رقبه و عبد در قرآن با رويکردي معناشناختي

گزينش واژه‌ها در سياق‌هاي گوناگون براساس فرايند شناختي خاصي صورت مي‌گيرد. هر واژه‌اي با مقوله‌ي ويژه‌اي ارتباط دارد و به خاطر اهميت يافتن يک مقوله در يک سياق، واژه‌ي دالّ بر آن به کار مي‌رود. به عنوان نمونه، به کاربرد دو مقوله‌ي «رقبه» و «عبد» در قرآن دقت کنيد:
وَمَا كَانَ لِمُؤْمِنٍ أَن يَقْتُلَ مُؤْمِنًا إِلاَّ خَطَئًا وَمَن قَتَلَ مُؤْمِنًا خَطَئًا فَتَحْرِيرُ رَقَبَةٍ مُّؤْمِنَةٍ وَدِيَةٌ مُّسَلَّمَةٌ إِلَى أَهْلِهِ... (1)
و هيچ مؤمني را نسزد که مؤمني را - جز به اشتباه - بکشد. و هر کس مؤمني را به اشتباه کشت، بايد بنده مؤمني را آزاد و به خانواده او خون‌بها پرداخت کند.
در اين آيه، واژه‌ي «رقبه» به کار رفته است که معناي خاصي دارد. از آنجا که رقاب (گردن‌هاي) بردگان را با طناب مي‌بستند و آنها را به دنبال خود مي‌کشيدند، به بردگان «رقبه» گفته مي‌شد. در نتيجه، اين واژه از لحاظ وضع لغوي، رنج و محنت‌هاي برده‌ها را به ذهن مي‌آورد. آيه‌ي فوق در سياق آزاد کردن برده‌ها نازل شده است و در چنين سياقي بايد واژه‌اي به کار مي‌رفت که با اشاره کردن به رنج‌ها و محنت‌هاي بردگان، مخاطب را از لحاظ عاطفي تحريک کند.
در ديگر سياق‌ها به جاي «رقبه»، واژه‌ي «عبد» به کار رفته است که بار معنايي فوق را ندارد. مانند:
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ كُتِبَ عَلَيْكُمُ الْقِصَاصُ فِي الْقَتْلَى الْحُرُّ بِالْحُرِّ وَالْعَبْدُ بِالْعَبْدِ... (2)
اي کساني که ايمان آورده‌ايد، درباره کشتگان، بر شما [حق] قصاص مقرر شده: آزاد عوض آزاد و بنده عوض بنده...
اين آيه به بيان مسئله‌ي قصاص مي‌پردازد. بي‌ترديد، در اين سياق بايد واژه‌اي به کار برود که مخاطب را از لحاظ عاطفي تحريک نکند؛ به همين دليل، واژه‌ي «عبد» به کار رفته است که رنج‌ها و محنت‌هاي بردگان را نشان نمي‌دهد؛ همچنين:
لَعَبْدٌ مُّؤْمِنٌ خَيْرٌ مِّن مُّشْرِكٍ وَلَوْ أَعْجَبَكُمْ أُوْلَئِكَ يَدْعُونَ إِلَى النَّارِ وَاللّهُ يَدْعُوَ إِلَى الْجَنَّةِ وَالْمَغْفِرَةِ بِإِذْنِهِ وَيُبَيِّنُ آيَاتِهِ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَتَذَكَّرُونَ (3)
و با زنان مشرک ازدواج مکنيد، تا ايمان بياورند، قطعاً کنيز با ايمان بهتر از زن مشرک است، هر چند [زيبايي] او شما را به شگفت آورد.
آيه‌ي فوق در مقام بيان مسئله‌ي ازدواج است. در اين مورد هم «عبد» به کار رفته است که نسبت به رنج‌ها و محنت‌هاي بردگان اشاره نمي‌کند. خلاصه، در اين مورد با دو مقوله‌ي «عبد» (مقوله‌ي پايه) و «رقبه» (مقوله‌ي فرودستي) روبه‌رو هستيم که قرآن هر يک از آنها را به تناسب با سياق به کار مي‌برد.

پي‌نوشت‌ها:

1.نساء: 92.
2.بقره: 178.
3.بقره: 221.

منبع مقاله :
قائمي‌نيا، عليرضا؛ (1390)، معناشناسي شناختي قرآن، تهران: سازمان انتشارات پژوهشکده فرهنگ و انديشه اسلامي، چاپ اول