آشنایی با کاخ گلستان

کاخ گلستان یکی از منحصر بفرد ترین مجموعه های تاریخی ایران است که با این قدمت نه تنها بیانگر بخش مهمی از تاریخ هنر ایران بلکه به واسطه رخدادهای فوق العاده موثرِ اتفاق افتاده در آن یا به نوعی مرتبط با آن، به مجموعه ای بی بدیل و سندی زنده از مهمترین بخش تاریخ ایران تبدیل گشته است. این بنا در زمان پهلوی، جهت مراسم رسمی و محل اقامت روسای جمهور و مهمانان ویژه خارجی استفاده می‌شد. با این حال قسمت‌هایی از آن در این زمان تخریب گردید. منظره‌ای از کاخ گلستان در یک سوی اسکناس‌های پنج هزار ریالی از سال ۱۳۴۸ شمسی تا سال ۱۳۵۷ چاپ و نشر می‌شد.

تاریخچه کاخ گلستان

اگر چه تاریخچه کاخ گلستان به زمان شاه عباس صفوی (۹۸۸ ه.ق) بر می گردد و بخشی از سفرنامه پیترو دلا واله (در سال ۱۰۲۸ ه.ق که شهر تهران را با چنارستانی که قصر سلطنتی را احاطه کرده بوده، توصیف نموده است/ سر آغازی بر ارگ سلطنتی) خود موید این نکته است، و در سلسله های بعد کم یا بیش نیز مورد توجه واقع شده تا اینکه در عهد کریمخان زند ما بین سالهای ۱۱۷۳ تا ۱۱۸۰ ه.ق نیز این مجموعه با ساخت دیوانخانه ای دچار تغییرات اساسی گردیده، ولی اهمیت واقعی ارگ را می توان به دوران آقا محمدخان قاجار نسبت داد.

وی در اواخر دوران زندیه و پس از مرگ کریمخان (۱۱۹۳ ه.ق) از بحران داخلی ایران استفاده نموده، ایلات قاجار را از دشت گرگان که مرکز سکونت آنان بود به دامنه های جنوبی البرز یعنی ولایات تهران و دامغان سوق داد و سعی کرد که بتدریج راه خود را به طرف فارس یعنی مرکز حکومت و قدرت زندیه باز کند . (هر چند که لرد کرزن در کتاب ایران و قضیه ایران ، در باره انتخاب تهران به پایتختی توسط آقا محمد خان و ایجاد مقر سلطنتی در این شهر نزدیکی به املاک و مقر طایفه خویش در گرگان و نزدیکی به روس ها و تحت مراقبت داشتن آنها را جزء عوامل این انتخاب می شمارد.) آقا محمد خان بعد از غلبه بر لطفعلی خان زند در شعبان ۱۲۰۹ ه.ق به تهران برگشته و در نوروز ۱۲۱۰ ه.ق به نام پادشاه ایران تاجگذاری می کند.

این حرکت آقا محمد خان به اهمیت ارگ سلطنتی بیش از پیش افزوده و در عهد فتحعلی شاه قاجار هم به خاطر تاجگذاری وی در این شهر (۲۴ ربیع الاول ۱۲۱۲ ه.ق / ۱۷۹۷ میلادی در آستانه قرن ۱۹ و همزمان با ناپلئون) و هم بواسطه خیالات شکو همند این پادشاه کاخ گلستان توسعه بیشتر و آراستگی بهتری را تجربه کرد. در عهد ناصرالدین شاه قاجار (تاجگذاری جمعه ۲۱ ذی القعده ۱۲۶۴ ه.ق / کاخ گلستان) کاخ گلستان بواسطه مدت حکومت وی (قریب به ۴۹ سال) و دیدار او بعنوان اولین پادشاه ایران از اروپا در سه سفر خود به سال های ۱۲۹۰، ۱۲۹۵ و ۱۳۰۶ ه.ق دستخوش تغییرات اساسی و متاثر از اروپا گردید.

ایوان تخت مرمر

ایوان تخت مرمر هم با ۶۵ قطعه مرمر در اندازه‌های مختلف از دیدنی‌های پرشمار کاخ گلستان محسوب می‌شود. در صورت بازدید از کاخ گلستان، فرصت دیدار از تالار عاج را هم خواهید یافت. این تالار در زمان ناصرالدین شاه برای نگهداری هدایای خارجی استفاده می‌شد. تزیینات گچبری و نقاشی تالار بسیار جذاب و شبیه به بناهای دوره زندیه است.

