و از وقفنامههای مربوط به آنها آگاهیهای تاریخی و جغرافیایی بسیاری در مورد ابنیه، نامها، مکانها، شهرها، شرطها و غیره استفاده میشود و نشر آنها زوایای تاریخی بسیاری را روشن خواهد کرد. وقفنامه کتاب و مدرسه کافوریه اصفهان از جمله آنهایی است که نام واقف و خواست او، محل وقف و نشانی موقعیت و شهر و چگونگی استفاده مورد وقف در آن بهوضوح بیان گردیده است.
در بین ابنیه و آثار متعدد دوره صفویه در اصفهان مدارس متعددی بنا شده که به وسیله خویشاوندان و مقربان و ملازمان دربار پادشاهان صفوی برای استفاده طلاب علوم دینی ساخته شده بود و تا اواخر عهد قاجاریه هنوز برقرار بوده و متأسفانه طی یک قرن اخیر بهتدریج راه نیستی و زوال را پیموده و تدریجا خانههای نوساز جایگزین آن مدارس قدیمه شده است.
خوشبختـانه گاهـی نسخهای خطی و یا سنگنوشتهای از آنها به دست میآید که موجب یادآوری کار خیر و نام نیک بانیان خیراندیش آنها میشود. این مدارس مطابق نوشته میرزا حسنخان جابری انصاری در سال 1298هـ.ق خراب شده و به حکم یکی از مجتهدان بزرگ این شهر انجام گردیده و از آجرهای آن در مسجد محله نو، معروف به مسجد فشارکی و مسجد رحیمخان، استفاده شده است (4)
آقاکافور از خواجهسرایان مقرب حرم شاهعباس ثانی بوده که مدرسهای به نام خودش در محله کران اصفهان، حوالی مسجد خان، میدان میر کنونی، بنا و وقف بر طلبه علوم دینی اثناعشریه نموده است و چنان که از متن کتیبه برجایمانده مدرسه آقاکافور مستفاد میشود،
مدرسه مذکور وقف بر طلاب علوم دینی اثناعشری گردیده که در مدرسه مذکور ساکن شده و به افاده و استفاده علوم دینی و معارف یقینیه مشغول شوند. همزمان با ساخت و وقف مدرسـه مزبـور نیز کتابهای زیادی از علوم دینی اثناعشری جهت استفاده طلاب ساکن مدرسه نیز وقف نموده است؛
از جمله دوره کتاب جامعالمقاصد فی شرحالقواعد محقق کرکی، شیخ علی بن الحسین )904هـ.ق(، بر کتاب قواعدالاحکام علامه حلّی )726هـ.ق( بوده است، که به شرح آنها و نقل وقفنامه کتاب و مدرسه میپردازیم.
از این مدرسه غیر از کتیبه سردر آن که بر لوح سنگی مرمری حجاری شده در یکی از ایوانهای مسجد خان در محله دارالبطیخ اصفهان نصب است
و جز نسخهای خطی از جلد دوم کتاب جامعالمقاصد اثری بر جای نمانده. شاردن، سیاح معروف فرانسوی، در سفرنامه مشهور خویش ذکر میکند: آقا کافور یکی از خواجگان دربار و محافظ خزاین و جواهرات سلطنتی بوده و هنگامی که برای کاری به دیدن او میرود، گوید مرا به مدرسه خود هدایت کرد و در کنار مدرسه کاروانسرایی و باغ و بازارچهای میباشد(5)
و چنین معلوم میشود که مدرسه کنار نهر یا پیوسته به مسجد خان کنونی در اصفهان بوده و تا این اواخر، چنانکه دیدهاند و بیان می‌کنند، در باغی در آن نزدیکیها معروف به باغ پینهدوزها طاقنماهایی از این مدرسه وجود داشته و اکنون تبدیل به خانههای مسکونی شده است (6)
در کتیبه نفیس برجایمانده مدرسه آقاکافور، نام وی »حاجی کافور« صاحب جمع خزاین عامره ذکر شده. مندرجات کتیبه مزبور، که به خط خوش نستعلیق برجسته بر سنگ مرمر حجاری شده و به قلم محمدرضا امامی مورخ به سال 1069هـ.ق میباشد، بدینشرح است (7)
در زمان دولت نواب کامیاب سپهررکاب اشرف اقدس ارفع همایونشاهی مروّج مذهب بحق حضرات ائمه معصومین، صلواتاللّه علیهم اجمعین، السلطان بن السلطان بن السلطان والخاقان بن الخاقان بن الخاقان السلطان شاهعباس الثانی الصفوی الموسوی بهادرخان، خلّداللّه ملکه و سلطانه و افاض علی العالمین برّهُ و احسانه، کمترین این آستان حاجی کافور صاحب جمع
خزاین عامره خالصا للّه و مخلصا لوجهه بنای این مدرسه عالیه کرد و وقف بر طلبه علوم دینیه اثناعشریه نمود که طلبه علوم دینیه اثناعشریه در محل مزبور سکنی نموده بافاده و استفاده علوم دینیه و معارف یقینیه مشغول شوند باشد که ثواب آن بروح پرفتوح حضرت ائمه معصومین، صلواتاللّه علیهم اجمعین، و بروزگار فرخنده آثار صاحبقران ثانی عاید گردد... بحق النّبی و آله فی شهر ربیعالثانی سنة تسع و ستین و الف کتبه محمدرضا الامامی (8)
اما وقفنامه کتاب که در ورق اول نسخهای خطی از کتاب جامعالمقاصد نوشته و ثبت شده و در تاریخ ماه شوّال 1073 وقف مدرسه کافوریه گردیده است؛ این نسخه خطی که ابتدا به شرح آن میپردازیم، اخیرا جزء کُتب خریداریشده از ورثه یکی از علمای قدیم اصفهان بوده که از گزند حوادث مصون و محفوظ گردیده و پس از حدود سیصد و پنجاه سال به دست ما رسیده.
