نویسنده: الهام رسولی ثانی آبادی

واژه تروریسم یكی از پرمناقشه ترین واژه‌های علوم سیاسی و روابط بین الملل در مقام تعریف علمی است. (1) به بیان لاكوئر هیچ تعریف جامعی از تروریسم وجود ندارد و در آینده هم به وجود نخواهد آمد. در همین زمینه گفته می‌شود كه تروریسم واژه مبهمی است كه هر كشور بنا به اهداف و مقاصد سیاسی خود آن را تعریف می‌كند.
به طور كلی واژه ترور (2) به معنای ترس و وحشت است كه برای اولین بار در سال 1798 در فرهنگ لغات انگلیسی درج و به معنای استفاده سیستماتیك از ایجاد ترس به منزله نوعی سیاست، تعریف شد (Crenshaw 1995: 77). در دانشنامه روابط بین الملل تروریسم به معنای تهدید و یا عملی ساختن خشونت با انگیزه‌های سیاسی تعریف می‌شود كه هدف اصلی آن را غیر نظامیان شكل می‌دهند. در همین رابطه گفته می‌شود كه تروریسم به مثابه یك روش به كارگیری خشونت مدل خاصی از رفتار سیاسی را مشخص می‌سازد و در همین راستا بایستی میان آن و جنایت‌های معمولی تمایز قائل شد؛ چرا كه انگیزه تروریسم سیاسی و بعضاً ایدئولوژیك و سیاسی است، در حالی كه جرم و جنایت معمولاً انگیزه‌های دیگری از جمله عوامل اقتصادی و یا انتقام جویی دارد (گریفیتس، 1388: 297). از سوی دیگر گروه‌های تروریستی اغلب مسئولیت اقدام‌های خود را می‌پذیرند و این یكی دیگر از عوامل تمایز میان كنش تروریستی و اقدام‌های جنایتكارانه است؛ چرا كه تروریست‌ها خواهان تأثیرگذاری روند تصمیم گیری‌ها و تغییر وضعیت موجود به سوی وضعیت آرمانی و موردنظرشان هستند (Spencer 2006: 3).
امروزه پدیده تروریسم به عنوان استراتژی و یا ابزار تاكتیكی در گذر زمان دچار تحولات مفهومی بسیاری در و رابط بین الملل شده است و در خلال همین تحولات است كه در قرن 21 ما شاهد پیوند این مفهوم با جهانی شدن و غیرسرزمینی شدن آن هستیم. از همین رو در دنیای معاصر بر اثر تحولات مربوط به جهانی شدن و انقلاب اطلاعات در كنار پدیده‌های تروریستی متعارف (3) كه بر اساس شواهد موجود در سطح جهان به طور وحشتناکی گسترش یافته است، ما شاهد ظهور و گسترش پدیده‌های تروریستی نامتعارف (4) هستیم كه با عناوینی چون «سایبر تروریسم» (5) جوامع امروز و زیرساخت‌های شبكه ای حیاتی آن را با تهدیدات بسیاری روبه رو كرده است.

بررسی انواع تروریسم

تروریسم را می‌توان به انواع گوناگونی از جمله تروریسم داخلی و یا ملی، تروریسم بین المللی و تروریسم دولتی تقسیم كرد.

تروریسم داخلی:

در همین رابطه اقدام‌های تروریستی كه در داخل مرزهای سیاسی و سرزمینی یك كشور صورت می‌گیرند و در ان تنها پای شهروندان همان دولت در میان است، «تروریسم داخلی» نامیده می‌شود (bUCKLEY AND fAWN 2003: 23)؛

تروریسم بین المللی:

