واژه‌ی بیت در قرآن

«بیت» در لغت به معنای مسكن، بخشی از تركیبات شعر (1) و خانواده فرد است كه شب نزد آنان است. (2) راغب معتقد است: كلمه بیت در اصل مأوای شبانه انسان بوده است، سپس بر مسكن بدون اعتبار قید شبانه اطلاق شده است و جمع آن ابیات و بیوت است؛ البته بیوت در مسكن و ابیات در اشعار اختصاص بیشتری یافته است. بیت شامل خانه ساخته شده از سنگ و كلوخ ریزه و پشم و كرك است. همچنین از جایگاه شیء به بیت تعبیر شده است و «اهل بیت» در خاندان پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) متعارف گشته است. (3)

كاربردهای بیت در قرآن

1. منزل و مسكن

خداوند متعال می‌فرماید: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لاَ تَدْخُلُوا بُیُوتاً غَیْرَ بُیُوتِکُمْ حَتَّى تَسْتَأْنِسُوا وَ تُسَلِّمُوا عَلَى أَهْلِهَا ...» (4) و «لَیْسَ عَلَى الْأَعْمَى حَرَجٌ... وَ لاَ عَلَى أَنْفُسِکُمْ أَنْ تَأْکُلُوا مِنْ بُیُوتِکُمْ أَوْ بُیُوتِ آبَائِکُمْ أَوْ بُیُوتِ أُمَّهَاتِکُمْ أَوْ بُیُوتِ إِخْوَانِکُمْ ...» (5). بیت در این دو به معنای مسكن است.

2. كعبه

خداوند متعال می‌فرماید: «وَ إِذْ جَعَلْنَا الْبَیْتَ مَثَابَةً لِلنَّاسِ وَ أَمْناً وَ اتَّخِذُوا مِنْ مَقَامِ إِبْرَاهِیمَ مُصَلًّى وَ عَهِدْنَا إِلَى إِبْرَاهِیمَ وَ إِسْمَاعِیلَ أَنْ طَهِّرَا بَیْتِیَ لِلطَّائِفِینَ وَ الْعَاکِفِینَ وَ الرُّکَّعِ السُّجُودِ» (6): به خاطر بیاورید هنگامی كه خانه كعبه را محل بازگشت و مركز امن و امان برای مردم قرار دادیم و از مقام ابراهیم، عبادتگاهی برای خود انتخاب كنید و ما به ابراهیم و اسماعیل فرمان دادیم كه خانه مرا برای طواف كنندگان و مجاوران و ركوع كنندگان و سجده كنندگان پاك و پاكیزه نمایید.
آیه به قرینه مقام ابراهیم و جمله «طَهِّرَا بَیْتِیَ لِلطَّائِفِینَ» و نیز آیه بعد از آن كه ابراهیم (علیه السلام)‌ برای امنیت سرزمین مكه دعا كرده به روشنی دلالت می‌كند كه مقصود از «البیت» خانه كعبه است، چنان كه خداوند در آیه‌ای دیگر می‌فرماید: «إِنَّ أَوَّلَ بَیْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِی بِبَکَّةَ مُبَارَکاً وَ هُدًى لِلْعَالَمِینَ‌» (7): نخستین خانه‌ای كه برای مردم قرار داده شد، همان است كه در سرزمین مكه است كه پربركت و مایه هدایت جهانیان است. از آیات دیگری كه مقصود از كلمه بیت در آنها كعبه است، آیه 35 سوره انفال و 26 و 33 سوره حج و 37 سوره ابراهیم و 36 سوره قریش است.

