کتیبه‏ های تاریخی وقفنامه‏ ای در آثار تاریخی

مقدمه

نوش‏آباد از جمله مراکز باستانی منطقه‏ی کاشان است. بنا بر قول مؤلف تاریخ قم، زمان آبادانی و عمارت آن به دوران پیش از اسلام می‏رسد (1) همچنین اشاره‏ی ابن‏رسته (290ه) در الاعلاق النفیسه از اهمیت این منطقه در قرون اولیه‏ی اسلامی حکایت می‏کند (2).

در این شهر آثار قابل ملاحظه‏ای از دوران سلجقوی، مغول، صفوی و قاجار بر جای مانده است هم اکنون در نوش آباد بیش از سی نقطه‏ی مذهبی اعم از مسجد، حسینیه و زیارتگاه وجود دارد. به علاوه موقوفات دیگری نیز نظیر آب انبارهای عمومی در این مکان وجود دارد.

ما در این مقال نه قصد پرداختن به آثار تاریخی - مذهبی این منطقه را داریم و نه به شمار موقوفات آن می‏پردازیم، بلکه به بررسی کتیبه‏های تاریخی که اشاره به موقوفه‏ای دارد خواهیم پرداخت.

مسجد جامع عتیق نوش آباد یکی از آثار دوره‏ی سلجوقی به شمار می‏رود که پس از مسجد جامع میدان کهنه‏ی کاشان قدیمی‏ترین اثر تاریخی - مذهبی دوران اسلامی منطقه‏ی کاشان است.

علاوه بر آب انبار و زیارتگاه که از مضافات این مجموعه می‏باشد، این مسجد شامل مناره، دو ایوان جنوبی و شمالی شبستان، جلوخان و سه درب تاریخی است (3) از جمله موقوفات این مسجد دو درب در ضلع غربی و جنوب شرقی مسجد می‏باشد.

1. درب ضلع غربی: این یک جفت درب از آثار بسیار ارزشمند دوره‏ی صفوی است که به طرز ظریف و هنرمندانه‏ای در آن، طرحها و اشکال هندسی گره‏کشی شده است. بر فواصل گره‏کشی‏ها کتیبه‏هایی از آیات قرآن، اسماء الله، نام واقف و هنرمندان سازنده‏ی آن بدین ترتیب کشیده شده است:

(و ان المساجد لله و لا تدعوا مع الله احدا)، فقد وقف هذا الباب علی المسجد الجامع بقریة نوش‏آباد النجبا و السادات، امیر نور الدین الحسینی سنه 1133 الهجریه النبویه».

«یا قاضی الحاجات، یا منزل البرکات، یا فاتح البواب، یا مسبب الاسباب، یا کاشف الکربات، یا مجیب الدعوات».

«عمل استاد محمد علی اصفهانی، کتبه العبد محمد محسن النقاش».

2. درب ضلع جنوبی شرقی: این دو لنگه درب از چوب یک تکه ساخته شده است.در قسمت فوقانی یکی از آن دو، آیه‏ی (و ان المساجد لله و لا تدعوا مع الله احدا) و بر درب دیگر نام واقف آن، امیر نورالدین الحسینی، و نام خطاط، محمد المحسن و سنه 1132 منبت کاری شده است.

مسجد علی

مسجد علی علیه السلام که از یادگارهای دوره‏ی مغول می‏باشد، مشتمل بر شبستان تحتانی، ایوان فوقانی، رواق، محراب تاریخی و مأذنه‏ای زیباست(4)

در ضلع غربی طبقه‏ی فوقانی، کتیبه‏ی سنگی زیبایی با اضلاع 45 ضربدر 35 سانتی‏متر وجود دارد که احتمالا از محل اصلی خود جابه‏جا شده است. این کتیبه که به وقف محرابی در این مسجد اشاره دارد، گرداگرد آن صلوات بر چهارده معصوم با خط ثلث مزین شده است.

در قسمت میانی این سنگ به نام مسجد، محراب موقوفه، و واقف آن خواجه کمال‏الدین بن خواجه فخرالدین کاشی اشاره شده است. در انتها، سنه‏ی الف و ثلاث به چشم می‏خورد.

