نگاهی اجمالی به زندگی سنایی

من نه مرد زن و زر و جاهم
 به خدا گر کنم و گر خواهم

 ور تو تاجی دهی ز احسانم
 به سر تو که تاج نستانم

 
عطار روح بود و سنایی دو چشم او
 ما از پی سنایی و عطار آمدیم

مکن در جسم و جان منزل، که این‏دون است و آن والا
 قدم زین هر دو بیرون نه، نه این‏جا باش و نه آن‏جا
 
گواه رهرو آن باشد که سردش یابی از دوزخ
 نشان عاشق آن باشد که خشکش بینی از دریا
 
چه مانی بهر مُرداری چو زاغان اندرین پَستی
 قفس بشکن چو طاووسان، یکی بَرْ پَرْ، برین بالا
 
بمیرای دوست پیش از مرگ، اگرمی‏زندگی‏خواهی
 که ادریس از چنین مُردن بهشتی گشت پیش از ما

درگه خلق، همه زرق و فریب است و هوسْ
 کار، درگاه خداوندِ جهان دارد و بَسْ
 
هر که او نام کَسی یافت، از آن درگه یافت
 ای برادر، کَسِ او باش و میندیش از کَسْ
 
گر چه در طاعتی، از حضرت او «لاتَأمَنْ»
 ورچه با معصیتی، از در او «لا تَیْأَسْ»
 
ورچه خوبی، به سوی زشت، به خواری مَنِگر
 کاندرین مُلْک چو طاووس، بِه کارَست مگس
 
چنگ در گفته یزدان و پیمبر زن و رُو
 کان‏چه قرآن و خبرنیست فسانه‏ست و هوس

شرط مردان نیست در دل عشق جانان داشتن
 پس اندر بند وصل و بند هجران داشتن
 
بلکه اندر عشق جانان شرط مردان آن بُوَد
 بر درِ دل بودن و جان پیش فرمان داشتن
 
شرط مؤمن چیست؟ اندر خویشتن کافر شدن
 شرط کافر چیست؟ اندر کفر ایمان داشتن

دین نباشد با مراد و با هوا در ساختن
 دین چه باشد؟ خویشتن در حکم دیّان داشتن
 
زهد چِبْوَد؟ هر چه جز حق روی از آن برتافتن
 زهد نَبْوَدْ روی چون طاعون و قطران داشتن

مسلمانان مسلمانان، مسلمانی مسلمانی
 ازین آیین بی‏دینان، پشیمانی پشیمانی
 
مسلمانی کنون اسمی است، بر عرفی و عاداتی
 دریغا کومسلمانی دریغا کومسلمانی؟
 
شراب حکمت شرعی خورید اندر حریم دین
 که محروم‏اند ازین عشرت هوس‏گویان یونانی

ای امیرالمؤمنین ای شمع دین‏ای بوالحسن
 ای به یک ضربت ربوده جان دشمن از بدن
 
ای به تیغ تیز، رستاخیز کرده روز جنگ
 وی به نوک نیزه کرده شمع فرعونان لَگَن
 
گر نبودی زخم تیغ و تیرت اندر راه دین
 دین نپوشیدی لباس ایمنی برخویشتن
 
هیچ کس را در جهان، این مایه مردی نبود
 کوبه میدان خطر سازد برای دین، وطن
 
این جلال و این کمال و این جمال و منزلت
 نیست کس را در جهان جز مرتو را ای بوالحسن

ملکا ذکر تو گویم که تو پاکی و خدایی
 نروم جز به همان ره که توأم راه نمایی
 
همه درگاه تو جویم همه از فضل تو پویم
 همه توحید تو گویم که به توحید سزایی
 
تو حکیمی تو عظیمی تو کریمی تو رحیمی
 تو نماینده فضلی تو سزاوار ثنایی
 
نتوان وصف تو گفتن که تو در فهم نگنجی
 نتوان شبه تو گفتن که تو در وهم نیایی
 
همه غیبی تو بدانی، همه عیبی تو بپوشی
 همه بیشی تو بکاهی، همه کمّی تو فزایی
 
لب و دندان سنایی همه توحید تو گوید
 مگر از آتش دوزخ بودش روی رهایی

قدر مردمْ سفر پدید کند
 خانه خویش، مرد را بند است
 
چون به لنگ اندرون بُوَد گوهر
 کس نداند که قیمتش چند است
 
مضرت مصاحبت با بدان
 منشین با بدان که صحبت بد
 
گر چه پاکی ، تو را پلید کند
 آفتاب ار چه روشن است، او را
 پـاره ‏ای ابـر ، ناپدید کند

با همه خلق‏جهان گرچه از آن
 بیش‏تر بی‏رَه و کم‏تر بِه رَهَنْه
 
تو چنان زی که بمیری، بِرَهی
 نه چنان چون تو بمیری بِرَهَنْه
 
خاک ساری و فروافتادگی
 چون خاک باش، در همه احوال بردبار
 
تا چون هواتْ بر همه کس قادری بُوَد
 چون آب نفع خویش به هرکس همی رسان
 تا هم چو آتشت ز جهان برتری بُوَد

هم اکنون، از هم اکنون داد بستان
 که اکنون است بی‏شک زندگانی
 
مکن هرگز حوالت سوی فردا
 که حال و قصّه ی فردا ندانی
 

مذمت می‏گساری
 

 نکند دانا مستی، نخورد عاقل مِیْ
 ننهد مرد خردمند سوی مستی پِیْ
 
چه خوری چیزی، کز خوردن آن چیز تو را
 نِیْ، چون سرو نماید به مثل، سروْ چو نِیْ
 
گر کنی بخشش گویند که:«مِیْ کرد نه او!»
 ورکنی عربده گویند که: «وی کرد نه مِیْ»

یک روز، منوچهر بپرسید ز سالار
 که «اندر همه عالم چه بِه؟ای سام نریمان»
 
او داد جوابش که«درین عالم فانی،
 گفتار حکیمان بِه و کردار کریمان»

ابلهی دید اشتری به چَرا
 گفت نقشت همه کژ است چرا؟»
 
گفت اشتر که «اندرین پیکار
 عیب نقاش می‏کنی هش‏دار!
 
در کژی‏ام مکن به عیب نگاه
 تو زمن راه راست رفتن خواه
 
نقشم از مصلحت چنان آمد
 از کژی، راستی گمان آمد».

منبع: مرکز مطالعات شیعه