معرفی متن های فقهی و حقوقی زرتشتیان و موضوعات طرح شده در آنها در دوران ساسانی

چکیده
در واقع فقه ساسانی مجموعه ای از آراء و فتاوی فقهی است که دربرگیرنده مجموعه ای از رسائل فقهی و تشریعی همچون وندیداد، شایست نشایست و... بوده است. در این متون احکام مختلفی که زرتشتیان با آن مواجه بوده اند بویژه در دوران پس از اسلام و ارتباطی که آنها در جامعه با مسلمانان داشتند و احکام جدیدی که با آن رو به رو بودند بعضی از آنها بصورت پرسش و پاسخ جمع آوری شده است.

تعداد کلمات: 1473 کلمه، تخمین زمان مطالعه: 7 دقیقه

نویسنده: سمیه خلیلی ( دانشجوی دکتری )

در دوره ساسانی نزاع مهمی میان هیربدان و روحانیون در مورد احکام فقهی بوجود آمد.حاصل این منازعه پیدایش چاشته ها یا نحله های فقهی گوناگون بود که برخی از آنها خواهان تجدید نظر در احکام محافظه کارانه کتب فقهی قدیمی مثل وندیداد بودند. این سه چاشته عبارتند از فرقه میدیوماهی، فرقه ابرگی abargi))، و پیشگسیر (pishagsir). کتاب نیرنگستان بنابر فرقه پیشگسیر نوشته شده است و شایست نشایست دربردارنده آرای فقهی فرقه میدیو ماهی است.

1.وندیداد

یکی از نوشته های اوستایی است که دارای مطالب فقهی بسیار است. هر چند که امروزه بسیاری از زرتشتیان محتوای وندیداد را در تعارض با گاهان می دانند و برای آن از نظر اسطوره شناختی اهمیت قائل هستند و آن را قابل استناد دینی نمی دانند.

2. شایست نشایست

علمای زرتشتی به آن «روایت» هم گویند. نام نویسنده یا گردآورنده کتاب مشخص نیست. کتاب دارای ده فصل است و در آن مطالب گوناگونی خصوصاً درباره آیین ها و مراسم دینی آمده است. در شایست نشایست، گناهانی که پیشتر در وندیداد برای آنها مجازات مرگ تعیین شده بود به جرم مدنی تبدیل شده و برای آنها تاوان و جریمه نقدی و پولی درنظر گرفته شده است.

فصل اول در مورد درجات هشتگانه گناهان و میزان عذاب آنها سخن گفته شده است.
فصل دوم مربوط به جسد شخص درگذشته و احکام دینی آن است.
فصل سوم بیشتر در مورد احکام زنان دشتان ( قوانین عادات ماهانه زنان) بحث شده
فصل چهارم درباره کُستی بستن و پیراهن دینی زرتشتیان و قوانین مربوط به آنها توضیح داده شده است.
فصل پنجم درباره گناه سخن گفتن در هنگام غذا خوردن و اعمال دینی دیگر
فصل ششم درباره گناهان و ثوابها نکاتی بیان شده است.
فصل هفتم درباره ستایش خورشید سه بار در روز و ستایش آتش و گناه خاموش کردن آن است.
فصل هشتم نیز درباره تاوان گناهان « مرگ ارزان » و برخی گناهان دیگر پرداخته شده است.
فصل نهم شامل مباحث مختلفی از جمله مباحثه دینی با هیربدان، درباره عبادت در آتشکده و درگذشتن موبدی در غربت و ...
فصل دهم که مفصّل ترین بخش این کتاب محسوب می شود اشاره شده به اندازه کستی، مراسم دینی درگذشتگان درفروردیگان ( ده روز پایانی سال)، ممنوع بودن کشتن برخی حیوانات ، قوانین تطهیر، گناه ازدواج نکردن و اینکه گناه زن در این مورد بیش از مرد است. هم چنین در این فصل درباره عقاید عامیانه مطالبی گفته شده است.

