عنوان: تئاتر مکاني براي توليد انديشه (قسمت اول)
نويسنده: علي عباس نژاد
گفت و گو با حسين مسافرآستانه در خصوص مشکلات تئاتر دفاع مقدس
چگونه وارد فضاي تئاتر دفاع مقدس شديد؟
در دوران جنگ با حضور در مناطق جنوب و غرب سعي مي کردم از فرصت هاي به دست آمده استفاده کنم و نمايشي ترتيب بدهم. علاقه مندي من به تئاتر، در واقع با حضور در مقاطعي از دوران دفاع مقدس پيوند خورد و سبب آفرينش اين نمايش ها شد. من پس از جنگ وارد دانشگاه شدم.
در جبهه فقط رزمنده بوديد يا بازيگر و کارگردان نمايش هايي که اجرا مي شد؟
نقش اصلي کساني که آن جا بودند، رزمندگي بود. هر کار ديگر ما توليد دوم محسوب مي شد. به واقع بازيگري در آن جا نوعي جنگيدن بود.
يعني هر کاري در جبهه، رزم محسوب مي شود؟
واقعا همين طور است. رزم فقط اسلحه به دست گرفتن و در برابر دشمن ايستادن نيست. تهييج همه ي رزمندگان، ارتقاء سطح روحيه ي آنان براي حضور در روزهاي ملال آور و در واقع تحکيم مسائل اعتقادي و سرلوحه قرار گرفتن مقابله با دشمن براي هر فرد است. عکاسي هم در دوران دفاع مقدس يک رزم بود. رزم ماندگاري که تا حالا ادامه داشته است. تئاتر هم مثل موسيقي و عکاسي است.
به نوعي مي توان نتيجه گرفت که هنوز هم با تئاترهاي دفاع مقدس که شما روي صحنه مي بريد، جنگ ادامه دارد.
بله، قطعا همين گونه است . ما به جنگ در اشکال مختلفي نگاه مي کنيم. فقط حضور فيزيکي دشمن و مقابله با آن را جنگ تلقي نمي کنيم. دفاع مقدس در همه ي ابعاد، خاصه ابعاد فرهنگي هيچ وقت از بين نخواهد رفت. چون هميشه در مواجهه با تهاجم دشمن قرار داريم. تهاجم فرهنگي دامنه ي بسيار وسيعي دارد و هر چه تلاش در جهت حفظ دستاوردهاي فرهنگي خود و مقابله با آن چه فرهنگ، انديشه و سلايق اجتماعي ما را تغيير مي دهد و در واقع از ارزش فرهنگي دور مي کند، انجام دهيم باز هم کم است. اين دفاع مقدس امروز در عرصه ي فرهنگ و براي من در عرصه ي تئاتر، هميشه زنده است. در اولين روزهايي که وارد دانشگاه شدم، براي کارم در زمينه ي دفاع مقدس (به عنوان بازيگر) دعوت به کار شدم. اين کار پايان نامه ي يکي از دوستان بود و شيفتگي من نسبت به اين موضوع سبب شد تا در موضوعاتي از اين دست، بيشتر کار کنم. در طول دوران تحصيل همه نوع نمايشنامه اي اعم از ايراني و خارجي را تجربه کردم. در سال 1372 در نخستين دوره ي برگزاري جشنواره تئاتر دفاع مقدس از طرف بنياد حفظ آثار و نشر ارزش هاي دفاع مقدس، دعوت به همکاري شدم. بعد از دو دوره برگزاري اين جشنواره به عنوان دبير آن انتخاب و تا دهمين دوره هم چنان دبير جشنواره بودم. در همان سال ها مدير هنرهاي نمايشي بنياد حفظ آثار هم بودم. به عنوان دبير جشنواره هاي تئاتر دفاع مقدس و مدير هنرهاي نمايشي بنياد حفظ آثار، همه مطالعات و زندگي و فعاليت هاي نمايشي ام معطوف به دفاع مقدس شد. در اين دوران نمايش هاي ديگري هم با موضوعات ديگر کار کردم، اما مديريت حوزه ي دفاع مقدس را به عهده داشتم. بعد از دهمين دوره ي جشنواره ي تئاتر دفاع مقدس را به عهده داشتم. بعد از دهمين دوره ي جشنواره تئاتر دفاع مقدس خلأهايي را در توليد آثار تئاتري دفاع مقدس حس کردم. طي جشنواره هاي هشتم، نهم و دهم که برگزاري و آثار رسيده به جشنواره را به پژوهش گذاشتم، از نتايج تحقيقات به اين نتيجه رسيدم که تئاتر دفاع مقدس حول و حوش موضوعات محدودي دور مي زند.
