آق‌مسجد ؛ مرهون خرابه‌های شهر قدیمی نئاپلیس

آق مسجد، نام سابق شهر قزل اردا و مرکز ایالتی به همین نام (قزل اردا) در شرق دریاچه‌ی آرال و در مسیر سفلای رود سیحون با حدود 129000 نفر جمعیت (سرشماری 1972م) و 65 درجه و َ28 طول شرقی و 44 درجه و َ48 عرض شمالی. روس‌ها در 1149 ق / 1784م پس از الحاق ناحیه کریمه به کشورشان، در مجاورت خرابه‌های آق‌مسجد، که مهاجرنشین تاتارها بود، بنا کردند. این شهر در محدوده‌ی سرزمین کم ارتفاع کوهستان (دشت توران قدیم) واقع است. ارتفاع متوسط ایالت قزل اردا و شهرهای آن از سطح دریا از 50 تا 200 متر متجاوز نیست. ساحل راست سیحون که قزل اردا در آن جای دارد، زمین‌های کم ارتفاع و شنی و سراسر شوره‌زار است. آب و هوای ایالت قزل اردا و شهرهای آن (قزل اردا، آرالسک، و کازالینسک) به شدت برّی و خشک است. تابستان‌های آن بسیار گرم و دراز و زمستان‌ها کوتاه و گرم و تقریباً بدون برف است. متوسط حرارت در شمال ایالت قزل اردا (و مرکز آن) در ژوئیه حدود 25/9 درجه‌ی سانتی‌گراد و میزان بارندگی سالانه در شمال غربی اینایالت، نزدیک به ساحل آرال کم و در حدود 100 میلی متر و در نواحی دیگر این ایالت و شهر قزل اردا حدود 175 میلی متر است. رودخانه‌ی ایالت قزل اردا سیحون است. که از شهر قزل اردا نیز می‌گذرد و در 1375ق/ 1956 م پایین‌تر از این شهر سدّ قزل اردا را بر آن ساخته‌اند.

سابقه‌ی تاریخی:

آق مسجد در سده‌ی 9ق/ 15م در محل دژ موسوم به کرمنچیک به دست خان‌های تاتار مسلمان کریمه ساخته شد. کاخ ولیعهد آنان کالغای در حومه‌ی شهر بود و مسجدی به نام مَنگیلی گیرای در آن وجود داشت. اهمیت تاریخی آق‌مسجد بیشتر مرهون خرابه‌های شهر قدیمی نئاپلیس است که مرکز حکومت اسکیت‌ها بوده است. قلعه‌ی قدیمی آن (نئاپلیس) توسط یکی از شاهان اسکیت به نام اسکیلوروس برای پیشگیری از تهاجم‌های احتمالی اقوام وحشی ساخته شد. آق‌مسجد را روس‌ها در 1149 ق / 1784م پس از الحاق ناحیه کریمه به کشورشان، در مجاورت خرابه‌های آق‌مسجد، که مهاجرنشین تاتارها بود، بنا کردند. اما ترک‌های ساکن شهر از به کار بردن این نام خودداری می‌کردند. اندکی بعد شهر به عنوان مرکز بخش تاوریدا انتخاب گردید. این شهر در ربیع الثانی 1336ق/ ژانویه‌ی 1918م به تصرف انقلابیون روسیه درآمد و از 1340 تا 1365 ق/ 1921 تا 1945م پایتخت جمهوری سوسیالیستی کریمه بود. در طی جنگ جهانی دوم مدت کوتاهی از 3 ذیقعده‌ی 1362ق/ اول نوامبر 1943 م تا 19 ربیع الثانی 1363ق/ 13 آوریل 1944م در اشغال نیروهای آلمان نازی بود.

سابقه‌ی تاریخی:

این محل که در حدود 1235ق/ 1820م به دست امرای مسلمان خوقند به صورت قلعه‌ای نظامی ساخته شد، جایگاهی بود که همه‌ی قبایل صحرانشینی که میان اونبورگ و بخارا در رفت و آمد بودند، مالیات خود را در آن جا می‌پرداختند (دایرةالمعارف اسلام). در رجب 1267ق/ مارس 1852م، دسته‌های سپاه خوقند زیر نظر حاکم آق‌مسجد، یعقوب بیک که بعدها والی کاشغر شد، بر ضدّ سپاه قزاق که از اتباع روس‌ها بودند، حدود 100 روستا را در اطراف آق‌مسجد خراب کردند، اما سرهنگ روسی بلارامبِرگ در ژوئیه‌ی همان سال بر آنان حمله برد، ولی باتیر باشی جانشین یعقوب بیگ جلوی حمله‌ی او را سد کرد (همان). آق‌مسجد سرانجام در 20 شوال یا 13 ذیقعده‌ی 1269 ق/28 ژوئیه یا 19 اوت 1853 م توسط ژنرال بِروفسکی تسخیر شد.
منبع مقاله:
سعیدیان، عبدالحسین، (1385) دائرة المعارف شهرهای جهان، تهران: علم و زندگی، چاپ دوم.