نوع رفتار پسر با پدر در نوجوانی از جمله درس های تربیتی است که کمتر در مورد امام جواد علیه السلام مورد توجه و دقت قرار گرفته است. در این نوشتار قصد داریم با جستجو در رفتار و گفتار آن حضرت، الگوی رفتاری پسران نوجوان با پدر را با استفاده از سیره و منش رفتاری و گفتاری امام جواد علیه السلام مورد دقت و بررسی قرار دهیم.
روش برخورد با پدر بداخلاق
قرآن کریم، نیکی کردن به والدین را پس از توحید و اطاعت از خدای متعال مورد تأکید قرار داده است و می فرماید: «وَ قَضى رَبُّکَ أَلاَّ تَعْبُدُوا إِلاَّ إِیَّاهُ وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً؛ [1] و پروردگار تو مقرر کرد که جز او را نپرستید و به پدر و مادر [خود] احسان کنید.» امام جواد علیه السلام گر چه در سن هفت سالگی از نعمت پدری هم چون امام رضا علیه السلام محروم شد اما از توصیه ویژه ایشان نسبت به رفتار نیک با پدران، الگوی رفتاری ایشان نیز به خوبی روشن می شود.شخصی به امام جواد علیه السلام نامه نوشت و در مورد رفتار آزار دهنده پدر ناصبی و متعصبش از حضرت مشورت خواست. حضرت در پاسخ نامه او نوشتند: «قَدْ فَهِمْتُ کِتَابَکَ وَ مَا ذَکَرْتَ مِنْ أَمْرِ أَبِیکَ وَ لَسْتُ أَدَعُ الدُّعَاءَ لَکَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ وَ الْمُدَارَاةُ خَیْرٌ لَکَ مِنَ الْمُکَاشَفَةِ وَ مَعَ الْعُسْرِ یُسْرٌ فَاصْبِرْ فَإِنَّ الْعاقِبَةَ لِلْمُتَّقِینَ ثَبَّتَکَ اللَّهُ عَلَى وَلَایَةِ مَنْ تَوَلَّیْتَ نَحْنُ وَ أَنْتُمْ فِی وَدِیعَةِ اللَّهِ الَّذِی لَا تَضِیعُ وَدَائِعُه؛ [2]
منظور تو را از مضامین نامه ات دریافتم و به وضعیت اعتقادی پدرت آگاه شدم. ان شاء اللّه تو را از دعای خیر فراموش نمی کنم. مدارا برای تو بهتر از رو در رویی و مقابله با پدر است. هر سختی، آسایش و راحتی در پی دارد. شکیبایی و بردباری پیشه کن و صبور باش که عاقبت نیک در انتظار پارسایان است. خداوند تو را در راه محبت و ولایتِ آنان که دوستشان داری، ثابت قدم بدارد. ما و شما در پناه رحمت الهی هستیم و او پناهندگان خود را ضایع نمی کند.»
این عبارات، منشور کاملی از شیوه رفتار صحیح دینی در برابر رفتار ناصحیح پدر است. دعای برای پدر، مدارا با او، امید به آسایش در آینده، صبر و ثبات قدم در راه اهل بیت علیهم السلام و پناه بردن به رحمت الهی از جمله اصول و روش های رفتاری با پدر است.
دعای برای پدر
در نتیجه دعا و راهنمایی امام جواد علیه السلام؛ «فَعَطَفَ اللَّهُ بِقَلْبِ أَبِیهِ عَلَیْهِ حَتَّى صَارَ لَا یُخَالِفُهُ فِی شَیْءٍ؛ [3] پس از آن خداوند دل پدر او را مطابق میل وى برگرداند به طورى که در هیچ چیز با او مخالفت نمى کرد.»گر چه امام جواد علیه السلام در مورد پسر دعا کردند اما اثر دعا بر روی پدر نیز نمایان شد و دل او نرم و متمایل به فرزند خویش شد. قرآن کریم به دعا برای والدین فرمان داده و می فرماید: «وَ قُلْ رَبِّ ارْحَمْهُما کَما رَبَّیانی صَغیرا؛ [4] و بگو: پروردگارا، آن دو را رحمت کن چنان که مرا در کوچکی پرورش دادند.» نزول رحمت الهی بر پدر و مادر آثار فراوانی دارد که شامل فرزند نیز خواهد شد.»