در چه سالي به اين نتيجه رسيديد؟
در سال هاي 79 يا 80 بود. به همين دليل از رياست وقت بنياد تقاضا کردم استعفاي من را بپذيرند تا بتوانم در حوزه هايي که ضعف و کمبود احساس مي کنم، به فعاليت جدي بپردازم. مطالعات و تحقيقات را جدي تر و بيشتر کردم. در انجمن تئاتر انقلاب و دفاع مقدس، خود را وقف کارهاي زيربنايي تئاتر دفاع مقدس کردم. منابع مکتوب ما در خصوص دفاع مقدس، جامع و کامل نيست. فقط خاطرات چاپ شده از رزمندگان هست که بيشتر نويسنده ها و نمايشنامه نويس ها هنگام مراجعه، درخواست منابع تازه تري دارند که در اختيارشان گذاشته شود تا بتوانند در نگارش موضوعات بديع و تازه از دفاع مقدس کمکشان کند. ما منابع زيادي نداريم. براي همين، طرح تحقيقاتي گسترده اي را آغاز و اردوهايي را تحت عنوان «راهيان نور» برپا کرديم. اين باعث مي شود که هنرمند در فضاي موضوع قرار بگيرد. با آدم هاي دفاع مقدس در همان موقعيت مواجه شود و کنجکاوي کنند. حاصل اين سفرها نمايشنامه هاي بسيار ارزشمندي شد که هر چند در تعداد کم و محدودي است، اما مي توانيم ادعا کنيم نمايشنامه هاي ماندگاري در حوزه ي تئاتر دفاع مقدس کار شده که مي توانم از «اين کدام پنجشنبه است» ، به کارگرداني حميدرضا آذرنگ نام ببرم.
حاصل اين سفرها نمايشنامه هاي قابل توجهي شد که بعضي ها اجرا شده و برخي ديگر هنوز اجرا نشده است. اين ها دستاوردهاي حضور نويسندگان در مناطق جنگي غرب و جنوب بوده است.
براي ضبط اين آثار برنامه ريزي کرده ايد؟
تعدادي از اين نمايشنامه ها در دست چاپ است. اميدواريم اين ها را که آرزوي ماندگاري شان را هم داريم، بتوانيم چاپ کنيم و به مرحله ي توليد برسانيم.
