برخی از روش های تربیت دینی
1- روش تربیت تقلیدی
تقلید بر چهار نوع است:
الف. تقلید آگاهانه و سودمند (مانند تقلید در کارهای مثبت).
ب. تقلید آگاهانه و زیان مند (مانند تقلید در کارهای منفی).
ج. تقلید ناآگاهانه و سودمند (مانند تقلید کودک در یادگیری سخن گفتن).
د. تقلید ناآگاهانه و زیان مند (مانند تقلید کودک در به کارگیری سخنان زشت).
نوع اول و دوم از تقلید، همان الگوبرداری مثبت، یا منفی از دیگران است که در «روش تربیتی الگویی » به آن خواهیم پرداخت.
در قرآن کریم و در داستان هابیل و قابیل به نوع اول از تقلید اشاره شده است. «پس، خدا زاغی را برانگیخت که زمین را می کاوید، تا به قابیل نشان دهد چگونه جسد برادرش هابیل را پنهان کند. (2) به نوع چهارم از تقلید نیز در قرآن مجید و در مورد کافران نیز اشاره شده است. «چون به آنان گفته می شود از آنچه خداوند فرو فرستاده است پیروی کنید، گویند: نه، بلکه از چیزی که پدران خود را بر آن یافته ایم پیروی می کنیم. آیا هر چند پدرانشان چیزی را درک نمی کرده و به صواب نمی رفتند شایسته تقلیدند». (3) پس، این گونه تقلیدهای کورکورانه و بدون دلیل های خردمندانه کاملا نکوهیده است و باید درباره این نوع تقلیدها گفت: • خلق راتقلیدشان بر باد داد * ای دو صد لعنت بر این تقلید باد
در این جا لازم است تا به دو نکته مهم اشاره کنیم:
الف: استفاده مثبت از روش تقلیدی در تعلیم و تربیت، شایسته و گاه بایسته است، ولی استفاده منفی از آن شایسته نیست.ب: با توجه به تقلیدورزی شدید فرزندان و دانش آموزان، باید همه ما کاملا مواظب گفتار و رفتار خود باشیم. برای نمونه، یکی ازمربیان ورزش به علت زانو درد به هنگام ورزش کردن، زانوبندی را به پای چپ خود می بندد. پس از سپری شدن چند جلسه آموزشی و تمرین ورزشی، متوجه می شود که برخی از شاگردان وی بدون داشتن هیچ گونه زانو دردی هنگام ورزش کردن، زانوبندی را به پای چپ خویش و حتی پای راستشان هم می بندند، و این مساله نشان می دهد که رفتارمربیان، حتی به طور ناخواسته، تا چه میزانی می تواند مورد تقلید مربیان و فراگیران قرار بگیرد و بر آنان تاثیر بگذارد.
2- روش تربیت تلقینی
از روش های دیگری که می توان در تربیت به کار گرفت، تلقین مثبت به خود و دیگران است. امروزه نیز یکی از روش های درمان برخی از بیماری ها، مانند افسردگی، منفی نگری، ناامیدی و وسواس، روش تلقین درمانی است. بنابراین تکرار 31 بار آیه «فبای آلا ربکما تکذبان » در سوره الرحمن، و 10 بار آیه «ویل یومئذ للمکذبین » در سوره مرسلات و 8 بار آیه «فاتقوا الله و اطیعون » و 5 بار آیه «و ما اسالکم علیه من اجر. . . » در سوره شعرا، نشان از اهمیت به کارگیری «روش تلقینی » دارد.حضرت امیر مؤمنان علی علیه السلام نیز این روش را مورد توجه قرار داده و می فرماید: «اگر بردبار نیستی، خود را همانند بردباران نما؛ زیرا بسیار اندکند کسانی که خود را به گروهی همانند می کنند و یکی از آنان نمی شوند». (4)
هم چنین حضرت امام خمینی قدس سره می فرمایند: «یکی از چیزهایی که برای انسان مفید است تلقین است. . . یک مطلبی که باید در نفس انسان تاثیر بکند، با تلقینات و تکرارها بیشتر درنفس انسان نقش پیدا می کند. » (5)
به همین جهت، اگر استفاده از روش تلقینی در تعلیم و تربیت به صورت «منفی » و «تحمیل » نباشد، بلکه به صورت «مثبت » و «آگاهانه » و «آزادنه » انجام پذیرد، بسیار مطلوب و مؤثر خواهد بود.
