تاریخچه انسان مداری مدرن را که می نگری، در می یابی انسان مداران چگونه و با چه انگیزه‌ای کوشیده اند با سیمایی پیامبر گونه به القای اندیشه ها و آموزه‌های سکولاریستی مکتب خود بپردازند و به دور از هر نگرش آسمانی و الهی به تعریف و تعیین احکام و آیین هایی ناظر به امور جاری زندگی انسان روی آورند؛ تا آنجا که حتی برای مراسم و آداب «تشییع جنازه مردگان بدون حضور خداوند» رسالة عملیه می نویسند و توصیه می کنند چگونه به جای ادعیه و اذکار مرسوم مذهبی که به وجود و حضور خداوند نظر دارد، از عباراتی استفاده کند که هیچ تداعی کننده وجود و حضور خداوند نیست. با این بیان، در اندیشه انسان مداران دینی مدرن، هر نگرش دینی ای، جز آنچه انسان مداری ایجاب می کند، محکوم به بطلان و شکست است.
در نگاه انسان مداری مدرن، دین یعنی انسان گرایی؛ تا حدی که انسان و انسانیت محور کلی هستی و کانون اصلی گرایش قرار می گیرد، و تعلق و وابستگی او به جهان ماورا اساسا میگسلد. از سویی، انسان مداران می کوشند با انکار جاودانگی انسان و زندگی پس از مرگ، بشر را به گونه ای در غفلت از پیامدهای زندگی پس از مرگ فرو برند تا آرامش خاطری به پیروان خود هدیه کرده باشند. به بیانی که گذشت، فلسفه تعلیم و تربیت از دیدگاه انسان مداری شکل و ساختار و محتوای ویژه ای می یابد و قلمرو تعلیم و تربیت به همین جهان خاکی و مادی محدود می شود و از سطح خواسته ها و امیال مادی بشر فراتر نمی رود. در این نگاه، انسان آموزش می بیند و تربیت می شود تا به همه خواسته های خود برسد و همه خواهش های خود را ارضا کند، و این بالاترین مرحله کمال یافتگی بشر در سلسله مراتب تعلیم و تربیت است. از آنجا که انسان مداری قدیم و جدید، تقریبا در یک سیاق اند، تفکیک دیدگاه‌های نظریه پردازان انسان مداری چندان ضرورت ندارد. از سوی دیگر، برخلاف اگزیستنسیالیسم که به دو صورت الحادی و الهی قابل طبقه بندی بود، انسان مداری تنها یک رویکرد دارد که همان جنبة الحادی و سکولار است. آنچه گفته آمد، همه از مبانی اندیشه انسان مداری برمی خیزد که به طور عام در قلمرو هستی شناسی، معرفت شناسی و انسان شناسی قابل ردیابی و پیگیری و تجزیه و تحلیل است.
انسان مداری در تبیین و تفسیر هستی از مکتب تحول گرایی طبیعی الهام می پذیرد؛ به گونه‌ای که جهان هستی را خود پیدا می شناسد و به هیچ عاملی ورای عالم مادی و انسانی استناد نمی دهد. بدین ترتیب، بنای تفکر انسان مداری بر انکار وجود خداوند آفریدگار جهان بنیاد گرفته است. اگر خداوندی هم به وجود آید، در قلمرو تفکر و نگرش انسانی وجود می یابد. یعنی در واقع، هرچه هست مخلوق ذهن بشری است. پیدایش جهان هستی نیز بر مبنای قانون تحول طبیعی و تنازع بقا صورت پذیرفته است که این سیر تحول همچنان ادامه می یابد. بسیاری انسان مداران از خداوند و نحوه پیدایش یا وجود او دم نمی زنند. برخی نیز از خداوندی سخن می گویند که آفریننده نیست، بلکه پیدایش و وجود او آفریده ذهن و وابسته به آن است. جان دیویی از معدود مربیان و فیلسوفان انسان مداری است که پس از یک دوره نسبتا طولانی اعتقاد و پایبندی به مسیحیت، از این دین و آموزه‌های آن روی گرداند و به انسان مداری گرایید. برای دیویی پذیرش وجود خداوند سخت نیست، اما اینکه این خدا کیست و چیست و چگونه پیدا می شود مهم است. خداوند در این نگاه، به رغم آنکه مبدأ هستی انسان و جهان نیست از بیشتر ویژگی های برجسته ای که ادیان الهی و مکاتب آسمانی برایش برشمرده اند، برخوردار است.