يکي ديگر از برنامه هايي که پشتوانه ي علمي و محکمي پيدا کرده، پژوهش علمي تئاتر دفاع مقدس است. براي جلب نظر پژوهشگران و محققان در حوزه ي تئاتر دفاع مقدس، همايش پژوهشي تئاتر دفاع مقدس را طراحي کرديم. با اين کار در واقع، در کنار اردوي هنرمندان دفاع مقدس نخبگان اين رشته را جمع کرديم. و پشتوانه اي غني از مقالات علمي محققان داشتيم. هنگام بازديد از مناطق عملياتي جنوب همراه سيصد نفر از هنرمندان تئاتر دفاع مقدس که بسياري از اساتيد، محققان و پژوهشگران هم حضور داشتند، مقاله هاي ارزشمندي ارائه شد. حاصل آن مقاله ها انتشار چند جلد کتاب بود. دو جلد از اين مقالات به چاپ رسيده و مابقي در آينده اي نزديک چاپ خواهد شد. دوره ي بعدي در ايلام شکل گرفت. اساتيد و پژوهشگران مقالات خود را در آن جا ارائه دادند. در دور سوم به دليل اين که محققان و پژوهشگران در جريان اين فعاليت قرار داشتند و مقبوليت لازم ايجاد شده بود، با دانشگاه تهران وارد مذاکره شديم تا در يک بعد وسيع اين حرکت را براي سومين دوره برپا کنيم. اين همايش در دانشگاه تهران و با حضور اساتيد دانشکده هاي کشور، که در حوزه ي تئاتر ، مسائل اجتماعي و مسائل سياسي مرتبط با تئاتر صاحب نظر بودند، برگزار شد. مقالات ارزشمندي به همايش ارسال شد که در دو مجلد به زودي در دسترس علاقه مندان قرار خواهد گرفت.
نکته ي ديگري که حائز اهميت است، اين که تحقيقات و پژوهش هايي که براي ارتقاي سطح تئاتر انجام مي گيرد، بايد در کنار جريان مستمر تئاتر روي صحنه ادامه داشته باشد.
يعني بازتاب آن هميشه جلوي چشم باشد؟
دقيقا، اگر جريان قطع شود وضعيت توليد تئاتر روي صحنه با مشکل مواجه خواهد شد. سواي ارزش گذاري، براي اين که تحقيقات و منابع کاربردي شود و بتوانيم نتايج تحقيقات و پژوهش هايي را که تحت برنامه هاي مختلف برگزار مي شود، شاهد باشيم بايد جريان توليد تئاتر ادامه داشته باشد.
متأسفانه تعطيلي جشنواره تئاتر دفاع مقدس لطمه جبران ناپذيري به اين شرايط تحميل کرد.
از جشنواره تئاتر دفاع مقدس بيشتر بگوييد.
جريان تئاتر دفاع مقدس بدون هيچ برنامه ي از پيش تعيين شده اي بنا بر ضرورتي که هنرمندان دفاع مقدس در حوزه ي فعاليت تئاتر احساس مي کردند، شکل گرفت. يعني در دوران جنگ با حضور در مناطق مختلف جنگي کشور، تئاتر دفاع مقدس به وجود آمد؛ آن هم در گرايش هاي مختلف. انواع کارهاي کمدي و جدي براي بچه هاي جبهه اجرا مي شد. هم زمان با جبهه ها، هنرمندان تئاتر، اين موضوع را که يک رويداد فراگير و ارزشي براي ما بود پيگيري کردند. هنرمندان تئاتر به صورت خودجوش و بنابر ضرورت و احساس نياز شروع به خلق آثاري در اين زمينه کردند.
نحوه ي اجراي اين گونه تئاتر ها در دوران دفاع مقدس چگونه بود؟
با همان امکاناتي که در اطراف يافت مي شد، کار مي کرديم. در مناطق، اردوگاه ها، چادرهايي که زندگي مي کرديم و مناطقي که در تيپ يا لشکر خود مستقر بوديم. پشت جبهه براي رزمندگاني که دوران انتظارشان را طي مي کردند. چون دوران سختي بود و همه منتظر بودند عملياتي اتفاق بيفتد تا آن ها هم به تکليف خود عمل کنند. اين دوران استراحت و انتظار، به نوعي سرشار از فعاليت هاي هنري بود. گروه هاي سرودي که خود رزمندگان تشکيل داده بودند، نمايشگاه هاي عکس و نقاشي و اجراي تئاتر. اين تئاترها يا از روي نمايش ها نوشته شده بود يا اين که با موضوعي که دست مايه ي آن مي شد، آن را تبديل به نمايشنامه مي کردند. اين نمايشنامه ها حاصل ذوق و قريحه ي دروني رزمندگان مناطق مختلف جنگ بود.
