تمركز؛ چرا و چگونه؟
ابوذر را كشتند!
- محمد مهدي!
- بله استاد!
- براي تو از نراق، نامه نمي‌آيد؟
- مي‌آيد؛ اما من نمي‌خوانم.
- نامه‌ها را چه مي‌كني؟
- بدون آنكه بازشان كنم، زير گليم حجره‌ام پنهان مي‌كنم. چون مي‌دانم خواندن هر نامه، مدتي ذهنم را به خود مشغول مي‌كند و از درس باز مي‌دارد.
- امروز درس تعطيل است. به خانه برگرد و آخرين نامه‌هايي كه از نراق آمده است، بخوان
دل كندن از استاد و درس او، براي محمد مهدي سخت بود؛ اما چاره‌اي جز اطاعت نداشت. به خانه آمد و چند نامه را باز كرد وخواند. يكي از نامه‌ها، او را سخت لرزاند و حالش را دگرگون كرد. با دلي شكسته و اشكي روان، نزد استاد بازگشت تا تكليف خود را بداند.
- خواندي؟
شاگرد، پاسخ استاد را با اشكهاي خود داد.
- پدرت، مرحوم ابوذر نراقي را كشته‌اند. خويشان و دوستانت، چندين نامه براي تو نوشته‌اند تا بازگردي و امور خانواده را سامان دهي. وقتي از تو خبري نشد، نامه‌اي هم براي من فرستادند تا تو را از ماجرا آگاه كنم. برخيز و برو كه خويشانت، منتظرند.
برخاست؛ اما دو غم بزرگ، دلش را چنگ مي‌زد: مرگ پدر و دوري از درس و علم.
كمتر از ده روز بعد، در همان ساعت هميشگي، در خانه استاد مولا اسماعيل خواجويي (م 1173 ق) به صدا درآمد. آري؛ محمد مهدي نراقي بازگشته بود، تا بيست سال ديگر نزد استادان خود در اصفهان علم آموزد.(1)
اين است حكايت عالماني كه قلب خود را براي كسب دانش، آماده نگه داشتند و همه درها را به روي آنچه موجب آشفتگي ذهن و برهم خوردن تمركزشان مي‌شد، بستند. (2) اين است حكايت آنان، و چيست حكايت ما؟
هنگام مطالعه نمي‌توانم تمركزم را حفظ كنم. گاهي دو ساعت مي‌گذرد و ناگهان متوجه مي‌شوم فقط يك صفحه از كتاب را خوانده‌ام! بعضي وقتها هم مجبور مي‌شوم يك مطلب را چند بار بخوانم تا بفهمم!
منشأ حواس‌پرتي
تمركز كافي، براي همگان امكان‌پذير است؛ زيرا قدرت تمركز، يك استعداد ذاتي نيست؛ بلكه اكتسابي و قابل ارتقاء است. هيچ كس نبايد خود را حواس‌پرت يا فاقد تمركز حواس بداند؛ بلكه بهتر است وقتي تمركز حواس او دچار اختلال شد، زمان و مكان نامناسب را متهم كند. شما مي‌توانيد از طريق تمريناتي كه در اين بروشور آمده است، تمركزتان را پرورش داده و تقويت كنيد.تمركز حواس هنگام مطالعه، كليد اصلي و اساسي درك مطلب است. براي تمركز حواس نيز بايد از روشهايي استفاده كرد كه باعث تقويت، پرورش و مهارت در ايجاد تمركز حواس، هنگام مطالعه مي‌شوند.
براي حواس‌پرتي علتهاي مختلفي ذكر شده است از جمله: عدم علاقه به موضوع مورد مطالعه؛ عوامل اختلال‌زاي دروني، مانند تشنگي و اضطراب؛ عوامل اختلال‌زاي بيروني، مانند رفت و آمد ديگران و سر و صدا؛ عدم اعتماد به نفس؛ نداشتن الگوي مناسب براي مطالعه؛ عدم انتخاب زمان و مكان مناسب براي مطالعه.
پيش به سوي تمركز، با :
1- ايجاد شوق و علاقه به مطالعه
بنابراين اگر نسبت به موضوعي بي‌علاقه‌ايد، سعي كنيد با ايجاد انگيزه‌هاي نيرومند و در نظر گرفتن اهدافي كه برايتان مهم و جذاب است، بر شوق و علاقه خود بيفزاييد.
همچنين، براي افزايش ميزان علاقه خود نسبت به مطالب، مي‌توانيد به طرح سوالاتي پيرامون مطالب بپردازيد. (ر.ك : بروشور شماره 1، «حرفه‌اي ها چگونه كتاب مي‌خوانند؟»)
2- تقويت اعتماد به نفس
وقتي مي‌خواهيد كاري انجام دهيد، از گفتن كلماتي مانند «نمي‌خواهم»، «نمي دانم» و «نمي‌توانم» بپرهيزيد. جمله «اين كار محال است» را از دفتر زندگي خود خط بزنيد، و ترس و بدگماني و سستي را از ذهن خود دور كنيد.
هرگزاجازه ندهيد كه هيجانات و افكار منفي، شما را در خود غرق سازند و تمركز حواس شما را مختل كنند.