3. متمم شایست نشایست

به دنبال شایست نشایست مطالبی آمده که آنها را متمم شایست نشایست نامیده اند و فصل های 11 تا 23 این کتاب را تشکیل داده اند. احتمال می دهند این کتاب به دست چند تن گردآوری شده باشد. هم چنین احتمال دارد مطالب کتاب مربوط به دوران ساسانی باشد و درنهایت در قرن سوم هجری تدوین نهایی یافته باشد.
فصل یازدهم درباره درجات گناهان، واجزای تن حیوانی که قربانی می شود متعلق به کدام ایزد است.
فصل دوازدهم شامل جزئیاتی درباره مراسم و آیین های دینی و قوانین آنها
فصل سیزدهم درمورد اهمیت سرودن گاهان
فصل چهاردهم درباره آداب دینی
فصل پانزدهم گفتگوی میان زرتشت و اهورامزدا درباره این سوال زرتشت که چگونه باید او و امشاسپندانی که نامرئی و ناملموس هستند را پرستید.
فصل شانزدهم دراین فصل همان مطالب فصل یازدهم درباره گناهان با اختلافات جزئی آمده و همچنین در آخر این فصل بندی درباره ثواب انجام دادن برخی آیین ها آمده است.
فصل هفدهم گفتگوی میان زردشت و اهورامزدا و قوانینی که پس از درگذشت فرد باید رعایت شود و مطالبی اخلاقی و درباره رستاخیز
فصل هجدهم درباره ثواب مراسم گاهنبار، مَیَزد و ازدواج با نزدیکان
فصل نوزدهم درباره خواندن دعای اهونور
فصل بیستم شامل اندرزهایی است که از کتاب ششم دینکرد گرفته شده
فصل بیست و یکم درباره چگونگی اندازه گیری اوقات روزانه
فصل بیست و دوم درباره دعای خاصّ ایزدان سی گانه ای است که هر روز ماه به نام یکی از آنهاست
فصل بیست و سوم صفات هر یک از ایزدان سی گانه آمده است.

4. روایات اُمید اَشَوَهِشتان

این روایات مجموعه ای از 44 پاسخی است که امید پسر اشوهشت به پرسش های آذرگشسب پسر مهر آتش داده است. امید اشوهشتان از علمای بزرگ زرتشتی بوده است. روایات امید مجموعه ای است از قوانین فقهی، بویژه حقوق مدنی زرتشتیان و مشکلاتی که زرتشتیان در جامعه مسلمانان در سده های نخستین دوران اسلامی داشته اند.
روایات شامل مطالبی مربوط به قوانین خانواده ( ازدواج، ازدواج با نزدیکان، ارث، قیمومیت و طلاق)، مسائل مربوط به کسی که از دین زرتشتی خارج می شود و مسلمان شود، درباره اینکه آیا روحانیون باید به جنگ بروند یا نه، درباره تطهیر و چگونگی روحانی متصدی تطهیر، روحانی خطا کار، نجس شدن مستقیم و غیر مستقیم، تعمیر پلی که از آن استفاده نمی شود، ممنوعیّت گرمابه مسلمانان برای زرتشتیان، ناپاکی و مسائل مربوط به آن، سرگذشت انسان پس از مرگ تا رستاخیز، امور جهان به تقدیر است یا عمل، انواع گناهان و گناه زنای با زن کافر.

در دوره ساسانی نزاع مهمی میان هیربدان و روحانیون در مورد احکام فقهی بوجود آمد.حاصل این منازعه پیدایش چاشته ها یا نحله های فقهی گوناگون بود که برخی از آنها خواهان تجدید نظر در احکام محافظه کارانه کتب فقهی قدیمی مثل وندیداد بودند. این سه چاشته عبارتند از فرقه میدیوماهی، فرقه ابرگی abargi))، و پیشگسیر (pishagsir). کتاب نیرنگستان بنابر فرقه پیشگسیر نوشته شده است و شایست نشایست دربردارنده آرای فقهی فرقه میدیو ماهی است.

