عناصر بازار اصفهان و موقوفات آن 10
سراياخان
از عناصر بسيار مهم بازارهاي ايران است. لغت خان واژهي فارسي است و در ايران، تا قرن چهار و پنج به کار برده ميشد؛ لکن طي سه قرن اخير از واژهي سراي و کاروانسراي استفاده شده است. البته به کاربردن خان مادر شاه (کاروانسراي مادر شاه)، در اصفهان اصطلاحي کاملا استثنايي است که به مهمانسراي عباسي اصفهان اطلاق ميشده است. در کشورهاي عرب زبان چون مصر، لبنان، سوريه، فلسطين، کويت، عربستان و ترکيه اين لغت به کار ميرفته؛ اما لکن در کشورهاي شمال غربي آفريقا چون ليبي، تونس، الجزاير و مراکش، مراکز تجاري مشابه خان را با امکان اقامت موقت براي بازرگانان «فندق» مينامند که واژهاي يوناني است (20) امروزه واژهي فندق در مصر و ديگر ممالک عربي جهان اسلام به جاي مهمانسرا به کار برده ميشود. در شهرهاي زيارتي ايران و تهران نيز از اين واژه به معني مهمانسرا استفاده ميشود. ياقوت حموي در نوشتههاي خود در اواخر قرن پنجم، کاروانسرا يا خانهاي بغداد را دار ناميده که به معني قصر آمده و در دوران صفويه تا پايان قاجاريه از واژهي دارالسلطنه استفاده ميشده است.
اغلب نويسندگان واژهي سرا و کاروانسرا را به اشتباه مترادف به کار ميبرند، زيرا تمايزي بين اين دو واژه از نظر کاربردي وجود دارد، به طوري که از کاروانسرا به منظور اسکان موقت کاروانيان و اقامت موقت شبانه و روزانه و باراندازي کالا استفاده ميشد و در خارج از شهرها و در مسير جادههاي کاروانرو نيز کاروانسراهايي احداث ميشد تا در فواصل مختلف مسافران و حيوانات بارکش در آنها به استراحت بپردازند. از طبقات پايين کاروانسراها معمولا به عنوان اصطبل استفاده ميکردند، در حالي که سراها فاقد اصطبل بوده و حتيالامکان اقامت شبانه در آنها نيز مقدور نبوده است. در سراهاي اصفهان مکاني به نام «بهاربند» (باربند) بوده که در محل وروديهاي سراها قرار داشته و چهارپايان بعد از تخليهي بار آن محل را ترک ميکردند.
با صنعتي شدن کشور و ورود وسايط نقليهي موتوري، کاروانسراها کاربري خود را از دست دادند؛ گاهي از آنها به عنوان پارکينگ و زماني انبار و يا محل استقرار صنايع توليدي سبک از جمله بافندگي استفاده ميشود. از خصوصيات کاروانسراهاي اصفهان شباهت معماري و همشکل بودن و داشتن حياطي مربعي يا مستطيل شکل با ايوان که حجرهها دور تا دور آن قرار دارند، ميباشد. کاروانسراها اغلب داراي دالان و تاقهاي مجللند. نام اغلب کاروانسراهاي اصفهان از اسم سازندگان آن و يا کالاهاي فروش در آن و زماني به نام گروههايي از کاروانيان يک شهر که اغلب در آن اتراق ميکردند گرفته شده است. در اصفهان کاروانسراهايي که داراي ايوانهاي سراسري هستند متعلق به عصر صفويه ميباشند که طبقهي بالاي آنها، داراي راهروهايي است که انسان را به حجره هدايت ميکند، مانند کاروانسراهاي مادر شاه (خان مادر شاه)؛ اغلب کاروانسراهاي اصفهان دو طبقه و بعضي از آنها که در عصر قاجاريه ساخته شده داراي مهتابي (21)
گوشههاي اغلب کاروانسراها به صورت پخ ساخته شده که گاهي به وسيلهي پلهاي و گاهي از طريق دالانها به طبقهي بالا راه مييابد. مکانيابي کاروانسراها در بازار اصفهان نسبت به راستهها قاعده و قانون معيني ندارد، لکن بيشتر آنها در دو سوي راستهي اصلي قرار گرفتهاند. نزديکي و پيوستگي مکان راسته و خان يکي از خصوصيات بارز اصفهان است و اين نزديکي عملا ارتباط عمده و خردهفروشيها را آسان کرده و بدانها نظم ميبخشد. به طور کلي کاروانسراها در ايران و اصفهان سرپوشيده نيستند. کاروانسراها نه تنها در اين شهر بلکه در بازار تمام شهرهاي سنتي ايران از اجزاي اصلي بازار شمرده ميشدند و واژهي متفاوتي را براي آنها به کار ميبردند چون کاربات، رباط، ساباط، و خان که کارکردي مشابه همديگر داشتند، لکن از نظر کالبدي - معماري با يکديگر فرق داشتند (22) بعضي از نويسندگان معتقدند که واژهي کاروانسرا از دو کلمهي کاروان به معني گروه مسافران (قافله) و سرا به معني خانه و مکان مشتق از پهلوي ساساني است (23) لکن قدمت بناهاي آن کهنتر از اين عصر و به دورهي هخامنشيان ميرسد. دوران طلايي بناي کاروانسراها در اصفهان و ايران به عصر صفويه ميرسد که با رونق تجاري کشور در ارتباط مستقيم بوده است.
گفتيم که در سراها امکان اقامت شبانه و سکونت موقت مقدور نيست و در شهرهاي سنتي ايران به ويژه اصفهان نقش مراکز عمدهفروشي را به عهده گرفتهاند که کالاهاي وارداتي و صادراتي را در خود جاي داده است. حتي دفاتر تجارتخانههاي خارجي به ويژه در گذشته، دفاتر بازرگانان محلي و دلالان سرشناس و انبار و دفاتر تجاري در آنها قرار داشتند.
چهارپايان را به داخل سراها معمولا راهي نبوده است، ولي مکانهاي مخصوصي است که صرفا براي خالي کردن بار از آن محلها استفاده ميکنند که آنها را باربند يا بهاربند مينامند. معمولا جابجايي بارها به عهدهي انسانها است. در حواشي بازار پسکوچههايي وجود دارد که ورودي کاروانسراها به آنها باز ميشود و باراندازها همان جا قرار دارند. اين کوچهها براي جابهجايي کالا به وسيلهي چهارپايان مورد استفاده قرار ميگرفتند و يا از طريق دالانها به راستهها آورده ميشدند. در واقع در بازار قسمت سواره و پياده از هم جداست و اصولا ورود سوارهها به داخل بازار و راستهها ممنوع است و اگر در بعضي از راستههاي اصفهان وسائط نقليهي موتوري به حرکت در ميآيد عدم مديريت در بخش بازار را براي ما روشن ميسازد.
بعضي از کاروانسراها داراي دربهاي ورودي متعددي هستند؛ داشتن اصطبل و انبار از خصوصيات آن کاروانسراهاست. بعضي از کاروانسراها در محل ورودي داراي بازارچهاي به نام علافخانه بودند. روي در ورودي اصلي کاروانسراها چند اتاق قرار دارد که به کاروانسالار (مدير کاروانسرا) تعلق داشته است. بالاي ساختمان سرا گاهي اتاقکي توجه انسان را به خود جلب ميکند که به منظور ديدباني احداث شده است و معمولا شبگردها در آنها استقرار دارند. نمونهي اين نوع محل ديدباني را در سراي مخلص مشاهده ميکنيم.
