بهداشت دهان و دندان دراسلام(2)

بعد از مسواک کردن, مضمضه لازم است

روشن است که تنها مسواک زدن برای نظافت دهان کافی نیست – با آنکه به تصریح روایات یکی از اهداف مهم مسواک همین است – بلکه چاره‌ای نیست انسان به عمل دیگری نیز دست بزند برای اینکه این زیادی‌ها را از دهان خارج کند تا اینکه دهان از این جهت پاک شود و بوی خوشی داشته باشد, از این رو اهل بیت حکم کرده‌اند که پس از مسواک کردن لازم است آب را در دهان مضمضه کنیم و چون این غرض (نظافت دهان) به یک دفعه مضمضه کردن حاصل نمی‌شود سه بار مضمضه وارد شده است.
از امام صادق (علیه‌السلام) نقل شده که فرمودند: «هر کس مسواک کند بعد از آن باید مضمضه نماید (آب را مضمضمه نماید)».۱۵
و در روایت دیگری این طور آمده که معلی بن خنیس از مسواک کردن بعد از وضو سؤال کرد. حضرت فرمود: «باید مسواک کند پس مضمضه نماید با آب سه مرتبه.» ۱۶

کمترین و معمولی‌ترین مسواک

ما ملاحظه می‌کنیم که اهمیت اسلام به مسواک به حدی می‌باشد که برای بسیاری از انسان‌ها تفسیر و توضیح و یا درک نتایج آن مشکل است, حتی در اسلام به دست می‌آوریم که با انگشت کشیدن بر روی دندان کفایت از مسواک می‌کند. از پیامبر نقل شده که فرمودند: «مسواک یا کشیدن با انگشت ابهام یا انگشت ابهام وضو, مسواک می‌باشد.»۱۷
و از ائمه(علیهم‌السلام) نقل شده که: «کمترین نوع مسواک این است که با انگشت بر دندانهایت بکشی.»۱۸
بلکه در کشیدن به دندان‌ها با یک مرتبه داخل کردن دست و سه بار دست بکشد کفایت می‌کند.از امام باقر (علیه‌السلام) نقل شده که: «مسواک کردن در سه بار ترک نشود,اگر چه به این صورت باشد که یک مرتبه دست داخل دهان گردد ولو یک مرتبه به دندان‌ها کشیده شود.»۱۹
و این تعبیری رسا از مقدار توجه و اهمیت ائمه(علیهم‌السلام) به مسواک کردن می‌باشد همانطوری که وحی شده است به آن فایده‌های بزرگ و اثر بخشی که برای مسواک است پس به درستی دست کشیدن با انگشتان, اگر چه تحقق دهنده تمام فواید مسواک نیست, مگراینکه میسور به خاطر معسور ترک گردیده نمی‌شود (چیزی که آسان است به واسطه چیز سخت ترک نمی‌شود) چون که دست کشیدن با انگشتان حداقل در تقویت و تحریک عضلات لثه‌ها مفید است, همانطوری که جرم بوجود آمده بر روی دندان‌ها و لثه‌ها را از بین می‌برد. همان جِرمی که از باقی‌مانده خوردنی‌ها به وجود آمده که ممکن است به وجود آورنده بسیاری از میکروب‌ها باشد و این مسأله ذاتاً تفسیر و توضیح می‌دهد برای ما قول ائمه را که فرمودند: «ترک نکنید مسواک را در سه بار اگر چه به این صورت باشد که یک دفعه دست داخل دهان شود و سه مرتبه بر دندان‌ها کشیده شود» چنانچه این مسأله ظاهر است و مخفی نیست.