3- روش تربیت تدریجی
پزشک روان شناسی می گفت: «در تعلیم و تربیت، جذب کردن پیش از ساختن است » و جذب کردن دیگران، غالبا زمینه سازی می خواهد و به کارگیری «روش تدریجی » در تعلیم و تربیت و ساختن انسان ها از لوازم مهم زمینه سازی پرورشی و آموزشی است. نزول آیات قرآن و ابلاغ آنها درمدت 23 سال و به صورت تدریجی به مردم از سوی پیامبر اکرم علیها السلام که مهم ترین و بهترین آموزش ها و روش های تربیتی را در قوانین عملی اسلام برای مردم؛ هم چون روزه، زکات و جهاد پس از 15 سال، تحریم تدریجی ربا در آیات 39 سوره روم و 161 سوره نساء و 130 سوره آل عمران و 275 تا 279 سوره بقره، و تحریم تدریجی مشروبات الکلی در آیات 219 سوره بقره و 43 سوره نساء و 90 و 91 سوره مائده، ارزش و اهمیت استفاده از روش تدریجی در مسایل تربیتی و آموزشی را نشان می دهد و بر آن تاکید می ورزد.بنابراین اولا: توجه به روش تدریجی در تعلیم و تربیت، بدین معنی نیست که در مراحل آغازین و سطوح پایین تر می توان از آموزش ها و استدلال های غلط و یا مساوی تربیتی بی پایه و سست پایه، استفاده کرد.
و ثانیا: به کارگیری روش تدریجی در تعلیم و تربیت، تنها در قلمرو استدلال برهان ها نیست، بلکه در نوع مطالب و اعمال نیز صادق است. مثلا آیا آموزش مطلب عرفانی دقیق و فلسفی عمیق و واداشتن به انجام کارهای اخلاقی پسندیده مهم؛ مانند خواندن نماز شب، برای نوجوانانی که به این حد از درک و عمل نرسیده اند، رو است؟
و ثالثا: در تعلیم و تربیت تدریجی حتما باید سطح فکر، قدرت فهم و شرایط علمی، فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی فراگیران و فرزندان را در نظر داشت؛ زیرا هماره نمی توان برای بیماران مختلفی که درد مشترکی نیز دارند، فقط یک نسخه درمانی ارایه کرد. شاید به همین دلیل بوده است که معصومان ماعلیهم السلام به سؤال مشترک مانند «افضل الاعمال » برترین کارها، از سوی افراد گوناگون پاسخ های گوناگونی داده اند.
4- روش تربیت غیر مستقیم
گاهی می توان روش های مطلوب تربیتی را در دو نوع مستقیم و غیر مستقیم بحث کرد که با توجه به ویژگی های متربیان، شرایط زمان و مکان، تربیت و جز آن، گاه روش مستقیم و گاه روش غیر مستقیم در تربیت مؤثرتر است، و این چنین نیست که هر روش غیر مستقیم ی کار سازتر باشد. از همین رو، خداوند متعال در قرآن کریم مواردی، از ر وش ها و خطاب های مستقیم و صریح؛ مانند «یا ایها الکافرون »، «یا ایها الناس » و « یا ایها الذین آمنوا» استفاده کرده است. در موارد دیگر نیز روش ها و خطاب های غیر مستقیم را به کار برده و به حضرت عیسی علیه السلام فرموده است: «ای عیسی پسر مریم! آیا تو به مردم گفتی که من و مادرم را هم چون دو خدا به جای خداوند بپرستید؟» (6) بنابراین در این آیه شریفه به روشنی می بینیم که خداوند بزرگ مستقیما به حضرت عیسی علیه السلام خطاب می کند، اما به طور غیر مستقیم می خواهد به پیروان حضرت عیسی علیه السلام بگوید که اعتقاد آنان به خدا بودن حضرت عیسی علیه السلام و حضرت مریم علیها السلام شرک و باطل است.باری، آموزش غیر مستقیم وضو به آن پیرمرد از سوی امام حسن و امام حسین علیهما السلام و تاکید فراوان روان شناسان بر این روش، و گفته هایی؛ هم چون «الکنایة ابلغ من التصریح » کنایه و غیر مستقیم گویی از صراحت و مستقیم گویی رساتر است » و مثل معروف «به در بگو تا دیوار بشنود»، بر به کارگیری روش غیر مستقیم در تعلیم و تربیت تاکید می ورزد.