اين تئاترها بيشتر حول و حوش چه موضوع يا موضوعاتي مي چرخيدند؟
درتمام گرايش ها بود. يک بخشي دست مايه قرار دادن مسائل فانتزي نسبت به دشمن بود. يعني نگاهي فانتزي به دشمن، به جهت ايجاد روحيه ي شاد براي رزمندگان و تحقير دشمن و در واقع موضعي که رزمندگان اسلام در خصوص دشمن داشتند. يک نوع ديگر از کار که سطح هنري قوي اي نداشت، محصول همان لحظات بود. اين کار براي سرگرم کردن بچه ها استفاده مي شد و اسمش «صدام بازي» بود؛ نوعي از فعاليت هاي تئاتري که سوژه ي اصلي آن صدام محسوب مي شد.
مثل نمايش سنتي سياه بازي بود يا ملهم از آن؟
برگرفته از سياه بازي بود، اما کار سياه بازي انجام نمي گرفت. در واقع صدام مورد تمسخر ديگران قرار مي گرفت.
براي ايفاي اين نقش شخصي شبيه صدام را پيدا مي کرديد؟
يک نفر شبيه صدام که نوکري عموسام را مي کرد.
همان ارباب و نوکر سياه بازي ...؟
يک چنين چيزي ، خنده دار بود و بسيار شادمانه. بخش ديگر، ايجاد روحيه در رزمندگاني بود که با نگاه اعتقادي ايمان را تقويت مي کرد و با نگاه فلسفي انسان معاصر را بررسي مي کرد.
کارهاي جدي هم انجام مي گرفت. از نمونه ي اين کارها مي توانم به «خرقه ي ارغواني» نوشته حسين نوري اشاره کنم که در بسياري از مناطق عملياتي اجرا شد. کارگردان هاي زيادي آن را کار کردند.
مربوط به چه موضوعي بود؟
«خرقه ي ارغواني» نگاهي عرفاني فلسفي داشت، نسبت به شخصيت انسان، نسبت به موقعيت انسان و درگيري اش با مسائل ارزشي و ضد ارزشي. انساني در موقعيتي خاص قرار مي گرفت. انساني مردد، بين رفتن به جنگ و جهاد يا درگير ارزش هاي کذايي که در زندگي هر انسان وجود دارد. غرور، شخصيت هاي دروني انسان و ابعاد مختلفي که در انسان هست و او را احاطه کرده اند. اين انسان در مبارزه با نفس بر همه ي آن ها پيروز مي شود و در نهايت، راه شهادت را برمي گزيند و به لقاء الله مي رسد. اين يک نمايشنامه ي جدي و تفکر بر انگيز است. اين کارها کارهاي تأثيرگذاري بودند و ما از اين دست فعاليت ها زياد داشتيم. کارهايي که بي هيچ توقع و انتظاري، توسط خود رزمندگاني که علاقه مند به تئاتر بودند، انجام مي شد و به رغم امکانات اندکي که وجود داشت، روي صحنه مي رفت.
براي اجراي نمايش در کجا تمرين مي کرديد؟
در ساعت هاي استراحت خودشان و در چادر.
هيچ وقت پيش آمد که حين اجراي نمايش اتفاق خاصي رخ دهد؟
برخي از رزمندگان در حين اجراي تئاتر روي صحنه شهيد شدند. در سنندج و در مناطق جنوبي کشور اين اتفاق افتاد. هنرمندان شهيد عرصه ي تئاتر زياد داريم. اين هم يک مقطعي از شکل گيري تئاتر دفاع مقدس بود.