بهترین روش، مدارا و بخشش
امام جواد علیه السلام در نامه مورد اشاره، بر لزوم مدارا با پدر تأکید می کند؛ زیرا هر گونه تندخویی با پدر بر خلاف فرمان الهی است. از این رو چاره کار، مداراست؛ چنان که امیرالمؤمنین علیه السلام می فرمایند: «لَیْسَ الْحَکِیمُ مَنْ لَمْ یُدَارِ مَنْ لَا یَجِدُ بُدّاً مِنْ مُدَارَاتِه؛ [5] فرزانه نیست آن که مدارا نکند با کسى که چاره اى جز مدارا کردن با او نیست.»بالاتر از مدارا، بخشش اذیت های پدر است؛ چنان که امام سجاد علیه السلام به خدای متعال عرض می کند: «اَللَّهُمَّ وَ ما تَعَدَّیا عَلَىَّ فیهِ مِنْ قَوْلٍ، اَوْ اَسْرَفا عَلَىَّ فیهِ مِنْ فِعْلٍ، اَوْضَیَّعاهُ لى مِنْ حَقٍّ، اَوْ قَصَّرا بىعَنْهُ مِنْواجِبٍ، فَقَدْ وَهَبْتُهُ لَهُما، وَ جُدْتُ بِهِ عَلَیْهِما، وَ رَغِبْتُ اِلَیْکَ فى وَضْعِ تَبِعَتِهِ عَنْهُما؛ [6] الهى اگر در گفتار با من از اندازه بیرون رفته اند، یا در عملى نسبت به من زیاده روى نموده اند، یا حقى از من ضایع کرده اند، یا از وظیفه پدر و مادرى در حق من کوتاهى نموده اند، حق خود را به آنان بخشیدم، و آن را برایشان نثار کردم، و از تو مى خواهم که وزر و وبال آن را از دوش آنان بردارى.»
نیکی، پس از شهادت پدر
برخی گمان کرده اند تا زمانی که پدرشان در قید حیات است باید به او نیکی کنند و پس از وفات او دیگر این وظیفه از روی دوش آن ها برداشته می شود این در حالی است که ضرورت نیکی به والدین پس از وفات آن ها اگر بیش از زمان حیات آن ها نباشد قطعاً کمتر نیست.دعای برای پدر، مدارا با او، امید به آسایش در آینده، صبر و ثبات قدم در راه اهل بیت علیهم السلام و پناه بردن به رحمت الهی از جمله اصول و روش های رفتاری با پدر است.
امام جواد علیه السلام در سن هفت سالگی شهادت پدر خویش را دیدند ولی این موجب نشد که پدر بزرگوار خویش را فراموش کنند. با این که وظیفه سنگین امامت و ولایت را بر عهده داشتند بزرگ ترین نیکی ها را در حق پدر شهیدشان انجام می دادند.
تأکید بر زیارت امام رضا علیه السلام
از جمله بزرگترین حقوق والدین پس از وفاتشان، ذکر خیر ایشان و هدیه طاعات و عبادات در حق آن هاست.بعد از یاد خدا، هیچ چیزی به اندازه یاد والدین، مورد تأکید دین اسلام قرار نگرفته است چنان که امام سجاد علیه السلام در محضر پروردگار عرض می کند: «اَللَّهُمَّ لاتُنْسِنى ذِکْرَهُما فى اَدْبارِ صَلَواتى، وَفى اِناً مِنْ انآءِ لَیْلى، وَفى کُلِّ ساعَةٍ مِنْ ساعاتِ نَهارى؛ [7] اى مهربان ترین مهربانان. خداوندا یاد آنان را بعد از نمازهایم، و در هیچ وقتى از اوقات شبم، و ساعتى از ساعات روزم از صفحه قلبم مزداى.»