از محراب مورد اشاره‏ی این کتیبه اثری بر جای نمانده است. توجه به تاریخ و مفاد آن این احتمال را که کتیبه‏ی مورد نظر به محراب گچ‏بری دوره‏ی مغول اشاره دارد، نفی می‏کند.

مسجد حاج سید حسین

این مسجد از آثار دوره‏ی صفویه، دارای مساحت کم، ستونهایی به قطر 5 / 1 الی 2 متر و طاق چشمه‏های کوتاه می‏باشد. بنای این مسجد ساده و مصالح آن از خشت و گل است. اما درب این مسجد به طرز هنرمندانه‏ای منبت کاری شده است. این درب دارای کتیبه‏های زیبا بر روی هر لنگه می‏باشد. در کتیبه‏ی بالایی دو لنگه‏ی درب، آیه‏ای از قرآن با خط ثلث به این ترتیب منبت کاری شده است:

«قال الله تعالی و تبارک و تقدس (و ان المساجد لله و لا تدعوا مع الله احدا).

در وسط هر لنگه، کتیبه‏ی مدور زیبایی حول محور یک طرح شمسه، به خط طغرای چلیپایی کنده‏کاری شده است که در یک کتیبه هشت بار عبارت «یا صادق» به صورت قرینه و در بین آنها عبارت «یا ستار» چهار مرتبه تکرار شده است. بر روی کتیبه‏ی لنگه درب دوم، عبارت «یا فتاح» هشت بار تکرار شده است.

در قسمت پایینی این لنگه‏ی درب، نام بانی این درب و مسجد بدین صورت آمده است: «قد عمر هذا المسجد الشریف المکان المنیف قطب‏الدین بن حاج حسام‏الدین فی سنه 1042 «.
بر لبه‏ی پایینی لنگه درب سمت چپ نام کاتب این خطوط دلنواز آمده است:

«کاتبه ابوالحسن بن نورالوری عقی عنهما»

از جمله آثار به جا مانده از دوره‏ی صفوی در نوش‏آباد، بقعه‏ی امامزاده‏ی محمد ابن‏زید یکی از نوادگان امام حسن مجتبی (ع) می‏باشد، که دارای گنبد مخروطی شکل فیروزه‏ای با کاشیهای معرق مزین به اسماء الله، محمد (ص) و علی (ع) است.

ایوان جنوبی و شرقی و شمالی از دیگر قسمتهای این بناست که ایوان شمالی آن دارای درب نفیس و نقاشی همراه با طرحهای اسلیمی می‏باشد.

در این ایوان کتیبه‏ای است از دوره‏ی صفوی که به موقوفه‏ای مجهول اشاره دارد. این کتیبه که 40 سانتی‏متر طول و 30 سانتی‏متر عرض دارد، با عبارت «الله ولی التوفیق» آغاز می‏شود و سپس با دو بیت شعر که هر
مصراع آن در یک ردیف می‏باشد، ادامه پیدا می‏کند:

«تا من به اسم کنم تولی به علی
تا حشر کند خدا با آل نبی»
«با چهار محمد دو حسن یک موسی
با جعفر و با حسین و با چهار علی»
در پایان نام واقف چنین آمده است:
«وقف نمود استاد کتاب الله عصار سنه الف ثلاث».

این کتیبه از محل اصلی خود برداشته شده و در محل دیگری نگهداری می‏شود.

در ورودی این ایوان به امامزاده، درب منبت کاری شده‏ی نفیسی از دوره‏ی قاجار به چشم می‏خورد. بر بالای لنگ دربها عبارت «یا قاضی الحاجات و یا رفیع الدرجات» به خط ثلث منبت کاری شده است. بر روی دماغه‏ی لنگه سمت چپ آمده است:
تمام شد سعی آمیرزا جونی احمد السرکاری میرزا ملا، عمل سفر (صفر) علی بیدگلی سنه 1370.

حسینیه توی ده

حسینیه توی ده، از آثار دوره‏ی صفوی و مشتمل است بر سقاخانه، قرائت خانه، گنبدخانه، عزاخانه و غرفه‏های فوقانی، به جز نقطه‏های فوقانی و چند رواق به جا مانده از دوره‏های پیشین، قسمتهای دیگر حسینیه تخریب شده و یا نوسازی است.