«صدام بازي» هنوز هم ادامه دارد؟
خير. مختص همان دوره ي خاص بود. چون کار بسيار سطحي بود، تاريخ مصرفش تمام شد. با پايان جنگ اين نوع کارها هم به پايان رسيد، اما کارهاي جدي نسبت به جنگ همچنان ادامه پيدا کرد. شاهد بوديم هنرمندان تئاتر بي آن که سامان دهي خاصي داشته باشند، فعاليت در عرصه ي تئاتر دفاع مقدس را کنار نگذاشتند. به صورت پراکنده در شهرهاي مختلف نمايش هايي را با موضوع دفاع مقدس اجرا کردند و حتي در جشنواره هاي تئاتري شرکت کردند. اولين حرکت در راه سامان بخشي تئاتر مقدس، برگزاري جشنواره تئاتر سنگر بود که در زمان دفاع مقدس اتفاق افتاد. البته پس از يک يا دو دوره تعطيل شد. پس از آن هم جشنواره هاي تئاتر کوچک تري راه اندازي شد، ولي جدي ترين حرکت که تشکل حساب شده اي داشته و توسط عوامل حرفه اي و متخصص تئاتر راه اندازي شد، جشنواره تئاتر دفاع مقدس بود. اين جشنواره از سال 72 در بنياد حفظ آثار و نشر ارزش هاي دفاع مقدس راه اندازي شد.
شما هم در شکل گيري آن سهم داشتيد؟
از دوره ي سوم تا دهم به مدت هشت سال دبير اين جشنواره بودم. دو سال اول هم، با دبيري امير دژاکام برگزار شده بود.
زماني فرا رسيد که دفاع مقدس با تئاتر و جشنواره هم مسير شد؟
دقيقا، اين حرکتي نبود که فقط منجر به برگزاري جشنواره باشد. در مديريت هنرهاي نمايشي بنياد با هنرمندان تئاتر سراسر کشور ارتباط داشتيم. منتظر اين نبوديم که در طول سال، با ارسال يک فراخوان، جشنواره اي برگزار شود و صبر کنيم تا يک سال بعد. اين دفتر در طول سال باز بود و هنرمندان تئاتر دفاع مقدس مي دانستند براي کارها و مسائل مورد نيازشان بايد به کجا مراجعه کنند. اين جشنواره گسترش يافت و از دوره ي هشتم به بعد، دو مرحله اي شد. يعني يک مرحله به صورت منطقه اي در برخي استان هاي کشور انجام مي گرفت و دور نهايي آن حاصل فعاليت هاي منطقه اي بود که منتخبان در جشنواره سراسري شرکت مي کردند. بنابراين جشنواره خيلي گسترده و فراگير شد. کم کم در سطح کشور خودنمايي کرد. تمام هنرمندان تئاتر دفاع مقدس هم چشم اميدشان به برگزاري اين جريان بود.
برنامه ي ديگري هم به نام هفته هاي تئاتر مقدس برگزار کرديم . مربوط به زماني است که مسئوليت هنرهاي نمايشي بنياد را برعهده داشتم. يعني علاوه بر جشنواره ها، در تمام طول سال براي منتخبان جشنواره هاي خودمان اجراي عمومي مي گذاشتيم. تئاتر دفاع مقدس سازمان تعريف شده اي پيدا کرده بود به نوعي که ديگر قابل انکار نبود.
تا چه حد در گرو انجمن تئاتر انقلاب و دفاع مقدس بود؟
انجمن در سال 75 شکل گرفت. سه سال بعد از جشنواره، زير نظر بنياد روايت شروع به فعاليت کرد.
به روايت فتح هم ربط دارد؟
روايت فتح يکي از زير مجموعه هاي تشکيلات بنياد روايت است. انجمن تئاتر انقلاب، انجمن سينماي انقلاب و دفاع مقدس، انجمن هنرهاي تجسمي، انجمن عکاسان، شهرک سينمايي و مؤسسه روايت فتح، زير مجموعه هاي تشکيلاتي روايت هستند.
