فضای مجازی را می توان برای توصیف انواع منابع اطلاعاتی موجود در محیط موسوم به اینترنت در نتیجه اتصال شبکه‌های رایانه ای به کار برد. مانند هر پدیده اجتماعی دیگری، فضای مجازی نیز می تواند طیف وسیعی از پیامدهای مفید و گاه مخرب را به دنبال داشته باشد. فضای مجازی با در هم شکستن بعد زمان و مکان، فرد را در فراسوی آنها قرار داده و امکان ارتباط وی با هر نقطه دیگر را فراهم می سازد. در نتیجه چنین پیامدی فرهنگ‌های مختلف عایق های حفاظتی خود را از دست می دهند و لذا امنیت و حصاری که پیش از آن، برای هر فرهنگی، از طریق مرزبندی با دیگر فرهنگ‌ها به دست آمده بود، تا حد زیادی ناپدید می گردد. در چنین شرایطی منابع هویت یابی نیز به شکل چشمگیری افزایش می یابند. جامعه شناسان فرهنگ از چنین فضایی تحت عنوان جدال خاص گرایی فرهنگی و عام گرایی فرهنگی یاد می کنند؛ جدالی که در آن از یک سو، یک فرهنگ عام (فرهنگ مصرفی غرب) قصد سیطره بر دیگر فرهنگ‌ها و از دیگر سو نیز هر فرهنگ خاص قصد صیانت از خود و مقابله با آن فرهنگ عام را دارد.
پژوهش حاضر در صدد است تا به کمک روش توصیفی - تحلیلی به این پرسش اساسی پاسخ دهد که فضای مجازی چه تأثیرات و پیامدهایی بر حوزه فرهنگی در جامعه کنونی ایران دارد؟ فرضیه تحقیق آن است که فضای مجازی در عرصه فرهنگی جامعه‌ایرانی پیامدهای مثبت و منفی متعددی به همراه داشته است که از آن جمله می توان به این موارد اشاره نمود: شکل گیری زمینه ای برای ارتباط با دیگر جوامع، ایجاد شرایطی برای معرفی فرهنگ ایرانی به جهان، ایجاد تزلزل در ارزشهای ملی، ترویج فرهنگ مصرفی غرب. برخی راهکارهای پیشنهادی نیز از این قرارند: ۱- استفاده از فضای مجازی برای تقویت ارزش های ملی ۲- شناساندن نقاط ضعف فرهنگ‌های غربی ۳- فرهنگ سازی و آموزش مناسب برای استفاده از فضای مجازی.
هویت دینی در زندگی هر فردی نقش بسیار مهمی دارد که امروزه با گسترش فن آوری‌های ارتباطی و اطلاعاتی به ویژه ظهور پدیده ای به نام فضای مجازی دچار تحولاتی شده است. هویت به معنی کیستی است؛ عامل اساسی در هویتهای اجتماعی، تعاملات انسانها با یکدیگر و به شکل رو در رو و در یک محیط اجتماعی است؛ اما هویت در فضای مجازی به گونه دیگر تعریف می شود؛ فضای مجازی به ویژه شبکه‌های اجتماعی مثل فیس بوک و استفاده روزافزون جمعیت جوان ایرانی از این شبکه‌ها، هم برای مسئولین و هم برای مردم ایران به یک دغدغه تبدیل شده است. هدف از این مقاله، بررسی پیامدهای فضای مجازی بر هویت دینی جوانان ایرانی است. فرضیه این است که فضای مجازی با کم اهمیت و کمرنگ کردن سنت های دینی و مؤلفه های آن، زمینه ساز ایجاد بحران دینی در بین جوانان ایرانی می شود. روش مطالعه، بهره گیری از استدلالهای نظری مرتبط با هویت و فضای مجازی و نیز متکی بر برخی شواهد تجربی از تحقیقات از جمله تحقیقات پیمایشی صورت گرفته می باشد. در این مقاله ابتدا هویت و فضای مجازی تعریف شده، سپس بحران هویت به ویژه در سطح دینی و نظریه‌هایی در این خصوص بررسی شده و در خاتمه نیز زمینه ها و ریشه های این بحران با توجه به برخی نتایج تحقیقات صورت گرفته در بین جوانان امروز ایران بررسی شده است. نتایج این بررسی ها و یافته ها نشان می دهد که هر چه وسعت حضور در فضای مجازی بیشتر باشد، سطح هویت دینی جوانان ایرانی تضعیف می گردد که به نوعی مرتبط با فرضیه این مقاله می باشد.
در دنیای مجازی مبتنی بر اینترنت، ما دیگر تنها با یک حقیقت روبه رو نیستیم دیگر با یک سبک زندگی، یک فرهنگ و هویت روبه رو نیستیم، بلکه فضای مجازی را دنیای بیکرانی از هویتها، حقیقت های بس متفاوت و گاه متعارض تشکیل داده است؛ این فضا کاربران را با پازلی از انتخاب های آزاد و مختلف مواجه می کند؛ در چنین فضایی افراد به طور آزادانه و بدون کنترل خانواده و جامعه، و... به تعامل با دیگر هویت ها می پردازند، اگر کاربر از سواد رسانه ای و استحکام فرهنگی و هویتی بالایی برخوردار نباشد، مستعد برای استحاله هویتی می باشد. در این مقاله با بهره گیری از روش مقایسه ای و تحلیلی نگاهی به آراء و چهارچوب فکری اندیشمندانی همچون هگل، فوئرباخ و مارکس در مورد مفهوم و عوامل خودبیگانگی، داشته و به بعدی جدید و متفاوت تر از آنچه که این اندیشمندان عامل خودبیگانگی می دانستند، می رسیم و برخلاف این اندیشمندان بر آنیم که فضای مجازی با مختصات ماهوی خود عاملی کلیدی در فرایند از خودبیگانگی هویتی محسوب می شود. در واقع، پرسش این است که فضای مجازی از چه طریقی موجب از خودبیگانگی فرهنگی - هویتی در میان کاربران می شود؟ فضای مجازی به عنوان مرجعی برای فرهنگ سازی و کسب هویت افراد قرار گرفته است و براساس ماهیت ارتباط مجازی و عدم قطعیت و حتمیت در فضای مجازی، می تواند مخاطب خود را به ورطه نسبی گرایی اخلاقی و چندپاره کردن بنیانهای هویتی بکشاند، و در نهایت سبب از خود بیگانگی مخاطب شود.
منبع: فضای مجازی و هویت، دکتر شقایق حیدری، انتشارات تمدن ایرانی، چاپ دوم، تهران، 1394