در همین زمینه، یاد آوری چند نکته ضروری است
الف: استفاده از شعر، قصه، خاطره، شرح حال دیگران، معما، فیلم، نمایش و مانند آن می توانند از مصادیق روش های غیر مستقیم تربیتی به شمار آیند.ب: نتیجه گیری از مطالب مطرح شده در روش های غیر مستقیم، به عهده خود مخاطبان و فراگیران قرار داده شود.
ج: گاه مربیان و پدران و مادران می توانند مسایل تربیتی را به صورت غیر مستقیم و به وسیله اشخاص دیگری و نه به وسیله خودشان، به فراگیران آموزش انتقال دهند.
5- روش تربیت الگویی
یکی از ویژگی های انسان فضیلت خواهی و کمال گرایی اوست. از این رو هرگاه فضیلت و کمالی را در الگوهایی؛ مانند شخصیت های دینی، سیاسی، اجتماعی هنری و ورزشی می بیند، در پی الگوبرداری از آنان در زندگی فردی و اجتماعی خویش بر می آید. به گفته مولانا: • هر هنر که استا بدان معروف شد پیش استادی که آن نحوی بود جان شاگردش از آن نحوی شود بنابراین یکی از روش ها مؤثر در تعلیم و تربیت فراگیران، روش الگویی ( Modelling) است. و نکته مهمتر برای مربیان، معلمان، پدران و مادران این است که به متربیان و فراگیران، در تشخیص فضیلت ها و کمال ها و مصادیق آن، جهت دهند و به آنها یاری رسانند تا در دام بت ها و مدها الگوهای نامناسب گرافتار نشوند و به سوی الگوهای مناسب و شایسته روآورند.باری، خداوند بزرگ در قرآن کریم روش الگویی را مورد توجه قرار داده و الگوهای پسندیده، مانند پیامبر خداصلی الله علیه وآله (7) و حضرت ابراهیم علیه السلام و یاوران او (8) و زن فرعون (9) را معرفی می کند و هم الگوهای ناپسند؛ مانند زن حضرت نوح و زن حضرت لوط (10) را به همین منظور نشان می دهد.
امام زمان علیه السلام نیز در حدیثی جالب می فرمایند: دختر پیامبر خدا فاطمه علیها السلام برای من الگویی شایسته است. (11)
در اینجا نیز تذکر چند نکته ضروری است
الف: همه مربیان به معنای عام، با اعمال و رفتار پسندیده خویش می توانند الگوهای شایسته ای برای متربیان خود باشند. از این رو، «روش عملی » را که یکی از روش های بسیار مهم تربیتی است نیز بیان خواهیم کرد.ب: باتوجه به نیازها و استعدادهای گوناگون مربیان، مربیان باید الگوهای مناسب در ابعاد و رشته های مختلف را به آنان نشان دهند و از یک بعدی نگری بپرهیزند.
ج: مربیان باید از معرفی الگوهای متضاد و متعارض بشدت خودداری ورزند؛ زیرا این امر ممکن است به انکار اصل الگو برداری و انکار خود الگوها از سوی متربیان منجر شود و این زیانی بس بزرگ است.