در نامه ای امام رضا علیه السلام با خط خود نوشتند: «أَبْلِغْ شِیعَتِی أَنَّ زِیَارَتِی تَعْدِلُ عِنْدَ اللَّهِ أَلْفَ حَجَّةٍ وَ أَلْفَ عُمْرَةٍ مُتَقَبَّلَةٍ کُلُّهَا؛ [8] به شیعیان من بگو زیارت من به اندازه هزار حج و هزار عمره مقبول پاداش دارد.»
بزنطی می گوید از امام جواد «علیه السلام» از روی تعجب پرسیدم: به اندازه هزار حج؟ آن حضرت فرمود: «إِی وَ اللَّهِ وَ أَلْفَ أَلْفِ حَجَّةٍ لِمَنْ یَزُورُهُ عَارِفاً بِحَقِّه؛ [9] آری: به خدا سوگند کسی که او را زیارت کند در حالی که حق او را می شناسد، به اندازه هزار، هزار حج (یک میلیون حج) پاداش دارد» این روایت، نمونه ای از ترویج و تأکید آن حضرت در مورد زیارت امام رضا علیه السلام است.
اطاعت ابن الرضا از پدر
با وجود زمان اندک بهره مندی امام جواد علیه السلام از نعمت پدر، اطاعت از فرمان پدر، در صدر برنامه های آن حضرت قرار داشت.در نامه ای امام رضا علیه السلام به فرزندشان جواد الائمه نوشتند: «یَا أَبَا جَعْفَرٍ بَلَغَنِی أَنَّ الْمَوَالِیَ إِذَا رَکِبْتَ أَخْرَجُوکَ مِنَ الْبَابِ الصَّغِیرِ فَإِنَّمَا ذَلِکَ مِنْ بُخْلٍ بِهِمْ لِئَلَّا یَنَالَ مِنْکَ أَحَدٌ خَیْراً ...؛ [10]
اى فرزند! شنیده ام هنگامى که سوار می شوى و قصد بیرون رفتن دارى غلامان از روى بخل، تو را از در کوچک بیرون مى برند که مبادا کسى از تو خیرى بیند. به حقّى که من بر تو دارم از تو می خواهم که رفت و آمدت جز از در بزرگ نباشد، و هر گاه قصد سوار شدن و بیرون رفتن دارى با تو کیسه هاى درهم و دینار باشد که کسى چیزى از تو نخواهد مگر این که به او عطا کنى، ... من می خواهم که خداوند به تو برترى دهد، پس انفاق کن و از خدا مترس که بر تو تنگ گیرد یا تهى دست شوى.»
عمل به این فرمان پدر، موجب شد که لقب «جواد» بر سر زبان ها افتد و همگان شیفته اخلاق بزرگوارانه امام نهم علیه السلام شوند.
پی نوشت
[1] سوره اسراء، آیه 23.
[2] محمد بن محمد مفید، الأمالی (للمفید) (کنگره شیخ مفید: قم، ۱۴۱۳)، 191, حدیث 20.
[3] همان، ص191، حدیث 20.
[4] سوره اسراء، آیه 24.
[5] حسن بن علی ابن‌شعبه، تحف العقول (جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة بقم، مؤسسة النشر الإسلامی: قم، ۱۳۶۳)، 218.
[6] صحیفه سجادیه، نیایش بیست و چهارم.
[7] همان.
[8] محمد بن حسن طوسی، تهذیب الأحکام (دار الکتب الإسلامیة: تهران، ۱۳۶۵)، ج 6, 85, حدیث 4.
[9] همان، ج 6، 85، حدیث 4.
[10] محمد بن یعقوب کلینی، الکافی (اسلامیه) (دار الکتب الإسلامیة: تهران، ۱۳۶۳)، ج 4, 43.