3. خانه‌ای در آسمان محاذی كعبه

خداوند متعال می‌فرماید: «وَ الْبَیْتِ الْمَعْمُورِ» (8). در روایات متعددی از شیعه و اهل سنت بیت المعمور به خانه‌ای در آسمان تفسیر شده است كه در محاذی كعبه قرار گرفته است و با عبادت فرشتگان معمور و آباد شده است. در منابع اهل سنت از پیامبر گرامی اسلام نقل شده كه فرمود خانه كعبه محاذی بیت المعمور در آسمان قرار گرفته است كه هفتاد هزار ملائكه در آن وارد می‌شوند كه پس از خارج شدن دیگر باز‌نمی‌گردند. (9) طبری و سیوطی از امام علی (علیه السلام) نقل كرده‌اند در آسمان خانه‌ای هست كه ضراح نامیده می‌شود. این خانه در محاذی كعبه و بالای آن قرار گرفته است. احترام آن در آسمان همانند احترام خانه كعبه در زمین است. در آن هر روز هفتاد هزار ملائكه نماز می‌گزارند كه پس از آن هیچ‌گاه بازنمی‌گردند. (10) مرحوم مجلسی نیز در همین بار ده روایت نقل می‌كند (11)؛ البته در اینكه بیت المعمور در آسمان دنیاست یا آسمان ششم یا هفتم و چهارم در روایات به صورت مختلف ذكر شده است. گفتنی است برخی بیت المعمور را به خانه كعبه (12) تفسیر كرده‌اند و دلیل آن را تعبیرات مختلف قرآن دانسته‌اند كه از «كعبه» به عنوان «بیت» یاد كرده است. (13) برخی دیگر آن را به مقام قلب یا قلب مؤمن كه به وسیله معرفت و اخلاص آباد شده، تفسیر كرده‌اند. (14)

4. خاندان نبوت

الف) خاندان حضرت ابراهیم (علیه السلام)

گاه كلمه بیت استعاره از خاندان فرد آورده می‌شود. خداوند متعال فرموده است: «وَ امْرَأَتُهُ قَائِمَةٌ فَضَحِکَتْ فَبَشَّرْنَاهَا بِإِسْحَاقَ وَ مِنْ وَرَاءِ إِسْحَاقَ یَعْقُوبَ‌ * قَالَتْ یَا وَیْلَتَا أَ أَلِدُ وَ أَنَا عَجُوزٌ وَ هذَا بَعْلِی شَیْخاً إِنَّ هذَا لَشَیْ‌ءٌ عَجِیبٌ‌ *قَالُوا أَ تَعْجَبِینَ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ عَلَیْکُمْ أَهْلَ الْبَیْتِ إِنَّهُ حَمِیدٌ مَجِیدٌ» (15). منظور از بیت، خانه حضرت ابراهیم (علیه السلام)‌است و مقصود از «اهل البیت» همان‌گونه كه قرائن و ظهور آیه نشان می‌دهد، وابستگان به خاندان ابراهیم خلیل الرحمن‌اند. مؤلف كشاف می‌نویسد: «اهل البیت» یا منصوب به ندا یا منصوب به اختصاص است؛ زیرا «اهل البیت» به عنوان مدح و ستایش به كار رفته است و مقصود از آن خاندان ابراهیم خلیل الرحمن است. ملائكه به ساره گفتند: فردی همانند تو كه در خاندان نبوت و اعجاز بوده‌ای نباید از قدرت و حكمت الهی تعجب كند. امثال این‌گونه رحمت و بركات بر شما خاندان زیاد بوده است. این احتمال نیز هست كه مقصود از رحمت، نبوت و منظور از بركات، اسباط و تیره‌های دوازده‌گانه بنی اسرائیل باشد كه خداوند از آنان پیامبر مبعوث كرد و همه آنان از فرزندان ابراهیم (علیه السلام) ‌بودند و صفت حمید به این معناست كه كارهای خداوند موجب می‌شود بندگان او را ستایش و حمد كنند و مجید یعنی خداوند كریم است و احسان او به بندگانش زیاد است. (16)
مرحوم طبرسی نیز می‌نویسد: احتمال دارد جمله «رحمت الله» خبر دادن ملائكه از نعمت‌هایی باشد كه برای خاندان ابراهیم وجود داشته است كه با این جمله آنها را به ساره یادآور می‌شود و احتمال دارد دعای ملائكه برای خاندان ابراهیم (علیه السلام) باشد و صفت الهی حمید را به معنای ستایش شده بر كارهایش یا به معنای ستایش كننده بندگانش بر اطاعت دانسته است و برای كریم دو معنا ذكر كرده است: 1. آغازگر نعمت‌ها پیش از استحقاق افراد؛ 2. گستراننده قدرت و نعمت. (17)