عبارت «تروریسم بین المللی» عمدتاً از دهه 1970 به این سو مورد استفاده قرار گرفته است و مطابق با تعاریف موجود اقدام‌های خشونت آمیزی را شامل می‌شود كه گروه‌های تروریستی در خارج از مرزهای جغرافیایی دولت متبوع خود انجام می‌دهند. توماس جی. بدی در مقاله ای به عنوان «تروریسم بین المللی» این مفهوم را كاربرد مكرر خشونت با انگیزه سیاسی و با هدف ارعاب می‌داند كه به وسیله گروه‌های تروریستی انجام شده و بر بیش از یك دولت اثر می‌گذارد (جی بدی، 1378: 251).
در تعریف دیگر تروریسم بین المللی رفتار اجبارآفرین فردی و یا دسته جمعی تعریف می‌شود كه همراه با استراتژی خشونت و ترور و دارای یك عنصر بین المللی است و علیه یك هدف تحت حمایت بین المللی بوده و منظور از ارتكاب آن ایجاد نتیجه قدرت طلبانه است (هاشمی، 1381: 138).
طبق این تعریف ویژگی‌های تروریسم بین المللی را می‌توان این گونه برشمرد:
1. مرتكب و قربانی شهروندان دولت‌های مختلفی باشند؛
2. رفتار تروریستی در بیش از یك كشور صورت پذیرد؛
3. در برخی از موارد اهداف مورد نظر ترور تحت حمایت بین المللی هستند؛ مثل كارمندان سازمان‌های بین المللی؛
4. هدف از اعمال تروریستی كسب نتیجه قدرت طلبانه به معنای تغییر زیرساخت‌ها و یا ساختارهای سیاسی، اجتماعی و یا اقتصادی موجود.

تروریسم دولتی:

تروریسم دولتی به معنای بهره گیری دولت از روش‌ها و شیوه‌های تروریستی در خارج از مرزهای ملی به منظور تعقیب اهداف استراتژیك است. این گونه از تروریسم زمانی رخ می‌دهد كه دولت‌ها در خارج از تشریفات دیپلماتیك و به طور پنهانی دست به عملیات خرابكارانه و جاسوسی و یا اعمال خشونت در خارج از مرزهای ملی خو می‌زنند (جی. بدی، 1378: 258)؛

تروریسم سایبری:

بهره گیری از اینترنت، شبكه‌های رایانه ای و امكاناتی كه این شبكه‌ها پدید آورده‌اند، با هدف نابود ساختن ساختارهای زیربنایی یك جامعه مثل انرژی، حمل و نقل، فعالیت‌های دولتی و همچنین تأثیرگذاری بر یك ملت، گروهی از شهروندان و یا افراد به خصوص (فیرحی و ظهیری، 1387: 151).

بررسی نظام‌های اعتقادی تروریسم‌ها

معمولاً گفته می‌شود كه گروه‌های تروریستی برای پیشبرد اهداف و مقاصد خود ایدئولوژی و نظام‌های اعتقادی دارند تا به وسیله آنها بتوانند پیروان بالفعل و بالقوه خود را سیاسی، تندرو و بسیج كنند. در اینجا می‌توان از سه ایدئولوژی اصلی سخن به میان آورد.

1. ایدئولوژی ماركسیسم، لننیسم و مائوئیسم

این ایدئولوژی‌ها كه بیشتر مربوط به گروه‌های تروریستی چپ گرا هستند، خواهان برانداختن رژیم‌های سرمایه دار موجود و تشكیل دولت‌های كمونیستی‌اند. به لحاظ تاریخی می‌توانم این گونه بیان كرد كه بیشتر گروه‌های تروریستی كه پیرو این ایدئولوژی بوده‌اند مثل هسته‌های رزمنده كمونیست بلژیك، گروه ارتش سرخ آلمان، بریگاردهای سرخ ایتالیا و یا اقدام مستقیم فرانسه با پایان جنگ سرد از هم پاشیده‌اند.

2. ایدئولوژی‌های دست راستی

گروه‌های پیرو این ایدئولوژی‌ها مثل جبهه آزادی بخش آریایی، حزب نازی امریكا و یا برادری آریایی در مقایسه با سایر انواع تروریسم تهدیدات خفیف تری به شمار می‌روند و برخلاف گروه‌های چپ بخش اعظمشان در امریكای شمالی و اروپای غربی است. این گروه‌ها بیشتر نئونازی، نئوفاشیست و یهودستیز و نژادپرست هستند.