اعتماد به نفس داشته باشيد و پيوسته با خود تكرار كنيد كه «قادر به انجام كار هستم؛ مي‌توانم انجام دهم و بايد انجام دهم». بدين ترتيب تفكر مثبت در شما پديد مي‌آيد.
اعتماد به نفس، احساس شعف و شادي را در شما به وجود مي‌آورد، و در حالت شادماني از تمركز حواس بهتري برخورداريد؛ بهتر فكر مي‌كنيد؛ بهتر مطالعه مي‌كنيد و نتيجه كارتان بهتر خواهد بود.
اعتماد به نفس نيز فضيلتي اكتسابي است كه مي‌توان آموخت و به كار بست؛ فقط بايد راه‌هاي آن را دانست كه در منابع مربوط ، ذكر و ثبت شده است.
3- تعيين زمان مطالعه
بنابراين يافتن زمان مناسب، باعث برقراري تمركز حواس، جلوگيري از اتلاف وقت و انرژي، عدم سردرگمي و فهم بهتر مطالب مي‌شود.
همچنين ثابت بودن زمان مطالعه، انسان را شرطي مي‌كند و فرد با شروع زمان مطالعه، خودكار و ناخودآگاه ، افكارش براي مطالعه تمركز و آمادگي مي‌يابد.
4- مطالعه به محض نشستن
اگر نشستن براي مطالعه طولاني شود و مطالعه‌اي صورت نگيرد، و شما خود را با كارهاي جانبي يا افكار دروني مشغول كنيد، براي مطالعه تمركز كافي نخواهيد يافت. عادت كنيد همه آنچه را كه براي مطالعه نياز داريد، ابتدا فراهم كنيد و هر كار متفرقه‌اي را كه داريد، پيش از مطالعه انجام دهيد و پس از آنكه نشستيد، همان دم، مطالعه را آغاز كنيد. با اين روش، ذهن خود را براي مطالعه، شرطي خواهيد كرد و با زحمت كمتري به تمركز مي‌رسيد.
5- در پي سكوت مطلق نبودن
اگر شما به محيط كاملاً ساكت عادت كنيد، شرطي مي‌شويد و دوست داريد فقط در چنين محيطهايي مطالعه كنيد؛ آن گاه در محيطهاي ديگر با كوچك‌ترين سر و صدايي، تمركزتان به هم مي‌ريزد و ايجاد تمركز دوباره بسيار مشكل مي‌شود.
6- كنترل صحبت كردن با خود
صحبت كردن با خود، مي‌تواند فعاليتها و رفتارها را در ما برانگيزد و تشويق كند و رفتار آينده ما را سروسامان دهد. در واقع ما از طريق صحبت كردن با خود بر جريان پيشرفت خود نظارت مي‌كنيم. اما اگرهمين گفت و گوي دروني بيش از اندازه ارزش يابانه يا انتقادي باشد، بر تمركز ما اثر منفي مي‌گذارد. (3)
آيا تا به حال تجربه نگارش يك مقاله را داشته‌ايد كه در همان سطر اول آن گير كرده و ناكام شده باشيد؟ مقصر اصلي، يك ويراستار دروني بسيار سخت‌گير است.
مقايسه توانايي خود با توانايي ديگران و انتظارات غلط داشتن درباره مدت و كيفيت تمرکزي كه بايد داشته باشيم، مي‌تواند سبب شكل‌‌گيري يك گفت و گوي منفي با خويش باشد. با كمي تمرين، شما مي‌توانيد ياد بگيريد هر خصيصه دروني را كه تمركز شما را بر هم مي‌زند، مديريت كنيد.
7- مقابله با مشكلات شخصي
در اين موارد، گاهي كمك بيروني، بسيار موثر است و شما در اين موقعيتها، مي‌توانيد با دوستان و استاداني كه مي‌شناسيد ، مشورت كنيد و از بار ذهني خود بكاهيد. برخي از افراد دريافته‌اند كه اختصاص دادن زماني محدود به فكر كردن درباره يك مشكل خاص، به كاهش مشغله ذهني آنان مي‌انجامد.
8- بهبود شرايط بدني
همچنين صبحانه كافي و مقوي ، نقش مهمي در ايجاد و برقراري تمركز حواس در طي روز خواهد داشت. در اولين غذاي روز ، همراه با كربوهيدراتها، غذاهاي پروتئين‌دار (مثل تخم‌مرغ، ماهي، پنير يا دانه‌هاي خشكبار) نيز ميل كنيد. از قديم گفته‌اند: «صبحانه را مانند پادشاهان، ناهار را مانند شاهزاده‌ها و شام را مانندفقرا بخوريد.»
شما بايد اطلاعات خود را در زمينه بهبود شرايط فيزيولوژيكي بدن، به ويژه اصول تغذيه مناسب، ارتقا دهيد تا بتوانيد از شمار عوامل اختلال‌زاي تمركز بكاهيد.