ب) خاندان حضرت لوط (علیه السلام)

قرآن در داستان عذاب قوم لوط می‌فرماید: «فَأَخْرَجْنَا مَنْ کَانَ فِیهَا مِنَ الْمُؤْمِنِینَ‌ *فَمَا وَجَدْنَا فِیهَا غَیْرَ بَیْتٍ مِنَ الْمُسْلِمِینَ‌» (18): ما مؤمنانی را كه در آن شهرهای [قوم لوط] زندگی می‌كردند، خارج كردیم؛ ولی جز یك خانواده با ایمان در تمام آنان نیافتیم. مقصود از «بیت» همان خانواده لوط (علیه السلام) است، به قرینه سوره هود كه نجات یافتگان از عذاب را خاندان لوط (علیه السلام) معرفی كرده، می‌فرماید: «... فَأَسْرِ بِأَهْلِکَ بِقِطْعٍ مِنَ اللَّیْلِ وَ لاَ یَلْتَفِتْ مِنْکُمْ أَحَدٌ إِلاَّ امْرَأَتَکَ إِنَّهُ مُصِیبُهَا مَا أَصَابَهُمْ...» (19): در دل شب خانواده‌ات را حركت ده و هیچ یك از شما پشت سرش را نگاه نكند، مگر همسرت كه او هم به همان بلایی كه آنان گرفتار می‌شوند، گرفتار خواهد شد. گفتنی است اگر غیر از خاندان لوط مؤمنانی دیگر بودند، حتماً نجات می‌یافتند و به همراه لوط از شهر بیرون می‌رفتند.

ج) خاندان پیامبر خاتم (صلی الله علیه و آله و سلم)

خداوند متعال می‌فرماید: «... إِنَّمَا یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً» (20). بسیاری از بزرگان اهل سنت از جمله جلال الدین سیوطی، طبری و ابن كثیر نقل می‌كنند ام سلمه گفته است: آیه در خانه من نازل شد، در حالی كه فقط فاطمه و علی و حسن و حسین (علیهم السلام) در آنجا بودند. پس حضرت كسای خود را بر روی آنان قرار داد و فرمود: اینان اهل بیت من‌اند. پروردگارا پلیدی را از آنان دور بدار و آنان را پاكیزه گردان.
اگرچه مقصود از كلمه «بیت» خانه پیامبر است؛ اما منظور از اهل، تمام خانواده‌ی حضرت اعم از همسران نیست، بلكه افراد ویژه و خاصی‌اند؛ زیرا ذیل یكی از این روایات آمده است: «قالت ام سلمه فرفعت الكساء لاَدْخُل معهم فجذبه من یدی و قال انك علی خیر»: ام سلمه گفت: ‌من كسا را بالا زدم تا با آنان داخل كسا شوم. پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) آن را از دست من كشید و فرمود: تو بر خیر و نیكی هستی. از ابوسعید خدری نقل می‌كند: ‌پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: این آیه درباره پنج نفر نازل شده: من، علی، فاطمه، حسن و حسین (علیهم السلام) (21).
برخی ممكن است این آیه را مرتبط با همسران پیامبر بدانند؛ ولی مذكر بودن ضمیر «كم» با این احتمال سازگار نیست. فقرات قبل كه مربوط به همسران پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) است، همه با ضمیر مؤنث آمده است، همانند «و لا تبرجن»، «اقمن الصلاة» و «اطعن الله». از تغییر سیاق معلوم می‌شود كه مقصود از «عنكم» همسران پیامبر نیستند؛ علاوه بر اینكه روایات صحیح نیز آیه را به روشنی تفسیر كرده‌اند.