نسخه یادشده با قطع وزیری بزرگ به قطع 19ضربدر25 سانتیمتر و کاغذ سپاهانی با جلد چرمی تیماج بسیار کهنه در 280 ورق که مقدار کمی از صفحات داخلی و برگ آخر نسخه ساقط گردیده است و در جایجای نسخه بین سطور غیر از برگ اول، 46 مورد کلمه وقف و عبارت »وقف مدرسه کافوریه« و »وقف چهارده معصوم، صلواتاللّه علیه و علیهم اجمعین« به غیر از خط نسخ نسخه نوشته شده است.
این نسخه شامل »کتابالمتاجر« و »کتابالدیون و فیه الدّین والرهن والحجر والضمان والصّلح« و »کتابالامانات و فیه الودیعة والعاریة واللقطة والجعالة« و کتاب »الغصب و فیه الغصب والشفعة« میباشد. کتاب جامعالمقاصد فی شرحالقواعد از محقق کرکی که شرحی مفصل است
بر کتاب قواعدالاحکام علامه حلّی و به عنوان »قوله قوله« تا مقداری از کتاب نکاح در هفت جلد نوشته شده است و بقیه را دیگران تکمیل نمودهاند و آخرین جلد آن نیمه روز شنبه 18 جمادیالاول 935هـ.ق به پایان رسیده است (9)
از این کتاب که جزو کتب مهمّ فقهی شیعه و جزو مراجع کتب درسی طلاب علوم دینی و مورد مراجعه آنها میباشد، نسخههای خطی فراوانی در کتابخانههای ایران و عراق و سوریه موجود است و فهرست گردیده است
(10)از کتاب یادشده، به صورت چاپ سنگی در قطع رحلی در سال 1272 و 1278هـ.ق در ایران چاپ شده (11)(12)
متن وقفنامه کتاب که دارای چهار مهر سجلی میباشد: مهر بیضوی کوچک کنار نوشته »الحصة العلیة العالیة الخاقانیه« با متن »الحسن والحسین ریحانة الجنة 1058«، مهر بیضی بزرگ در زیر نوشته عالیحضرت واقف مزبور اقرار به مضمون مسطور نموده است با متن مهر »الراضی بأمراللّه الغنی ابوطالب رضوی« و مهر چهارگوش کوچک با متن »خالص مخلص لوجهاللّه 1066« و مهر بیضی پایین وقفنامه که باید مهر واقف آقاکافور باشد با متن »مافیه نجاتاللّه مهر علی کافور«. و اینک متن وقف کتاب:
»بسماللّه الرحمن الرحیم الحمدللّه الواقف علی الضمائر والصلوة علی محمد و آله الذین هم سادات الخلائق فی یوم المحشر و بعد باعث بر تحریر این سطور شرعیة القواعد والمبانی آن است که حبس مؤبد و وقف مؤبّد گردانید این جلد کتاب را عالیحضرت سامیرتبت متعالیمنزلت رفیعمرتبت رفعت و متعالی اقبال پناه عزّت و عوالی و اجلال دستگاه عالیجاهی مقرب حاج الحرمین الشریفین آقاکافور، صاحب جمع خزانه عامره، بر طلبه علوم دینیه که ساکناند در مدرسه مبارکه واقعه در اندرون درب کران من محلات جوبارة اصفهان مشهور به مدرسه کافوریه مشروط به آنکه نفروشند و رهن نگذارند و حبس نگردانند.