6- روش تربیت عملی
همان گونه که در روش الگویی گفته شد، یکی از مهم ترین روش های مطلوب تربیتی «روش عملی » است که متاسفانه ما کمتر به آن عمل می کنیم. خدای بزرگ در قرآن کریم می فرماید: «آیا مردم را به کار نیک فرمان می دهید و حال آنکه خویشتن را فراموش می کنید؟» (12) هم چنین امام صادق علیه السلام می فرمایند: «مردم را با اعمالتان، نه فقط با زبان هایتان، به سوی خدا فرا بخوانید. » (13) طبق آماری که برخی از روان شناسان ارائه داده اند حدود 80 درصد یادگیری از راه چشم بوده و فقط 13 درصد از راه گوش انجام می شود. یا در ضرب المثلی آورده اند: «یک تصویر گویاتر از هزار کلمه است. » و مولانا نیز گفته است:• آنکه یک دیدن کند ادراک آن * سال ها نتوان نمودن از زبان
پس، عمل و رفتار مربی که زیر ذره بین چشم و دستگاه تصویر برداری متربی است، می تواند تاثیر ژرف و شگرفی در تعلیم و تربیت او داشته باشد؛ زیرا متربی گفته های مربی را پیش از آنکه بخواهد از وی بشنود، می خواهد در اعمال و رفتار او ببیند و این درس بزرگی است که مربی خود فرا می گیرد: • بزرگی سراسر به گفتار نیست * دو صد گفته چون نیم کردار نیست
از سوی دیگر، اگر متربیان بین گفتار و رفتار مربیان تناقض و تعارض مشاهده کنند، همین امر باعث می شود تا نسبت به همه گفته ها و نظام فکری - عملی مربیان بی اعتماد گردند و در نتیجه در نظام فکری - عملی خود نیز دچار اختلال سر در گمی شوند و در دل یا بر زبان بگویند: • سعدیا گر چه سخندان و مصالح گویی * به عمل کار برآید به سخندانی
اصولا باید توجه داشته باشیم که پیروزی، یا شکست یک دین و یا یک مکتب غالبا در گرو اعمال و رفتار گروندگان به آن است تا آموزش های نظری آنان. به همین دلیل، معمولا کسانی که با خود دین مخالفت دارند اندک هستند و این اعمال و کردار دین گرایان است که موجب بی رغبتی آنان نسبت به آن دین می شود: • اسلام به ذات خود ندارد عیبی * هر عیب که هست در مسلمانی ماست
نتیجه گیری
1- همه ما از خداوند بزرگ بخواهیم که به آنچه می گوییم عمل کنیم تا مورد سرزنش او در آیات 2 و 3 سوره صف قرار نگیریم.2- اگر به آنچه خودمان می گوییم، عمل نکنیم، چگونه می توانیم عمل به گفته هایمان را از دیگران بخواهیم؟ «رطب خورده، منع رطب چون کند؟» و به گفته خواجه شیراز: ای بی خبر بکوش که صاحب خبر شوی تا راهرو نباشی کی راهبر شوی
3- خطر بسیار بزرگی که اکنون ما و انقلاب ما و دین ما را به شدت تهدید می کند و متاسفانه کمتر به آن توجه می نماییم، این است که شماری از ما و بزرگان ما به آموزه های دینی و آرمان های انقلابی خویش عمل نمی کنند و چه بسا همین امر در دراز مدت آثار نامطلوبی نسبت به دین و انقلابمان در درون جامعه و کشورمان و در بیرون از آن بر جای نهد که امیدواریم به خواست خدا این چنین نشود.
پی نوشت:
________________________________________1) بحارالانوار، ج 71، ص 340.
2) سوره مائده، آیه 31-
3) سوره بقره، آیه 170.
4) نهج البلاغه، ترجمه فیض الاسلام، کلام کوتاه 198-
5) قرآن از دیدگاه امام خمینی قدس سره، ص 44-
6) سوره مائده آیه 116-
7) سوره احزاب، آیه 21-
8) سوره ممتحنه، آیه 4-
9) سوره تحریم، آیه 11-
10) سوره تحریم، آیه 10-
11) بحارالانوار، ج 53، ص 180.
12) سوره بقره، آیه 44-
13) بحارالانوار، ج 5، ص 198-
منبع : حوزه نت
