نويسنده: حسن انوشه
تحفةالعالم، سفرنامهاي به فارسي نوشتهي مير عبداللطيف خان شوشتري (شوشتر 1172 - حيدرآباد دکن 1220 ق). مؤلف اين کتاب از سادات نوريهي شوشتر و از نوادگان سيد نعمتالله جزايري (م 1112 ق) از علماي بزرگ شيعه در اواخر دورهي صفويه است. اين کتاب که در هند نوشته گزارش ديدهها و شنيدههاي ميرعبداللطيف از 1190 تا 1216 ق در نواحي غربي ايران، عراق و هند است. مؤلف بعدها ذيل ناتمامي نيز بر کتاب افزوده که گزارش سفرهاي او از 1216 تا 1219 ق است. مير عبداللطيف سفرنامهاش را به نام پسر عم خود سيد ابوالقاسم مير عالم بهادر، از کارگزاران دستگاه اداري هند نوشته و به همين خاطر آن را تحفةالعالم ناميده است. اين کتاب در يک مقدمه و نوزده فصل تدوين گرديده است و اگر ذيل آن نيز فصلي از کتاب در شمار آورده شود، شمار بابهاي کتاب به بيست ميرسد. اما تمامي فصول بيستگانهي کتاب سفرنامه نيست، بلکه بخش سفرنامه از فصل پانزدهم کتاب آغاز ميشود. فصل اول تا پانزدهم مطالبي چون جغرافياي تاريخي شوشتر، وصف امامزادهها و بقعههاي آن، تبارنامهي سادات نوريه، تبارنامهي سادات مرعشي و سرانجام زندگينامهي بزرگان نواحي غرب ايران را دربر ميگيرد. در فصلهاي دهم تا دوازدهم که مؤلف به شرح زندگي بزرگان سادات نوريه ميپردازد، زندگينامهي بسياري از رجال نامآور اين خاندان که برخي از آنها، مانند سيد نعمتالله جزايري، پسرش سيد نورالدين در شمار علماي بزرگ شيعه هستند آمده است. مؤلف که از نخستين «غربزدگان» ايراني و شيفتهي فرهنگ و تمدن اروپايي است در فصل پانزدهم به شرح پيشرفتهاي اروپا در زمينههاي گوناگون و گزارش آداب و سنن اروپاييان ميپردازد و از نخستين ايرانياني است که از نجوم کوپرنيکوسي و گفتههاي نيوتن دربارهي نيروي جاذبهي زمين سخن ميگويد و در آنها به ديدهي تحسين مينگرد. تحفةالعالم در بخشهايي که به توصيف شهرها و نواحي هند، آب و هوا و فرآوردههاي کشاورزي آن سرزمين و آداب و رسوم و جشنها و پرستشگاهها و باورهاي هنديان ميپردازد، آگاهيهاي فراواني دربارهي سرزمين و مردم هند و چگونگي رخنهي استعمارگران اروپايي، به ويژه انگليسي، در اين سرزمين به دست ميدهد. مؤلف در ذيل کتابش گزارشي دربارهي حملهي وهابيان به اماکن مقدس شيعه در عراق و کشتار شيعيان کربلا دارد و پس از آن از سرگذشت شيخ عبدالوهاب، پايهگذار فرقهي وهابيه در عربستان و کارهاي او ياد ميکند. وي در نوشتن اين کتاب از تذکرهي شوشتر نوشتهي عمش سيد عبدالله و تذکرهي حزين نوشتهي شيخ محمدعلي حزين لاهيجي فراوان بهره برده است، اما با اينکه گهگاه عين مطالب اين دو کتاب را رونويس ميکند، هيچ ذکري از منابع خود در ميان نميآورد.
منابع:
تحفةالعالم و ذيل التحفة، شوشتري، به اهتمام موحد، تهران، 1363 ش؛ الذريعة، 451/3؛ کاروند کسروي، 257-261؛ مسير طالبي، 452.
منبع: تهيه و تنظيم: دائرةالمعارف تشيع، جلد 4، (1391) تهران: مؤسسهي انتشارات حکمت، چاپ اول.