5. مساجد و مراكز یاد خدا

قرآن كریم می‌فرماید: «فِی بُیُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَنْ تُرْفَعَ وَ یُذْکَرَ فِیهَا اسْمُهُ یُسَبِّحُ لَهُ فِیهَا بِالْغُدُوِّ وَ الْآصَالِ‌» (22): [و این هدایت یا چراغ پر فروغ الهی] در خانه‌هایی [قرار دارد] كه خداوند اذن فرموده تا عظمت یابند و نام خدا در آنها برده شود و صبح و شام در آنها تسبیح او می‌گویند. در اینكه مقصود از بیوت چیست، بین مفسران اختلاف است. برخی معتقدند مقصود مساجد است. (23) می‌توان گفت دست كم مساجد از مصادیق یقینی این بیوت است؛ زیرا مساجد فقط برای یاد خدا بنا شده‌اند، چنان كه خداوند فرموده است: «... وَ مَسَاجِدُ یُذْکَرُ فِیهَا اسْمُ اللَّهِ کَثِیراً ...» (24).
در حدیثی از پیامبر گرامی آمده است: «المساجد بیوت الله فی الارض»: مساجد خانه‌های خدا در زمین‌اند (25) و در برخی از روایات به خانه‌های پیامبران تفسیر شده‌اند. همچنین خانه علی و فاطمه (علیهما السلام) در شمار بهترین آنها ذكر شده است (26)؛ ولی می‌توان این روایات را از باب بیان كامل‌ترین مصداق دانست و بیوت را به معنای اعم آن یعنی تمامی مراكز عبادت و ذكر الهی دانست (27)؛ زیرا معمول روایات این است كه به هنگام تفسیر، مصادیق روشن را بیان می‌كنند. (28)

6. كندو و لانه زنبور عسل

قرآن كریم می‌فرماید: «وَ أَوْحَى رَبُّکَ إِلَى النَّحْلِ أَنِ اتَّخِذِی مِنَ الْجِبَالِ بُیُوتاً وَ مِنَ الشَّجَرِ وَ مِمَّا یَعْرِشُونَ‌» (29): و پروردگار تو به زنبور عسل الهام كرد: از كوه‌ها و درختان و داربست‌هایی كه می‌سازند، خانه‌هایی برگزین. در این آیه بر كندو و لانه‌های زنبور عسل، بیوت اطلاق شده است.

7. خیمه‌های ساخته شده از پوست

خداوند متعال می‌فرماید: ‌«وَ اللَّهُ جَعَلَ لَکُمْ مِنْ بُیُوتِکُمْ سَکَناً وَ جَعَلَ لَکُمْ مِنْ جُلُودِ الْأَنْعَامِ بُیُوتاً تَسْتَخِفُّونَهَا یَوْمَ ظَعْنِکُمْ وَ یَوْمَ إِقَامَتِکُمْ ...» (30): و خدا برای شما از خانه‌هایتان محل سكونت قرار داد و از پوست انعام نیز برای شما خانه‌هایی قرار داد كه روز كوچ کردن و روز اقامتتان به آسانی می‌توانید آنان را جابه جا كنید. مقصود از «بیوتاً» به قرینه «جُلودِ الأنْعامِ» خیمه‌های ساخته شده از پوست است.

8. خانه‌های تراشیده شده در دل كوه

قرآن كریم در قصه صالح پیامبر، كلمات آن حضرت به قومش را بیان كرده، می‌فرماید: «وَ تَنْحِتُونَ مِنَ الْجِبَالِ بُیُوتاً فَارِهِینَ‌ * فَاتَّقُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُونِ‌» (31): و از كوه‌ها خانه‌هایی می‌تراشید و در آن به عیش و نوش می‌پردازید. پس از خدا بترسید و مرا اطاعت كنید. جمله «تَنْحِتُونَ» دلالت می‌كند كه مقصود از «بیوتاً» خانه‌هایی است كه قوم ثمود در دل كوه‌ها با تراشیدن سنگ‌ها برای خویش آماده می‌كردند.