3. ایدئولوژی‌های مذهبی

گروه‌های تروریست سیاسی/ مذهبی مثل گروه‌های مسیحی، یهودی، سیك، بودایی و اسلامی پیرو ایدئولوژی‌های مذهبی هستند و برای اقدام‌های تروریستی خود انگیزه‌ها و دلایل مذهبی دارند؛ به عبارت دیگر این گروه‌ها برای توجیه اعمال خشونت بار خود روایت‌های فاسدی از متون دینی را ارائه می‌كنند. سازمان تروریستی القاعده نمونه بارز این مسئله است كه با استفاده از دین اسلام و روایت‌های خاص خود از این دین، برای خود دستور كار جهانی دارد (برای مطالعه بیشتر ر.ك: hOWARD AND sAWYER 2003). در واقع برای این دسته از تروریست‌ها مذهب و ایدئولوژی‌های مذهبی به مثابه یك سیستم ارزشی و مكانیسم مشروعیت بخش به شمار می‌روند (CliTear 2007: 38). به بیان لاكوئر با پایان قرن بیستم و آغاز هزاره جدید تروریسم مذهبی جایگزین جنگ‌های بزرگ قرن نوزدهم و بیستم خواهد شد (LasqeauR 1996: 78).

ویژگی‌های تروریسم جدید

شاید بتوان تروریسم جدید را همان تروریسم مذهبی مورد نظر راپوپورت دانست كه پس از رویداد 11 سپتامبر 2001 كاربرد اصطلاح آن بسیار متداول شده است. ازابل دایوستین استاد تاریخ روابط بین الملل در هلند در مقاله ای با عنوان «چه چیزی در تروریسم مدرن جدید است؟» سعی كرده است كه به ویژگی‌های این تروریسم مدرن بپردازد. مهم ترین این ویژگی‌ها از نظر وی عبارتند از:
1. ماهیت فراملی داشتن هم به لحاظ مرتكبان و سازمان دهی؛
2. افراط گرایی مذهبی؛
3. دسترسی ترریست‌های جدید به سلاح‌های كشتار دسته جمعی؛
4. انتخاب قربانیان به صورت فله ای و دست چین نشده؛
5. بر جای گذاشتن بیشترین ویرانی و خسارت؛
6. استفاده از تكنیك عملیات انتحاری (برای توضیحات بیشتر ر.ك: DuyustEyn 2007: 439- 440).
بر خلاف دایوستین، لاكوئر در مقاله خود با عنوان «تروریسم پسامدرن» تروریسم را یك تروریسم پسامدرن می‌داند كه در چهارچوب اهداف و قالب‌های مدرن همچون قدرت طلبی، منفعت جویی و یا ملت گرایی نمی‌گنجد و یا اهداف پسامدرن همچون مذهب، هویت و جهانی شدن سروكار دارد؛ به عبارت دیگر مبنای توجیه كننده تروریسم پسامدرن جنبه مذهبی دارد. در همین رابطه توماس جی. بدی در توصیف تروریسم پسامدرن بیان می‌كند كه عاملان این تروریسم صرفاً به رستگاری پس از مرگ می‌اندیشند و سود و زیان دنیوی و عقلانیت مدرن در محاسبات آنها جایی ندارد. این در حالی است كه در تروریسم قدیم ما با انگیزه‌های غیرمذهبی و سكولاری روبه رو هستیم كه عاملان آن دارای اهداف سیاسی، اجتماعی و اقتصادی قابل تعریفی هستند؛ به عنوان مثال در پی به دست آوردن قلمرو جغرافیایی خاص (تروریسم جغرافیایی) و یا در پی تحقق هدف سیاسی خاصی هستند (تروریسم سیاسی) (جی. بدی 1378: 260).
تروریسم جدید همچنین به لحاظ سازمان دهی غیر سلسله مراتبی، افقی و غیرمتمركز است؛ در حالی كه تروریسم قدیم به لحاظ سازمان دهی سلسله مراتبی، عمودی و متمركز است كه البته این ویژگی غیرمتمركز بودن تروریسم جدید دقیقاً ناشی از غیرسرزمینی بودن آن بر اثر تحولات مربوط به جهانی شدن است (Laquer 1996: 24- 26).