تشکيلات تئاتر، حالت فراگيري يافت، به همين دليل به اين نتيجه رسيديد که بايد انجمن تئاتر انقلاب و دفاع مقدس تشکيل شود؟
خير، انجمن خارج از فعاليت تئاتر دفاع مقدس و به عنوان يک نياز در درون فعاليت هاي بنياد روايت شکل گرفت. که اين بنياد زير نظر نيروي مقاومت بسيج فعاليت مي کند. اين انجمن ها و تشکل ها به نوعي با هم ارتباط دارند. بنياد حفظ آثار و نشر ارزش هاي دفاع مقدس زير نظر ستاد کل و انجمن تئاتر زير نظر نيروي مقاومت بسيج است. اين، پايگاه مردمي بيشتري دارد و آن، پايگاه نظامي بيشتري.
پس از تشکيل انجمن با آن همراه شديد؟
در واقع پس از شکل گيري انجمن در سال هاي اول با مشارکت هاي جنبي؛ ولي بعد از يکي دو سال - که دبير جشنواره تئاتر دفاع مقدس و هم مدير عامل انجمن تئاتر انقلاب و دفاع مقدس بودم - برگزاري اين جشنواره از طرف بنياد به انجمن تئاتر انقلاب واگذار شد و تا دوره ي دهم ادامه داشت. پس از دوره ي دهم، تشکيلات انجمن تئاتر را که در طول سال، فقط وقف برپايي جشنواره مي شد مشغول پر کردن خلأهاي ديگري کرديم. اميدوار بودم جريان تئاتر دفاع مقدس شکل گرفته و به فعاليت خود ادامه مي دهد. هيچ نهاد، ارگان و سازمان ديگري متولي اين حرکت نبود. بنابراين براي تقويت پشتوانه هاي تئاتر دفاع مقدس، پشتوانه هاي پژوهشي و تحقيقي آن را هم سازمان دهي کرديم.
از همان ابتدا مدير عامل انجمن تئاتر انقلاب بوديد؟
خير؛ از سال 1378 تا امروز اين سمت را دارم.
پيش از شما چه کسي عهده دار اين مسئوليت بود؟
دکتر مجيد سرسنگي که دکتراي تئاتر داشت، سه سال مدير عامل بود. و پس از او من مشغول خدمت هستم.
خلأهايي که اشاره کرديد، چه شد؟
پس از آن صحبت ها، طرح و برنامه هاي ديگري را پيش گرفتيم تا بتوانيم با اجراي آن پشتوانه و پشتيباني درستي از تئاتر انقلاب و دفاع مقدس به عمل آوريم. در کنار آن برنامه ها، گردهمايي هاي مختلفي با حضور هنرمندان صاحب نظر برگزار شد. بازخورد آراء آن ها را داشتيم. برنامه هاي خودمان را هم تعريف کرديم. در نهايت يکي از کارهاي ما در دو سال گذشته تشکيل کانون نمايشنامه نويسان تئاتر انقلاب و دفاع مقدس بود. اين نمايشنامه نويسان به انتخاب خود، نمايندگاني را به عنوان يک تشکل کانوني ايجاد کردند تا بتوانند زير نظر انجمن تئاتر انقلاب و دفاع مقدس به مسائل و نيازهاي نمايشنامه نويسان بپردازد و بتوانند آن ها را براي توليد آثار ماندگارتري حمايت کنند.
دومين دوره ي انتخابات اين تشکيلات هم برگزار شد. اين تشکيلات، براي حمايت از نمايشنامه نويسان دفاع مقدس که خيلي مظلوم واقع شده اند، فعاليت مي کند. البته بايد اظهار کنم تئاتر و هنرمندان تئاتر هر دو مورد کم توجهي قرار دارند ولي نمايشنامه نويسان خيلي بيشتر از اين مسئله رنج مي برند.
منبع: برگرفته از ماهنامه سوره، شماره 35
/س