مسواک کردن با گلاب

بلی از جهت اینکه بوی دهان بهتر شود و دهان خوشبو گردد چون مسواک کردن باعث خوشبو شدن دهان هم می‌شود, می‌یابیم که امام حسن (علیه‌السلام) با گلاب مسواک می‌کردند.۲۰

مسواک کردن در حمام

شاید یکی از اموری که احتیاج به بیان کردن ندارد,‌این است که مسواک کردن در حمام صحیح نیست, چون مسواک کردن عبارت است از نظافت کردن و بیرون کردن باقیمانده‌ها از میان آن‌ها پس هنگامی که این کار در هوای حمام که پر از میکروب است انجام گیرد بعضی از میکروب‌ها به انسان سرایت می‌کند و برای او ممکن نیست که به راحتی و به سهولت از دست این میکروب‌ها خلاص شود, خصوصاً در آن جو حمام که هر چه از میکروب‌ها دسته دسته خارج می‌شود در جای آن‌ها دسته دیگری وارد می‌شود و جای آن‌ها را پر می‌کند و در اینجا چیزی که مانع از رسیدن این میکروب‌ها به مکان‌های حساس باشد وجود ندارد به خاطر این‌که در جو حمام میکروب‌ها مستقیماً اثر گذار هستند.
اما در خارج از حمام, بزاق موجود تا اندازه‌ای از نفوذ آنها به جاهای حساس جلوگیری می‌نماید چرا که در غیر جو حمام میکروب به مانع برخورد می‌کند و به راحتی نمی‌تواند نفوذ نماید. افزون بر این, بزاق همواره در تغییر است و هر چند اندکی از این آلودگی‌ها باقی بماند در نوبت دومی که مسواک زده می‌شود این میکروب‌ها زایل می‌گردد, اما در مورد مسواک زدن در حمام, آب دهان و بزاق به مناطق و اطرافی که مسواک زده می‌شود,نمی‌رسد, بلکه به صورت باز باقی می‌ماند و به سرعت در معرض هلاکت قرار می‌گیرد در حالی که جو حمام پر است از این میکروب‌ها و زندگی این میکروب‌ها در جو حمام بیشتر است.
روایتی که از امام صادق (علیه‌السلام) نقل شده این مطالب را برای ما تفسیر می‌کند که فرمودند: «بپرهیزید از مسواک کردن در حمام چون که مسواک کردن در حمام موجب وبای دندان‌ها می‌شود.» وهم معنای این روایت, روایات دیگری نیز نقل شده است.۲۱

