در پاسخ به سؤال مطرح شده باید گفت: هرچند نمی توان به طور دقیق و کامل برای تدریس مطلوب یک برنامه درسی تعیین تکلیف کرد، با وجود این، راهبردهای تدریس اغلب به عنوان یک بخش جدایی ناپذیر از فعالیتهای دانش آموزان و با توجه به همان الگویی که برنامه درسی طراحی می شود، طرح ریزی می گردند. هر چقدر در این مرحله از تصمیم گیری دقت شود، اجرای برنامه به شرایط مطلوب نزدیک تر می گردد.
فارغ از اینکه یک طراح و برنامه ریز چه روشی را پیشنهاد می کند، از آنجا که در این نوشتار، بیان ویژگی های برنامه درسی تربیت اخلاقی را دنبال می کنیم، باید بگوییم یکی از عناصر دخیل در برنامه درسی، راهبرد تدریس یا شیوه تدریس است. در اینجا به برخی از راهبردهای برگرفته از اصول و شیوه های تربیت اخلاقی علامه مصباح اشاره می کنیم.
از آنجاکه ادب پیامبر بر محور محبت بوده و ایشان اسوه و الگوی عملی ماست، برای تحقق هدف تربیت اخلاقی، ما موظفیم در ارتباط با خدای سبحان و در ارتباط با خلق، بر مدار «محبت» حرکت کنیم؛ یعنی، روح محبت باید بر تمام روشها سایه انداخته باشد، نه اجبار و تحکم. اگرچه کودکان در دوره ای اند که اگر تهدید و اجبار نباشد، به سادگی مسائل را نمی پذیرند، همه تلاش مربیان و والدین در امر تربیت نیز نباید بر اساس تشویق، تنبیه و ترس باشد. البته ص حیح است که عده ای را باید ترساند و عده ای را هم باید تشویق کرد، اما باید بدانیم که اگرچه این کارها سودمند است، کار نهایی نیست و دانش آموز را باید بر محور محبت، تربیت کرد تا دوستدار علم و ادب شود.
یکی دیگر از راهبردها یا شیوه های تربیت علامه مصباح یزدی، ایجاد انگیزه است. انگیزش یکی از مهم ترین عوامل مؤثر در آموزش نتیجه بخش است. روان شناسان انگیزش را این گونه تعریف کرده اند: «فرایندی درونی که رفتار فرد را در طول زمان، فعال کرده، هدایت می کند و نگه می دارد».
بر اساس آموخته‌های روان شناختی، دانش آموزانی که می خواهند یاد بگیرند، می توانند هر چیزی را بیاموزند. آن چیزی که نقش اساسی در یادگیری دارد، انگیزه است. همه دانش آموزان انگیزه یادگیری دارند، اما آنچه بر عهده برنامه ریزان و مجریان برنامه درسی است، برنامه ریزی برای حمایت از انگیزش دانش آموزان است. بر اساس مبانی دینی ای که ذکر شد، یکی از گرایش های فطری انسان ها، گرایش به اخلاق است. از جمله وظایف مهم برنامه ریزان و مربیان آن است که در فرایند تدریس، انگیزه ها و تعاملات را به سمت و سوی رفتارهای اخلاقی جهت دهند.
یکی دیگر از راهبردها، تدریس بر اساس توجه به اصل مؤثر «تعاملی بودن» فرایند تربیت است. همان طور که در تعریف تربیت آمد، تربیت، فراهم کردن زمینه های گزینش و شکوفاسازی فطرت است. اگر بخواهیم تدریس موفقی داشته باشیم، عرصه و زمینه گزینش باید به دست دانش آموز باشد؛ دانش آموز حق انتخاب داشته باشد و معلم نقش کمک کننده، تسهیل کننده و کنترل کننده داشته باشد، نه نقش انتقال دهنده اطلاعات و معلوماتی که تاریخ مصرفشان گذشته است.در ارزشیابی باید رابطه بین ایمان و عمل محفوظ بماند و لحاظ شود؛ برای مثال، وقتی یک رفتار اخلاقی که از دانش آموزی سر می زند، باید با ظرافت هایی کشف کرد که این عمل، از سر ایمان و اعتقاد یا از سر ترس یا تظاهر بوده است.یکی از عناصر دخیل و تأثیر گذار در مطلوبیت برنامه درسی، «ارزشیابی» است. تلقی نسبت به ارزشیابی، به میزان تعدد موجود در دیدگاه ها و رویکردهای برنامه درسی، مختلف است. هر دیدگاهی بر اساس نگاهی که به برنامه درسی دارد، یک مدل ارزشیابی را پیشنهاد می کند، یا به عبارت دیگر، از ارزشیابی یک تلقی خاص دارد. ارزشیابی کاربردهای گوناگونی دارد که در اینجا به دو نمونه آن اشاره می شود:
الف) ارزشیابی برنامه درسی: «ارزشیابی برنامه درسی فرایندی است که در مورد داوری در زمینه تناسب تصمیمات برنامه درسی به کار می رود»
ب) کاربرد دیگر ارزشیابی، ارزشیابی آموخته هاست. در این نوع ارزشیابی، از کلیه وسایل مناسبی که در مدرسه وجود دارد، استفاده می شود تا عملکرد دانش آموزان ارزشیابی شود. این وسایل شامل پرسش های کلاسی، آزمونها و امتحانات می شود. اما اینکه کاربردهای دیگر ارزشیابی چیست و بر مبنای چه اصولی باید انجام شود، خارج از موضوع بحث این تحقیق است و باید در جای خود به آن پرداخته شود.