9- برخوردي از الگوي مطالعه
يكي از الگوهاي موفق در اين زمينه، روش «پس ختام»(4) است كه مشتمل بر شش مرحله است: 1- خواندن اجمالي 2- سوال كردن 3- خواندن 4- تفكر 5- به خاطر سپردن 6- مرور كردن.
10- يادداشت برداري
يادداشت برداري فني، كاري جدي و فعال است كه لازمه انديشيدن است. بدين رو براي يادداشت‌برداري، بايد هنگام مطالعه، فعال بود و لازمه فعال بودن، داشتن تمركز حواس است، و براي برقراري تمركز حواس جهت نوشتن، هماهنگي چشم و مغز- به منزله نوعي يادگيري تجسمي چند بعدي با قدرتي بي‌نظير – نياز است.
11- توانايي گفتن «نه»
راحت و بي‌دغدغه بگوييد «نه»!
هنر گفتن «نه» را در خود تقويت كنيد. اگر اين اراده در شما ضعيف است، مي‌توانيد در مكاني كه مطالعه مي‌كنيد بنويسيد: «لطفاً مزاحم نشويد!»
اگر موفق نشديد، مي‌توانيد كارهاي ديگري انجام دهيد كه نشان دهد شما دوست نداريد كسي رشته افكار شما را پاره كند؛ مثلاً از نمادهاي هنگام مطالعه، استفاده كنيد.
12- استفاده از تكنيك «حالا اينجا باش»
براي مثال: شما در كلاس هستيد و فكر شما از سخنان استاد به امور فرعي و مزاحم، معطوف مي‌شود. در اين هنگام به خودتان بگوييد: «حالا اينجا باش!» و دوباره حواستان را روي سخنان استاد، متمركز كنيد و تا جايي كه ممكن است اين حالت را حفظ كنيد.
اگر لازم باشد اين كار را صد بار در هفته انجام دهيد. خواهيد ديد كه هر روز كه مي‌گذرد، فاصله زماني بين دفعات منحرف شدن افكارتان، بيشتر مي‌شود.
13- تسليم نشدن به حواس‌پرتي‌هاي بيروني
بدون توجه به سروصداها، بين خود و استاد، تونلي بسازيد. وقتي با كسي در حال گفت و گو هستيد، توجهتان را به او معطوف كرده، به صورتش بنگريد و خطورات مزاحم را از ذهنتان بيرون كنيد.
عوامل متفرقه حواس پرتي
بهترين و موثرترين راه براي مقابله با عوامل حواس‌پرتي‌هاي متفرقه، نوشتن آنها بر روي يك برگ كوچك كاغذ و اختصاص دادن زماني براي فكر كردن درباره آنها است.
مثالي بزنيم : شما دراوج مطالعه هستيد؛ ناگهان به خاطر مي‌آوريد كه امشب بايد به دوست خود تلفن بزنيد. از اين لحظه به بعد شما هر چقدر هم كه بكوشيد، دغدغه تلفن كردن به دوستتان و اينكه مبادا فراموش كنيد، ذهن شما را رها نمي‌كند و شما را آزار مي‌دهد. در نتيجه شما از همان لحظه، تمركز خود را از دست مي دهيد.
اما اگر به محض آنكه اين انديشه به ذهن شما راه يافت، آن را بر روي كاغذي بنويسيد، خيالتان راحت شده، مي‌توانيد به مطالعه متمركز خود ادامه دهيد.
يادتان باشد كه حواس‌پرتي را نيز مانند نكات مهم كتاب كه فرا مي گيريد و ثبت مي‌كنيد، بايد جايي تخليه كنيد. اگر ننويسيد و بگوييد «باشد براي بعد» يا «مي‌دانم كه يادم نمي‌رود» و … توانايي ذهني خود را كم كرده‌ايد.
هرچه در حين مطالعه به خاطرتان مي‌آيد و عامل مزاحم تلقي مي‌شود، گوشه‌اي يادداشت كنيد تا بار ذهني مربوط به آن، از ذهن شما بيرون رود.
پي نوشتها:
1- برگرفته از : دومين ويژه‌نامه كنگره فاضلين نراقي، «شخصيت ملا محمد مهدي نراقي» به قلم آيت‌الله شهيد قاضي طباطبايي ، ص 42. گفتني است كه علامه محقق مولا محمد مهدي نراقي، و فرزند نامدارش مرحوم ملا احمد نراقي، از مشاهير فقهاي شيعه و هر دو صاحب تصانيف بسيارند.
2- اين داستان ممكن است تا اين حد، قابل توصيه نباشد، اما اهتمام عالمان برجسته‌اي چون مرحوم نراقي را به حفظ و تداوم تمركز در حد بسيار بالا، نشان مي‌دهد.
3- گفتني است تفكر به هنگام مطالعه، با صحبت كردن با خود (حديث نفس) متفاوت است. صحبت كردن با خود حالتي است كه فرد را از محور موضوع مورد بحث خارج مي‌سازد و موجب توقف وي مي‌گردد؛ در حالي كه تفكر يعني ممحض شدن بر روي مطلب، براي درك و فهم بيشتر.
4- اين روش در منابع علمي به «SQ4R» معروف است.
تصاوير زيبا و مرتبط با اين مقاله