اوقات مسواک کردن و مسواک کردن روزه ‌دار

بدیهی است که مسواک کردن هنگام وضو و نماز وهنگام خواب و سحرگاه و وقت برخاستن از خواب و هنگام طلوع خورشید, مستحب است. اما روزه‌دار می‌تواند هر موقعی از روز که بخواهد مسواک کند. ۲۲ و می‌تواند در ا ول و آخر روز در ماه مبارک رمضان مسواک نماید,۲۳ لکن ترجیح ندارد برای روزه‌دار که با مسواک مرطوب مسواک نماید.۲۴ و شاید این موضوع به خاطر این باشد که شخص روزه ‌دار به خاطر روزه بودنش به حرج وسختی نیفتد, درحالی که طمع دارد بر اینکه به مسواک کردن حتی در حال روزه اقدام شود و ما در اینجا اشاره می‌کنیم به اینکه: زیاد بودن میکروب‌‌ها در دهان منحصر در پوشانیدن زیادی‌های طعام در دهان نیست, زیرا ممکن است این زیادی‌های طعام به دهان از طریق ارتباط با اجسام دیگری غیر از طعام باشد, بلکه ممکن است از خود طعام باشد هنگامی که طعام به چیز دیگری آلوده باشد, چنانکه ممکن است از راه هوای دهان آلوده شود و آن آلودگی به سایر قسمت‌های بدن از راه تنفس برسد.
به خاطر همین, میکروب‌هایی که در دهان در اجزا و انواع مختلف می‌باشد, جا به جا می‌شود و در این جا به جایی و جزء جزء شدن میکروب‌ها هیچ عضوی در انسان مطلقاً شبیه دهان نیست و دهان مناسب‌ترین اعضایی است که قابلیت دریافت این میکروب‌ها را دارد ودهان مکانی خوب برای رشد و نمو و زیاد شدن میکروب‌ها میباشد چون بزاق دهان که همیشه در دهان است – گرچه در حال سالم بودن بدن انسان باشد – ممکن است بسیاری از انواع میکروب‌ها را به وجود بیاورد.۲۵
اما در غیر این حالت بسیاری از عوارض را درست کند, بلکه ممکن است غذا را برای میکروب‌ها درست کند و هنگامی که ملاحظه کردیم مقدار حساسیت این عضو (دهان) نسبت به سایر اجزای بدن انسان, می‌شناسیم و پی می‌بریم به سر اینکه اسلام تجویز کرده و اجازه داده که شخص روزه ‌دار مسواک بکند و دعوت کرده در اوقات مختلفی که قبلاً ذکر شد, انسان مسواک کند.
اضافه می‌شود به مطالب بالا, اینکه محیط دهان برای چند ساعت که غیر فعال گردید, باقیمانده‌های غذا به آسانی تخمیر می‌شود. همانطوری که بعضی از میکروب‌هایی که در دهان جای گرفته‌اند می‌توانند بی‌هیچ محدودیتی و بدون مانعی به زندگی خود ادامه دهند. پس وقتی که قبل از خواب, انسان مسواک کرد به درستی که این زیادی‌های غذا از بین می‌رود و در اینجا فرصت و وقت برای نشاط و شادابی آلودگی‌ها و میکروب‌ها و فرصت تخمیر زیادی‌های غذا هم باقی نمی‌ماند.
چنانچه مسواک کردن بعد از خواب, میکروب‌هایی را که در دهان از طریق تنفس و غیر تنفس رسیده است از بین می‌برد. بعضی از دانشمندان می‌گویند: «همچنان جریان آزاد و فراوان بزاق در دهان, عامل مهمی است که دندان‌ها را از کرم خوردگی و خرابی حفظ می‌کند, زیرا بزاق دهان در تمییز شدن مکانیکی دندان‌ها مؤثر است و چون جریان بزاق در شب کم می‌شود,‌استعدادو قابلیت خراب شدن دندان‌ها طبعاً زیاد می‌گردد و این مسأله چیزی است که تأکید می‌کند انسان بعد از خواب نیاز به مسواک دارد چنانکه گفتیم. ۲۶
همانطور که مسواک کردن بر میکروب‌هایی که ممکن است هنگام خواب پدید بیایند غلبه می‌کند و همین طور بر بعضی از زیادی‌های غذا اگر فرض کنیم که در بین دهان مانده باشد در آنجایی که اگر مسواک قبل از خواب نباشد سبب می شود در جدیت کردن در مسواک کوتاهی شود و شاید آنچه قبلاً ذکر کردیم القا می‌شود بعضی از این روش‌ها بنابر قول ائمه (علیهم‌السلام) که قبلا گفته شد: «اگر مردم آن منافعی که در مسواک هست می‌دانستند, همراه خودشان مسواک را در رختخواب می‌بردند.» و این موضوع برای ما تأکید می‌کند عظمت اسالم را و اینکه اسلام با نیاز‌های طبیعی انسان‌ها منسجم است آن نیازهای طبیعی که وجود این طبیعت را در بردارد.