اگر بخواهیم هدف از انواع ارزشیابی را در یک جمله کوتاه بیان کنیم، باید بگوییم: ارزشیابی اغلب مرحله پایانی کار به حساب می آید و هدف از آن، کسب آگاهی از میزان موفقیت برنامه ها و سیاست گذاری ها، و شناسایی خطاها و کمبودهای فرایند یاددهی – یادگیری است. به عبارت بهتر، ارزشیابی نوعی بازخورد صادقانه و کمک رساننده به دانش آموزان است که معلم و دانش آموز، هر دو می توانند در این فرایند مشارکت داشته باشند.
هدف ارزشیابی در نظام فعلی که الگو گرفته از دیدگاه فرایند شناختی است، غالبا اندازه گیری سطح دانش شناختی» فراگیران است که از طریق سؤالات تستی و تشریحی انجام می شود و در نهایت، اگر دانش آموز نمره لازم را بیاورد، به پایه بالاتر ارتقا پیدا می کند؛ اما اینکه آیا این دوره آموزشی از لحاظ عاطفی، مهارتی و رفتاری هم در او تأثیر گذاشته است یا خیر، اندازه گیری نمی شود.
با توجه به مبانی، اصول و شیوه های تربیت اخلاقی که پیش از این گفته شد، نگاه و هدف در ارزشیابی برنامه درسی باید فراتر از هدف فوق باشد؛ چراکه طبق دیدگاه علامه مصباح یزدی، تربیت بر اساس ابعاد اصلی انسان، به سه نوع تقسیم می شود: تربیت شناختی، عاطفی و ارادی. تربیت اخلاقی مربوط به رفتارهای اخلاقی است؛ یعنی، همان رفتارهای ارادی که از عواطف خاصی انشئت می گیرد. از این رو، ارزشیابی در نظام برنامه درسی تربیت اخلاقی، علاوه بر اینکه سطح شناختی فراگیران نسبت به مفاهیم اخلاقی را می سنجد، باید به گونه ای طرح ریزی شود که سطح بینش، نگرش، انگیزه و علاقه درونی نسبت به ارزش های اخلاقی، و همچنین، تمام عناصر دخیل در انجام رفتار اخلاقی اختیاری فراگیران را نیز بسنجد؛ زیرا آنچه در برنامه درسی تربیت اخلاقی مهم است، «رشد اخلاقی» دانش آموزان است که به رفتار اخلاقی آنها منجر می شود.
در اینجا نقش نیت در انجام کار نمایان می شود. باید دید آیا برنامه اجراشده در بالا بردن سطح ایمان و نگرش افراد تأثیر داشته است یا خیر؛ یعنی، در ارزشیابی باید رابطه بین ایمان و عمل محفوظ بماند و لحاظ شود؛ برای مثال، وقتی یک رفتار اخلاقی که از دانش آموزی سر می زند، باید با ظرافت هایی کشف کرد که این عمل، از سر ایمان و اعتقاد یا از سر ترس یا تظاهر بوده است. این نتیجه مطلوب، یعنی عمل با ایمان، زمانی در فراگیر حاصل می شود که محتوا و مواد آموزشی ما این نگرش را در فراگیران ایجاد کرده باشد که ملاک پذیرش اعمال ایمان است و نه صرف رفتار.در واقع، در ارزشیابی این نتیجه، دو معیار اساسی باید مد نظر برنامه ریزان، مجریان و مربیان باشد:
اول اینکه رشد اخلاقی به کارهای اختیاری و عمدی مربوط می شود؛ یعنی، به کاری می توان نسبت اخلاقی یا غیر اخلاقی داد که از سر اختیار، قصد و نیت خالص باشد. از اینجا یک تفاوت بین کارهای اخلاقی با مقررات اجتماعی و احکام حقوقی روشن می شود. البته، رعایت کردن مقررات اجتماعی نیز اگر با اختیار باشد، به گونه ای که برای فرد ملکه شده باشد و به آن، به عنوان عمل مطلوب نگاه کند، افعال اخلاقی به حساب می آید.
دوم آنکه دامنه رشد اخلاقی به جنبه اجتماعی آن محدود نمی شود؛ زیرا انسان غیر از رابطه ای که در اجتماع با دیگران دارد، در رابطه با خود کارهایی را انجام می دهد که ممکن است به کمال و سعادت او کمک کند یا به انحطاط و سقوط اخلاقی اش منجر شود.
با توجه به مطالب مزبور، مهم ترین نکاتی که در زمینه ارزشیابی تربیت اخلاقی، باید به آنها توجه کرد، عبارت اند از:
الف) حذف نمره گذاری مرسوم و معمول در نظام آموزشی، برای ارزشیابی تربیت اخلاقی دانش آموزان.
ب) تلاش در جهت انعطاف پذیر کردن انتظارات معلمان از دانش آموزان .
ج) تأکید بر فرایند و جریان درگیری و مشارکت دانش آموزان در موقعیتهای موجود، به جای اصرار بر عملکرد مورد انتظار.
د) اجتناب از انتقادات صریح و تند نسبت به رفتارهای غیراخلاقی دانش آموزان.
هـ) بررسی و ثبت ویژگی های رفتاری دانش آموزان در کلاس، حیاط مدرسه و بیرون از مدرسه، و مقایسه رفتارهای قبل از اجرای برنامه درسی تربیت اخلاقی و بعد از آن.
و) تأکید بر «خودارزیابی» دانش آموزان؛
ز) توجیه شدن دانش آموزان نسبت به نتایج ارزشیابی
منبع: برنامه درسی وتربیت اخلاقی، حمیدرضا کاظمی، چاپ اول، انتشارات مؤسسه آموزشی وپژوهشی امام خمینی(قدس سره)، قم 1393
