت به صورتي مختصر در مأخذ پيشين آمده تنها منبعي که تاريخ فوت آقا سيد محمدرضاي مجتهد را ثبت کرده عندليب کاشاني است. اين عندليب کاشاني نامش ميرتقي بن الحسين الحسني کاشاني که متخلص به عندليب است ماده تاريخ وفات مشاراليه در ديوان وي صص 154 - 153) ديوان عندليب کاشاني، انتشارات فروغي، چاپ دوم، 1363 ش) ضمن قطعهاي ساخته است که بيت ماده تاريخ اين است: به چشم تر رقم زد با دل زار / «لواي علم و دانش از جهان رفت». گفتني است که از مصراع تاريخ به حساب جمل سال 1295 به دست ميآيد ولي در مصراع اول با تعميهاي که در ترکيب «دل زار» به کار گرفته و مراد از آن حرف «الف» واژهي «زار» است که بايد به مجموع عدد مصراع تاريخ افزود تا سال 1296 هق حاصل آيد. مشاراليه والد سه فرزندي است که هر يک به گونهاي از مشاهير رجال تاريخساز دوران قاجاريه بودهاند يکي آقا سيد جلال الدين حسيني کلهري کاشاني صاحب روزنامهي معروف حبل المتين کلکته؛ ديگري آقا سيد حسن حسيني کلهري کاشاني صاحب روزنامهي حبل المتين تهران و سومي آقا سيد ميرمحمدعلي حسيني کاشاني که به نجف اشرف رفت و در آنجا مقيم شد. نگارنده شرح احوال دو شخصيت اول و دوم را تحت مادههاي «حسيني کلهري کاشاني، سيد جلال الدين» و «حسيني کلهري کاشاني، سيد حسن» در مجلد ششم دايرةالمعارف تشيع نوشته است.
3-قطان: پنبه فروش،[فصلنامهي، ميراث جاويدان].
4-بازاري که در آنجا ابريشم تابيده و نوار و قيطان بفروشند.
5-بازار ريسمان فروشان.
6-پنبه درستکني و پنبهفروشي.
7-«بوم» در اصطلاح مردم کاشان به معناي «کف» است و منظور نويسندهي متن وقفنامه از به کار بردن اين واژه آن است که از محل مورد مصارف تعيين شده مورد مصارف تعيين شده کف قديم و جديد محوطهي داخلي مسجد را با گچ بسازند زيرا اين کار در قديم بسيار ارزانتر از فرش کردن با آجر بوده است ضمن اين که فرش کردن کف محوطهي داخلي مسجد با گچ هيچ گاه کيفيت فرش کردن با آجر را ندارد.
معرفي سايت مرتبط با اين مقاله
تصاوير زيبا و مرتبط با اين مقاله
.jpg "معنی اسم آدوین و نام های هم آوا با آن + میزان فراوانی در ثبت احوال")