از جمله موقوفات این حسینیه جام مسی نفیس و نسبتا بزرگی است که از دوره‏ی صفوی به جا مانده است که بر لبه‏های بیرونی دورتادور آن صلوات بر چهارده معصوم به خط ثلث حک شده است و در بین این کتیبه طرحهای اسلیمی به چشم می‏خورد.
در میانه‏ی قسمت بیرونی جام نام واقف، محمد الامین، و سنه 1132 حک شده است.
بدون اینکه هنرمند زبردست آن از خود نشانی به یادگار گذاشته باشد.

موقوفه‏ی دیگر این حسینیه که از لحاظ هنری بسیار باارزش می‏باشد، منبری چوبی است، از دوره‏ی قاجار که در آن طرحهای اسلیمی و گره کشی‏های متنوع به طرز برجسته، منبت‏کاری شده است. در رأس دو تیرک عمودی جلو منبر، مقرنس‏های چوبی ظریفی به چشم می‏خورد.در بدنه‏ی این منبر صلوات بر چهارده معصوم، و در آخرین پله‏ی آن این بیت شعر کتیبه شده است:

در فوق عرش مسند پرچیده جای کیست
صاحب عزا خداست خدایا عزای کیست
و بر دو تیرک انتهای منبر، نام سازنده‏اش و احتمالا واقف یا خطاط آن چنین آمده است:
هذا عمل حقیر کار سفر (صفر) علی بیدگلی صورت اتمام یافت فی سنه 1293... محمود الحسینی.
متأسفانه یکی دو کلمه از این قسمت، به دلیل فرسودگی قابل خواندن نیست.

حسینیه‏ ی بالاده

قسمت اصلی این حسینیه در سالهای اخیر به علت فرسودگی تخریب و حسینیه بزرگی به جای آن در حال احداث است. از حسینیه‏ی قدیمی بنایی بر جای مانده که سقف گنبد آن آجر چینی است که در آن آجرهای لعاب‏دار و بشقابهای منقش به کار رفته است این حسینیه در اواخر دوره‏ی قاجار مرمت شده است. در ورودی این قسمت کاشیهای معرق به کار رفته و در بین نقوش آن عبارت «یا حسین (ع)» تکرار شده است.
از موقوفات این حسینیه منبر چوبی قدیمی و نفیسی است که با هنرمندی تمام، قسمتهای مختلف آن منبت کاری شده است و لبه‏های بدنه‏ی منبر در دو ردیف آیةالکرسی و صلوات بر ائمه‏ی معصوم، با خط ثلث به طور برجسته با هنرمندی و ظرافت خیره کننده‏ای به چشم می‏خورد. در تمام قسمتهای بیرونی این منبر طرحهای کثیرالاضلاع به شیوه‏ای قابل توجه گره‏کشی شده است.
بر بدنه‏ی آخرین پله‏ی منبر، نام واقف آن چنین آمده است:
«وقف نمود این منبر را.... مرحوم محمد قاسم نوش‏آبادی به قریه‏ی نوش‏آباد بالای ده که در ایام عاشورا منبر مذکور را در چهار سوق محله‏ی مذکور...»
یکی دو کلمه از آخرین قسمت کتیبه، در زیر میخ محو شده است. نام سازنده و تاریخ آن مشخص نیست. متأسفانه این اثر نفیس و با ارزش به علت بی‏توجهی اهالی محل در حال فرسودگی است.

پی نوشت :

1- حسن بن محمد قمی (378 ه ق)، تاریخ قم، ترجمه‏ی حسن بن علی قمی (806 ه ق)، تصحیح تهرانی، ص 76.
2- ابن‏رسته، الاعلاق النفیسه، ترجمه و تعلیق دکتر حسین قره چانلو، تهران، امیرکبیر، 1365 ه ش، ص 224 - 223.
3- نک، مقاله‏ی مسجد جامع عتیق نوش‏آباد، محمد مشهدی نوش‏آبادی، مجله‏ی مسجد، شماره‏ی 1376، 34 ه ش، ص 74.
4- نک، مقاله‏ی «مسجد علی (ع) نوش آباد»، محمد مشهدی نوش‏آبادی، مجله‏ی مسجد، شماره‏ی 1376، 32 ه ش، ص 58.