مسواک کردن و آلودگی‌های خارجی

روایت شده از امام صادق (علیه‌السلام) که فرمودند: «پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) هرگاه نماز عشا را می‌خواند, دستور می‌دادند که اساب وضو و مسواکشان را نزدشان می‌گذاشتند و رویش را می‌پوشانیدند و قدری می‌خوابیدند, سپس بر می‌خاستند, نخست مسواک می‌کردند و ...» .۲۷
وقبلا گذشت که حضرت امام رضا (علیه‌السلام) در خراسان که بودند وقتی نمازصبح را می‌خواند درمصلای نمازش می‌نشست تا اینکه خورشید طلوع می‌کرد سپس همه مسواک‌ها را در ظرفی قرار می‌دادند و بعد هر یک از مسواک را برمی‌داشتند و دندانشان را مسواک می‌کردند و بعد برایشان کندر می‌آوردند...».
این روایت‌ها منعکس می‌کند که پیامبر (صلی الله علیه و آله) و امام (علیه‌السلام) به محافظت کردن از مسواک‌ها به واسطه این باشد که در ظرفی جای دهند یا روپوشی روی آن بیندازند و موقع نیاز از آن استفاده کنند, تا اینکه مسواک‌ها به هیچ نوعی از میکروب‌ها, آلوده نشوند, اگر چه آن میکروب‌ها از هوا باشد چه رسد به اینکه با چیز دیگری غیر از هوا ارتباط پیدا کند و این نهایت دقت در محافظت کردن در مورد سلامت بدن می‌باشد. به خصوص وقتی ملاحظه می‌کنیم که امام رضا (علیه‌السلام) خودشان برای هر نمازی یک مسواک مخصوصی را قرار می‌دادند به این خاطر که باقی نماند در مسواک موقعی که از مسواک دردفعه دوم استفاده می‌کردند هیچ اثری از رطوبتی که در نتیجه مسواک کردن قبلی مانده است, چون که رطوبت ممکن است سبب به وجود آمدن وزنده ماندن بعضی از میکروب‌هایی شود که مربوط به رطوبت است.۲۸ و رطوبت‌های باقیمانده در مسواک مانع از این می‌شود که موادی که در مسواک است در هلاک شدن میکروب‌ها کند.

مستحب بودن وضو هنگام طعام

در احادیث وارد شده, روایاتی که از آنها استفاده می‌شود وضو قبل از اطعام مستحب است و قبلا گذشت اینکه مسواک کردن هنگام وضو مستحب است و این دو دسته روایات معنایش این است که مسواک کردن قبل از طعام و قبل از وضو انجام می‌شود. اینجاست که زمینه‌ای باقی نمی‌ماند تا طعام آلوده به میکروب وارد معده گردد و به آن زیان برساند همان طور که مقدم شد, اما مسواک کردن بعد از طعام, اسلام خود را مستغنی و بی‌نیاز می‌داند که بر این مطلب تصریح کند, زیرا اسلام به مسواک زدن در زمان‌های مختلف دستور داده, در اول روز و شب, به طوری که تخمیر زیادی‌ها نامعقول و غیرممکن گردد.

پي نوشت :

۱۶ـ محاسن: ص ۵۶۱ – بحارالانوار: ج ۸۰, ص ۳۳۹.
۱۷ـ بحارالانوار: ج ۸۰, ص ۳۴۴.
۱۸ـ کافی:‌ ج ۳, ص ۲۳ – وسائل الشیعه: ج ۱, ص ۳۵۹.
۱۹ـ کافی: ج ۳, ص ۲۳ – من لا یحضره الفقیه: ج ۱, ص ۳۳ – مکارم الاخلاق: ص ۵۰.
۲۰ـ بحارالانوار: ج ۸۰, ص ۳۴۶.
۲۱ـ امالی صدوق: ص ۲۵۳.
۲۲ـ کافی: ج ۳, ص ۲۳ – محاسن: ص ۵۳۶ – بحارالانوار: ج ۷۶, ص ۱۳۴.
۲۳ـ وسائل الشیعه: ج ۷, ص ۶۰.
۲۴ـ استبصار: ج ۲, ص ۹۱ و ۹۲ – وسائل الشیعه: ج ۱, ص ۳۶۰.
۲۵ـ اگر ممکن نباشد, اسید معده میکروب‌ها را به وجود می‌آورد و اگر ممکن نشد ترکیبات صفرا آنها را به وجود می‌آورد.
۲۶ـ اولین دانشگاه و آخرین پیامبر: ج ۱۲,ص ۱۵۵ و ص ۱۵۶.
۲۷ـ کافی: ج ۳,ص ۴۴۵ – وسائل الشیعه: ج ۱, ص ۳۵۶.
۲۸ـ اولین دانشگاه و آخرین پیامبر: ج ۱۲, ص ۱۳۲.

منبع: طب و پزشکی در اسلام
/س