«اتحاد تمام مقاصد و اهداف آرمانی» تعبیری است که جان دیویی در مقام نظریه پرداز انسان مداری برای تعریف خود از خداوند به کار برده است. با این تعبیر، دیویی ویژگی های ممتازی مانند خود برجستگی ذاتی، تقدس، حیات و بلندمرتبگی را برای این خدا در نظر گرفته است، با این تفاوت که چنین ویژگی هایی مربوط به خداوندی است که مبدأ وجود نیست، بلکه پایان آن است، آفریننده نیست، بلکه آفریده شده است و یکتا نیست، بلکه متکثر و پرشمار است وجود این خدا با وجود شخص انسانی گره خورده است؛ زیرا از این نگاه هر شخصی برای خودش ایدئال ویژه ای دارد؛ ایدئالی که آفریده ذهن و خلاقیت شخص است. از آن گذشته، هر شخصی چه بسا در هر موقعیت و مقامی و بر حسب احوال و اوضاع گوناگون و متغیری که در آن به سر می برد ایدئال های متکثری را در ذهن می پرورد. بدین ترتیب، با همه اوصاف و ویژگی هایی که برای خدای انسان مداری می توان در نظر گرفت، سرانجام این خدا مخلوق و متعدد، و بر حسب اوضاع و احوال گوناگون و متغیر است، و از شخصی تا شخص دیگر و از حالی تا حال دیگر متفاوت می شود. خدای انسان مداری با این اوصاف مفهوم و شکل وحدت یافته تمام آرمانها و ایدئال های انسان است که میل و اراده انسان را بر می انگیزاند و او را نسبت به انجام کاری ترغیب می کند.
وجود، به بیانی که گذشت، در حقیقت از هرگونه رنگ و روی قدسی و ملکوتی، و از هر نگرش الهی و ربانی تھی و بی بهره است، و هرگونه تفسیر و برداشتی از جهان هستی به منزله آفریده آفریدگاری متعال بی معنا و مهمل می نماید. اصل اول از اولین مانیفست انسان مداری می گوید: «انسان مداران مذهبی جهان را خود پیدا و غیر مخلوق اعتبار کرده اند». خود پیدایی جهان هستی در نظر انسان مداران مدرن با پذیرش اندیشه های داروین و گرایش به داروینیسم معنا می یابد و تفسیر می شود. بر این مبنا، پیدایش جهان هستی محصول قوانین «تحول طبیعی انواع»، «اصل انتقال»، «اصل تنازع بقا» و «اصل انتخاب اصلح» است. بدین ترتیب، هر نوع از انواع وجودی که در جهان هست، اعم از انسان و غیر انسان، در پیدایش خود از این قوانین و اصول پیروی می کند. قانون تحول انواع تا حد زیادی الهام بخش انسان مدارانی شد که همه جا در پی توجیهی برای انکار وجود خداوند به مفهوم دقیق کلمه بودند. در پی طرح این مبنای وجودشناختی، انسان مداران از همین مبنا در طرح و بیان مبانی معرفت شناختی و انسان شناختی الهام پذیرفتند.
منبع: درآمدی بر فلسفه تعلیم و تربیت، سیداحمد رهنمایی، صص147-141، انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی رحمة الله علیه، قم، چاپ دوم، 1388