و از شهر اصفهان و توابع آن بیرون نبرند و تولیت آن را مفوّض گردانید به مدرّس شرعی و ناظر مدرسه مزبوره و به تصرف وقف داد و صیغه شرعیه خواند »فمن بدّله بعد ما سمعه فانـ [ما] اثمه علی الّذین یبدّلونه« و تغییردهنده وقف مزبور ملعون به لعن خدا و جمیع انبیا و اوصیا و ملائکه مقربین بوده باشد فی التاریخ شهر شوال من شهور سنة ثلث و سبعین و الف من الهجرة المقدسة النبویة، علیه و علی جهادیه [کذا] الف الف ثنا و تحیة.
مهر آقاکافور
با نوشته وقف حاجی آقاکافور صاحب جمع خزانه عامره بر روضه معصومه قم در رجب 1094 با سجل ابوطالب رضوی در 29ج که صاحب همان مهر کتاب جامعالمقاصد است .(13)
پی نوشت:
1- مجله میراث جاویدان، شماره 7، »تاریخچه وقف در اسلام«، علی رفیعی )علامرودشتی(، ص104ـ107.
2- همان، شماره 8، »وقف کتاب در تمدن اسلامی«، علی رفیعی )علامرودشتی(، ص82 ـ93.
3- همان، شماره 13، »دو وقفنامه کتاب از عهد صفوی«، رضا مختاری، ص72ـ 75.
4- تاریخ اصفهان و ری، ذیل حوادث 1298هـ.ق، میرزا حسنخان انصاری، 1321هـ.ش. از جمله مدارسی که اکنون موجود نیست »هفت مدرسه خواجو« و »هفت مدرسه دنبال نهر فرشادی« و مدرسه مریمبیگم و مدرسه آقامبارک و مدرسه شاهزادهها و تعداد زیادی دیگر که شرح مفصل آنها در کتاب تاریخ فرهنگ اصفهان، تألیف نگارنده، چاپ 1355هـ.ش دانشگاه اصفهان آمده است..
5- سفرنامه شاردن، قسمت مربوط به اصفهان، ترجمه حسین عریضی، ص71؛ سفرنامه شاردن، ترجمه محمد عباسی، ج5، ص145.
6- تاریخ فرهنگ اصفهان، دانشگاه اصفهان، 1355هـ.ش، ص105..
7- به ثبت استاد دکتر لطفاللّه هنرفر: گنجینه آثار تاریخی اصفهان، 1350هـ.ش، ص606؛ آثار ملی اصفهان، تألیف ابوالقاسم رفیعی مهرآباد، تهران، سلسله انتشارات انجمن آثار ملی، ص30.:
8- نگارنده، هنگام تحریر این مقاله، جهت عکسبرداری کتیبه مدرسه مذکور، با مراجعه به مسجد خان از کتیبه مزبور که در سال 1340هـ.ش توسط دکتر لطفاللّه هنرفر استاد دانشگاه اصفهان دیده و ثبت شده بود، اثری ندید و معلوم نشد که سنگ مرمر یادشده چه شده و به کجا منتقل گردیده است.
- کتیبه یادشده هماکنون در گنجینه چهلستون نگهداری میشود )ر.ک: مقاله »قرآنها و اشیاء وقفی گنجینه چهلستون« در همین ویژهنامه(.میراث جاویدان..
9- فهرست نسخههای خطی کتابخانه آیتاللّه مرعشی نجفی، ج3، ص282.
10- در کتابخانه آیتاللّه مرعشی نجفی قم با چاپ 24 جلد فهرست نسخههای خطی، تعداد8 نسخه معرفی گردیده. در فهرست مدرسه فیضیه قم تعداد 12 نسخه، در فهرست مسجد اعظم قم 4 نسخه، در فهرست کتابخانه مدرسه مروی تهران 9 نسخه، در فهرست آستان قدس رضوی تعداد 10 نسخه و در فهرست مدرسه سپهسالار تهران و فهرست مجلس شورای ملی سابق چندین نسخه معرفی شده است..
11- فهرست کتابهای چاپی عربی خانبابا مشار، ص245. و اخیرا نیز چاپ منقّحی در 14 جلد توسط مؤسسه آلالبیت لإحیاء التراث در قم به صورت حروفی در قطع وزیری چاپ شده است .
12- معجم المطبوعات العربیه، عبدالجبار رفاعی.
13- فهرست نسخههای خطی کتابخانه آستانه مقدسه قم، محمدتقی دانشپژوه، 1355هـ.ش..
میراث جاویدان
نویسنده:مجتبی ایمانیه
این مقاله در تاریخ 1402/4/25 بروز رسانی شده است.