9. غرفه بهشتی

آسیه همسر فرعون در دعای خویش از خداوند خواست كه برایش خانه‌ای در بهشت بسازد. قرآن كریم این دعا را با تعبیر «بیت» ‌آورده و فرموده است: «وَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلاً لِلَّذِینَ آمَنُوا امْرَأَةَ فِرْعَوْنَ إِذْ قَالَتْ رَبِّ ابْنِ لِی عِنْدَکَ بَیْتاً فِی الْجَنَّةِ وَ نَجِّنِی مِنْ فِرْعَوْنَ وَ عَمَلِهِ وَ نَجِّنِی مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ» (32).

10. حجره‌های همسران پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم)

همسران پیامبر به جهت انتساب به پیامبر از جایگاهی ویژه برخوردارند. قرآن كریم در این باره می فرماید: ‌ای همسران پیامبر شما همچون یكی از زنان معمولی نیستید. اگر تقوا پیشه كنید، پس به گونه‌ای هوس‌انگیز سخن نگویید كه بیماردلان در شما طمع كنند. قرآن در ادامه می‌فرماید: ‌«وَ قَرْنَ فِی بُیُوتِکُنَّ»: و در خانه‌های خود بمانید. همچنین فرموده است: «وَ اذْکُرْنَ مَا یُتْلَى فِی بُیُوتِکُنَّ » (33): آنچه را در خانه‌های شما از آیات خداوند و حكمت و دانش خوانده می‌شود، یاد كنید. مقصود از بیوت به قرینه آیه اخیر كه فرموده. «ما یتلی»، حجره‌های همسران پیامبر است كه پیامبر در آنجا زندگی می‌كرده است.

پی‌نوشت‌ها:

1. احمد فیومی، المصباح المنیر، ج1و2؛ ص68.
2. ابن فارس، معجم مقاییس اللغة، ج1، ص324-325.
3. حسین راغب اصفهانی، مفردات الفاظ القرآن، ص151.
4. نور: 27.
5. نور: 61.
6. بقره: 125.
7. آل عمران: 96.
8. طور: 4.
9. جلال الدین سیوطی، الدر المنثور، ج7، ص23.
10. محمد بن جریر طبری، جامع البیان، ج13، ص23.
11. محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج55‌، ص55، باب البیت المعمور.
12. محمود آلوسی، روح المعانی، ج15، ص43.
13. ناصر مكارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج22، ص412. سید محمدحسین طباطبایی، المیزان، ج19، ص6.
14. اسماعیل بروسوی، تفسیر روح البیان، ج9، ص185.
15. هود: 71-73.
16. محمود زمخشری، الكشاف، ج2، ص412.
17. فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان، ج5و6، ص274.
18. ذاریات: 35-36.
19. هود: 81.
20. احزاب: 33.
21. جلال الدین سیوطی، الدر المنثور، ج6، ص604. محمد بن جریر طبری، جامع البیان، ج12، ص11-12. نیز ر.ك: ابن كثیر، تفسیر القرآن العظیم، ج3، ص 494.
22. نور: 36.
23. محمد بن جریر طبری، جامع البیان، ج10، ص192.
24. حج: 40.
25. فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان، ج7و8، ص227.
26. جلال الدین سیوطی، الدرالمنثور، ج6، ص203. فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان، ج7و8، ص227.
27. سید محمدحسین طباطبایی، المیزان، ج15، ص142. ناصر مكارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج14، ص482.
28. ناصر مكارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج14، ص482.
29. نحل: 68.
30. همان، 80.
31. شعراء: 149-150.
32. تحریم: 11.
33. احزاب: 32-34.

منبع مقاله :
كوثری، عباس، (1394)، فرهنگنامه تحلیلی وجوه و نظائر در قرآن (جلد اول)، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، چاپ اول