5. روایات آذر فرنبغ فرخزادان

این مجموعه شامل 147 پاسخی است که آذر فرنبغ پسر فرخزاد، پیشوای زرتشتیان در قرن سوم هجری، به سوالات زرتشتیان هم عصر خود داده است.آذر فرنبغ نخستین کسی است که دینکرد را تدوین کرده و همان کسی است که در حضور خلیفه عباسی (197ـ218ه) با ابالیش مناظره کرده است. سوالاتی که در این کتاب مطرح شده و پاسخ های آنان غالباً کوتاه است و کوشش شده تا مطالب منسجم تر باشد.
خلاصه مطالب کتاب در مورد این موضوعات است، ازدواج، فرزند خواندگی،و قیمومیت و ارث، موضوع پلیدی و تطهیر فصول بسیاری را بخود اختصاص داده است، انتشار اسلام و مسلمان شدن بسیاری از زرتشتیان، باعث بوجود آمدن سؤالاتی درباره این مسائل شده که از جمله آنها می توان به ارتداد و تبعات آن، زنای با کافر، گناه و ثواب، مناسک دینی، بخشش، توسل به آزمایش دینی در صورتی که اختلاف حل نشود، وام و گرو، درباره نبستن کستی، خیرات و روان، توبه، جنگ با دشمنی که در راه به او برمی خوریم و خرید شراب از ترسایان.

6 روایات فرنبغ سروش

این کتاب مجموعه ای است شامل 4 پاسخی که فرنبغ سروش پسر بهرام به سوالات هیربد اسفندیار فرّخ برزین داده است. متن شامل 5 پرسش و پاسخ بوده ولی در ابتدای متن بدون ذکر دلیلی آمده که نوشتن یکی از سؤالات ممکن نبوده است.
نخستین سؤال مربوط به کبیسه ای است استاد ابومنصور نامی از بغداد با عنوان مرزبان انجام شده و مردم اَبَر شهر (نیشابور) آن را نپذیرفته بودند. سوال دوم درباره این مطلب است که اگر پیشوای زرتشتیان شخصی را به مقام و منصب موبدی و ردی شهر برگزیند، آیا پس از درگذشت او این انتصاب معتبر است؟ سوال سوم درباره قیمومیت و چهارمین سؤال درباره ازدواج است.

7. پرسش های هیربد اسفندیار فرّخ برزین

به دنبال چهار پرسش اسفندیار فرّخ برزین از فرنبغ سروش، 30 سؤال از موبدان موبدی که هویت او معلوم نیست آمده است. بیشتر پرسش های مطرح شده درباره مناسک دینی است بویژه مراسم « درون» و «باج»، نیایش به خورشید، و بعضی قوانین دینی خرید نان و گوشت و خوراک های آماده از بازار کافران، قوانین تطهیر و گناه و ثواب.

8. مادَیان هزار دادستان

جمع آورنده کتاب فرّخ مرد وهرامان ( فرّخ مرد پسر بهرام ) است که اطلاعاتی از ازندگی او موجود نیست. این کتاب در دوره ساسانی جمه آوری شده و بیشتر نمایانگر اوضاع این دوره است. معنای مادیان هزار دادستان « مجموعه هزار فتوی » است و همانطور که از نام آن پیداست گردآورنده در پی این هدف بوده قضایای حقوقی را چه آنهایی که اتفاق افتاده و چه آنهایی که بالقوّه می توانسته اتفاق بیفتد، را در این جمع آوری کند.
این کتاب با به تصویر کشیدن نزاع میان فقها بر سر احکام مربوط به حقوق شخصی و مدنی ، از اختلاف نظر فراوان میان آرای گوناگون فقهی در دوره ساسانی پرده بر می دارد. مسائلی که در این کتاب مطرح شده بیشتر مربوط به قوانین مدنی است، از قبیل ازدواج، طلاق، ارث، قیمومت، مالکیت، موقوفات، مسائل مربوط به برده، وام و گرو و رهن، غرامت و تاوان، اجاره، ضمانت و وکالت پرداخته شده است. در موارد نادری هم به مسائل حقوق جزائی اشاره شده است. این کتاب به فتواهای بسیاری از قضات زرتشتی نیز اشاره کرده است.

منابع

1. مزداپور، کتایون، مقاله چاشته ها یا سه نحله فقهی در دوره ساسانیان، در یاد بهار، انتشارات آگه
2. تفضلی، احمد، تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام، انتشارات سخن، تهران، 1376