یكی دیگر از نكاتی كه بایستی در ارتباط با تروریسم جدید بیان كنیم رابطه واكنشی آن در برابر جهانی شدن است؛ چرا كه تروریست‌های جدید پدیده جهانی شدن را به معنای تسلط فرهنگ غربی و تسلط مدرنیسم بر مذهب می‌دانند؛ بنابراین تروریسم جدید را می‌توان در واقع نوعی روند مقاومت در برابر فرهنگ مسلط غربی و فرایند جهانی شدن به شمار آورد (Morgan 2004: 29- 30). به عقیده تروریست‌های جدید جهانی شدن باعث تسلط فرهنگ غربی و یا فرهنگ سرمایه داری در جهان شده و همین امر موجب می‌شود تا فرهنگ و آموزه‌های مذهبی به عنوان اصلی ترین حوزه معنادهی و امنیت بخشی در بسیاری از جوامع جهان به ویژه خاورمیانه با تهدید روبه رو شود. همین برداشت به حاشیه رانده شدن و احساس تهدید است كه موجب برداشت‌های افراطی و خشونت آمیز از مذهب شده و سازمان‌ها جنبش‌هایی مثل القاعده را به وجود می‌آورد (Gunaratna 2002: 52- 57).
در همین رابطه كاستلز در اثر خود با نام قدرت هویت از ظهور هویت‌های مقاوم در شكل جمعیت‌های دینی، فرهنگی و قومی در عصر اطلاعات سخن به میان می‌آورد كه این هویت مقاومت ناشی از نوعی احساس طرد و كنار گذاشته شدگی است كه به ایجاد این گونه از جمعیت‌ها با گرایش‌های خاص منجر می‌شود (كاستلز، 1380: 26 - 25).
همان گونه كه اشاره شد تروریسم جدید در برابر روندهای جهانی شدن شكل گرفته است، ولی این امر مانع از آن نمی‌شود كه در رسیدن به اهداف خود از امكانات و قابلیت‌های جهانی شدن استفاده نكرده و در كنار رویكر تقابل از رویكرد استخدام استفاده نكند؛ به عنوان مثال اعضای شبكه القاعده به عنوان اعضای نوعی شبكه گسترده تروریستی كاملاً از طریق امكانات فناوری اطلاعات به هم مرتبطند و برخلاف گروه‌های سنتی دارای هیچ گونه پایگاه واحدی نبوده و كاملاً غیرمتمركز عمل كرده و از امكاناتی همچون ماهواره‌ها، خطوط هواپیمایی بین المللی، اینترنت و مانند آن بسیار خوب استفاده می‌كنند؛
بنابراین تروریست‌های جدید از اینترنت به عنوان ابزاری در جهت عضوگیری، تبلیغات سیاسی، تأمین مالی، ایجاد ارتباطات و هماهنگی میان اعضا، جمع آوری اطلاعات، عملیات جاسوسی و ... به خوبی استفاده می‌كنند (پورسعید، 1389: 266). برای همین است كه تروریسم جدید را با اصطلاحاتی چون «سایبر تروریسم»، «تروریسم رایانه ای» و یا «تروریسم شبكه ای» نیز می‌شناسد (ر.ك: فلمینگ و استول، 1382: 133)؛ به عنوان مثال سایبر تروریسم افزون بر آنكه برای تروریست‌ها فضای جدیدی ایجاد می‌كند كه به دلیل غیرقابل شناسایی بودن می‌تواند جایگزین حمایت دولتی شود، قادر است حیات مجازی كشور مورد هدف را نیز تهدید و یا تخریب كند (فلمینگ و استول، 1382: 135).
آخرین ویژگی تروریسم جدید، گرایش شدید به تشدید انعكاس رسانه ای آثار خشونت عملیات تروریستی است و همین امر سبب می‌شواد تا وسعت تخریب، میزان خسارت‌ها و تعداد قربانیان عملیات تروریستی از اهمیت و حساسیت دوچندانی برخوردار شود؛ به عبارت دیگر به هر میزان آمار این مؤلفه‌ها مقدار بیشتری را نشان دهد، تروریست‌ها به اهداف خود نزدیك تر می‌شوند؛ بنابراین رویداد تروریستی باید آن قدر بزرگ باشد كه در صدر اخبار همه شبكه‌های جهانی قرار گیرد و این مستلزم قربانیان انبوه و تخریب گسترده است (پورسعید، 1389: 270).

قربانیان	سلاح	تاکتیک	سازمان دهی	انگیزه	تروریسم
محدود، گزینشی و اغلب رهبران سیاسی	سلاح های سبک و متعارف	آدم کشی، گروگان گیری و هواپیما ربایی	سلسله مراتبی و سرزمینی	منفعت محور و مدرن	تروریسم قدیم
انبوه، فله ای و اکثریت خاموش جامعه	سلاح‌های رایانه‌ای وهمچنین کشتار‌ها دسته جمعی	عملیات انتحاری	شبکه ای و غیر سرزمینی	هویت محور و پسامدرن	تروریسم جدید