خلوت کریمخانی

خلوت کریمخانی در گوشه شمال غربی محوطه کاخ گلستان قرار دارد و دیوار به دیوار تالار سلام است. خلوت کریمخانی بنایی سر پوشیده و ستون‌دار به ‌صورت ایوان سه دهنه می‌باشد. در مرکز ساختمان آن حوضی ساخته شده است و پیشتر از این آب قنات شاه از میانه حوض می‌جوشیده‌است. دو اثر هنری در خلوت کریمخانی وجود دارد که یکی سنگ مزار ناصرالدین شاه و دیگری تخت فتحعلی شاه می‌باشد.

این بنا ظاهرآ در سال ۱۱۷۳ هجری قمری و در زمان کریم‌خان زند احداث گردیده و در زمان ناصرالدین شاه، که بنای جدید تالار سلام ساخته می شده‌است، قسمت اعظم آن تخریب گردیده و امروزه تنها بخشی از آن باقی‌مانده‌است. خلوت کریم خانی یا جلوخان یکی از بناهای دوران کریم خان می‌باشد. این محل راه عبوراز اندرون و باغ گلستان به دیوانخانه و تالار تخت مرمر بود؛ ولی در زمان ناصرالدین شاه به سبب تغییر وضع ساختمانها آن معبر مسدود گردید.

در این محل نیز یک تخت مرمرین قرار دارد که بسیار کوچکتر و ساده‌تر از تخت مرمر اصلی است. معروف است که ناصرالدین شاه این گوشه کاخ گلستان را بسیار دوست داشته و اغلب در این محل خلوت می کرده و قلیان می‌کشیده است.

تالار سلام

در ضلع شمال غربی باغ گلستان تالار سلام یا تالار تاجگذاری قرار گرفته است که این تالار از ابتدا به منظور تشکیل موزه بنا گردید چرا که پس از اولین سفر ناصرالدین شاه به اروپا و بازدید وی از موزه ها و گالری های کشورهای غربی به دستور وی در ارگ سلطنتی تالار سلام به عنوان موزه احداث شد و ساخت این موزه در سال ۱۲۹۱ ه.ق / ۱۲۵۳ ه.ش آغاز و در سال ۱۲۹۴ ه.ق / ۱۲۵۶ ه.ش پایان یافت.

البته همانطور که گفته شد تالار سلام در کاخ گلستان که از ابتدا به منظور تشکیل موزه بنا گردیده بود بعد ها به علت انتقال تخت سلطنتی از موزه قدیم در عمارت خروجی و تالار آینه بدین ساختمان و برگزاری سلام های خاص در آن نام تالار سلام را به خود گرفت.

تالار آیینه

تالار آیینه همزمان با تالار سلام(حدود سال ۱۲۹۱ ه.ق)ساخته شده و اصولاً جزء بنای موزه جدید محسوب می‌شود و در آغاز انتقال اشیاء و آثار موزه قدیم به موزه جدید این تالار به تخت‌طاووس و تاج‌کیانی اختصاص داشت. شهرت عمده تالار آیینه علاوه بر موقع و تزئینات آن، بیشتر به واسطه تابلو رنگ و روغن معروفی است که مرحوم میرزا محمدخان کمال‌الملک غفاری در سال ۱۳۰۹ ه.ق از آن تهیه کرده که اینک در تالار سلام کاخ گلستان نگهداری می‌شود.

عمارت بادگیر

عمارت بادگیر هم یکی دیگر از این دیدنی‌ها است. تالار این عمارت دارای نقاشی و آیینه‌کاری‌های جذابی است. اما وجه تسمیه این عمارت به دلیل چهار بادگیر بلندی است که با کاشی‌های آبی، سیاه، زرد، معرق و قبه‌های زرین تزیین شده است.

تالار سفره خانه

از زیباترین تالارهای کاخ گلستان که امروزه به شکل موزه درآمده است، تالار عاج می‌باشد. در این تالار هدایای شاهان خارجی که به شاه ایران هدیه می‌دادند، نگهداری می‌شده است، و بعدها در دوازدهمین سال سلطنت رضاشاه پهلوی محل ضیافت مهمانان خارجی شد. یک نقاشی آبرنگ نیز که توسط محمودخان ملک‌الشعرا کشیده شده در کاخ گلستان وجود دارد، که نمای خارجی تالار عاج یا سفره‌خانه را قبل از بازسازی نشان می‌دهد.

تالار برلیان

درسمت شرقی تالار عاج چند تالار و اتاق زیبا با آینه کاریهای فراوان و چلچراغها و سر بخاریها و پله ها و سر سراهای متعدد قرار گرفته که سطح کف آنها نسبت به کف تالار عاج و تالارهای دیگر پست تر است. پیش از احداث تالار برلیان کاخ یا تالار بلور در جای آن قرار داشت. در باره تالار بلور که از بناهای دوران فتحعلی شاه شمرده می شد در کتابها و نوشته ها جز نام و اشاره ای مختصر مطلبی نمی توان بدست آورد تصویری نیز از آن بجای نمانده که طرح و شکل بنا را بتوان از روی آن تشخیص داد گویا بعلت داشتن آینه کاریهای فراوان یا بسبب نصب حوض بلور هشت ضلعی و چلچراغهایی که امپراتور روسیه الکساندر اول برای فتحعلی شاه فرستاده بود در این تالار بنام بلور خوانده شده است.

تا آنجا که اطلاع داریم این تالار مسلما تا سال ۱۳۰۰ هجری قمری پابرجا بوده است زیرا اعتماد السلطنه در نوشته های خود چندین بار بوجود این تالاردر آن تاریخ اشاره کرده است. در زمان ناصرالدین شاه که بعلت کهنگی و فرسودگی بناهای قدیم ارگ اغلب آنها را ویران کرده بجایش ساختمان های جدیدی می ساختند این تالار را نیز خراب کرده و در جایش تالاری بنام تالار برلیان بوجود آوردند ولی گویا کف تالار جدید را برروی پی های همان تالار بلور نهادند و بهمین علت هم نتوانستند کف آنرا باندازه کف سایر تالارها بالا ببرند.

عمارت خوابگاه

عمارت خوابگاه جزء جدیدترین ساختمانهایی است که در کاخ گلستان ساخته شده، که در سال ۱۳۳۹ شمسی به مناسبت سفر ملکه الیزابت دوم ملکه انگلستان به ایران احداث گردید. این ساختمان تا مدتی محل اقامت پادشاهان و روسای جمهوری بود و به نام خوابگاه معروف شد. در حال حاضر قرار است این ساختمان به کتابخانه سلطنتی دوره قاجار که مجموعه‌هایی است از نفیس‌ترین کتب خطی، اختصاص یابد. این مجموعه کتبی بس گرانبها نظیر مرقع گلشن، شاهنامه بایستقری و هزار و یک شب مصور شده را در خود جای داده است.

کاخ شمس‌العماره

شمس العماره یکی از بناهای مرتفع و مشخص و جالب تهران قدیم است . گویا ناصرالدین شاه قبل از سفر اروپا بر اثر دیدن تصاویر بناها و آسمان خراشهای کشورهای غربی تمایل پیدا می کند بنای مرتفعی نظیر بناهای فرنگستان در پایتخت ممالک محروسه خود ایجاد نماید تا از بالای آن خود و زنانش بتوانند منظره شهر تهران و دورنمای اطراف را تماشا کنند.

شاه در حدود سال ۱۲۸۲ ه.ق این قصد خود را با دوستعلی خان نظام الدوله معیرالممالک در میان می نهد و او را برای ساختن چنین بنائی در سمت شرقی ارگ سلطنتی مامور می کند. معیرالممالک بزودی بوسیله استادان و معماران ماهر آن زمان مانند علی محمد کاشی طرح عمارت را ریخته و پی کنی آنرا شروع می کند. ساختمان آن پس از دو سال یعنی در سال ۱۲۸۴ ه.ق بپایان می رسد و آنرا شمس العماره نامیده تاریخ بنایش را بحساب جمل "کاخ شاهنشاه" می یابند.

شمس العماره هم از نظر نقشه و شکل ظاهری و هم از نظر آرایش داخلی یکی از بناهای تاریخی و زیبا و جالب تهران است و آینه کاریها و نقاشیها و گچ بریهای ازاره ها و دیوارها و سقف های آن از حیث نمایش شیوه های مختلف و متنوع تزئینات داخلی بناها در ایران بی نظیر است. لازم به ذکر است این بنای در پنج طبقه و با سرمایه معیرالممالک ساخته شد و مخارج آن از هر جهت با اثاثه و فرش و غیره به چهل هزار تومان بالغ گردید.