۱- موارد مصرف عواید و درآمد موقوفه
صرف عواید جهت تعمیر و بازسازی موقوفه
استفتاء: اگر بخشی از زمین ها مخروب شده باشد تکلیف انجام مورد وقف چیست؟جواب: اگر ممکن است ولو با عایدی خود آن خرابی را ترمیم کنند و در جهت وقف از آن استفاده کنند.
استفتاء: زمین موقوفه ای است که قسمتی از آن طبق موازین شرعی و قانونی اجاره داده شده و دارای عایدات می باشد ولی مقداری از آن مدت ۲۰ سال است که بدون استفاده باقیمانده، هم‌اکنون مصلحت موقوفه بر این است که از عایدات آن صرف ساخت و ساز مقدار باقی مانده شود تا در آینده از این قسمت معطل مانده هم بهره برداری گردد، آیا متولی می تواند از عایدات آن جهت ساخت و ساز مقدار باقیمانده سرمایه گذاری نماید؟
جواب: اگر به نظر متولی شرعی موقوفه لازم است منافع موقوفه در حفظ وقف صرف شود مانعی ندارد بلکه لازم است به مقداری که حفظ وقف متوقف بر آن است صرف نماید.
استفتاء: ساختمان مدرسه علمیه در طرح توسعه حرم مطهر مورد تخریب واقع شده است مقررات آستانه مقدسه این است که به ازای زمین مدرسه، زمینی را در جای دیگر واگذار نماید و مبلغ پنجاه میلیون تومان بابت قیمت کارشناسی بنای مدرسه پرداخت نماید. از محضر حضرتعالی سؤال است با عنایت به اینکه پیش بینی می شود با مبلغ دریافتی ساخت مدرسه جدید به اتمام نرسد آیا استفاده از درآمد موقوفه علاوه بر ساخت مدرسه جدید برای ادامه برنامه آموزشی و سایر امورات طلاب و مدرسه در محل موقت مجاز می باشد؟
جواب: اشکال ندارد.
مخارج موقوفه
استفتاء: محصول شلتوکی که با صرف هزینه هایی از زمین موقوفه به دست می آید چه مقدار باید سهم موقوفه داده شود؟جواب: مخارج موقوفه از عواید آن کسر می شود و بقیه صرف جهت وقف خواهد شد.
۲- نحوه مصرف عواید متعذر الشرط
اجرای نیت واقف در محل دیگر
استفتاء: پنج دانگ و نیم از قنات و مزرعه روستا را وقف عزاداری ابا عبدالله الحسین(علیه السلام) نموده اند هم اکنون روستا با مهاجرت اهالی به شهر از سکنه خالی می باشد. با توجه به اینکه طبق نظر واقف نتوانستیم وقف را انجام بدهیم. آیا می توانیم با اجازه حضرتعالی در شهر که بهتر می شود استفاده کرد از برادران روحانی و مردم جهت روضه خوانی، مراسم عزاداری را برگزار کرد؟جواب: باید هر طور وقف شده همان طور عمل شود بلی اگر امکان نداشته باشد می توانید در جای دیگر برگزار کنید.
استفتاء: شخصی در زمان گذشته مقدار زمینی را وقف کرده که حاصل این زمین را در ماه محرم و صفر ده روز در منزل خودش برای امام حسین(علیه السلام) روضه خوانی کند پسر متولی می گوید من پیر شدم و قوت من نمی گیرد که کار کنم و از درآمد این زمین ده روز در منزل روضه خوانی کنم و امروز خرج چقدر زیاد است و زمین نامبرده اینقدر درآمد ندارد، سؤال اینجاست آیا می شود تمام درآمد آن زمین را مثلاً در دهه عاشورا به حسینیه بدهم و خرج کنند، و یا در دهه عاشورا یک شب یا یک روز غذا درست کنم و به عزاداران حسینی بدهم یا خیر؟ اگر نمی توانم آیا می شود زمین را تبدیل به چیز دیگر کرد یا خیر؟
جواب: اگر ممکن است باید به همان طور که وقف شده عمل شود، و اگر ممکن نیست هر طور ممکن است در روضه خوانی صرف کنند.
استفتاء: مرحوم حاج ابوالقاسم کاشانی تعدادی واحد تجاری را وقف کرده و مصرف آن راچنین مقرر داشته:
«منافع و اجاره عایدات را به حضور آیت الله آقای حاج شیخ عبدالکریم یزدی مقیم در قم برساند که وجه مرقوم را به مصرف آقایان سادات ذوالعز و الاحترام و اهل علم برسانند و بعد از حضرت آیت الله در نجف اشرف به هر یک از آیت الله صاحب رساله و صاحب رأی برسانند که ایضاً وجه مزبور به مصرف آقایان سادات اهل علم برسانند».
بعد از فوت مرحوم آیت الله العظمی حائری به گواهی سوابق مدتی وجوه مذکور توسط آیات عظام آقا سید ابوالحسن اصفهانی، آقا سید عبدالهادی شیرازی و آقا سید محسن حکیم پرداخت می‌شده، مستدعی است اذن فرمایند با توجه به شرائط موجود کشور عراق عواید موقوفه مذکور به سادات اهل علم در ایران پرداخت شود.
جواب: اگر ارسال به نجف اشرف یا ذخیره و نگهداری منافع جهت ارسال به نجف در آینده نزدیک جهت تسلیم به سادات زیر نظر یکی از فقهای عظام ساکن آن بلد طیب میسور نباشد تسلیم آن فعلاً به سادات عفیف متدین ساکن ایران مانع ندارد.
استفتاء: بخشی از درآمد موقوفه اختصاص به طلاب مدرسه علمیه نجف اشرف داشته است مدرسه مذکور بالغ بر چهل سال قبل تخریب و آثاری از آن نمی باشد لذا استدعا دارد با عنایت به مراتب معروضه و عدم امکان صرف درآمد فوق در جهت وقف و با عنایت به نظر مبارک حضرت امام راحل، در صورت صلاحدید مقرر فرمایید پرداخت عواید فوق الذکر به طلاب منطقه در ایران پرداخت شود.
جواب: در تحریرالوسیله حضرت امام خمینی(رحمه الله) جلد دوم کتاب الوقف مسأله ۶۲ فرموده‌اند که در فرض خراب شدن مورد وقف، باید وقف در وجوه برّ صرف شود، بنابراین در فرض مسأله صرف عواید فوق الذکر بر روال سابق مانع ندارد.
۳- نحوه مصرف عواید متعذر المصرف
سپرده گذاری عواید متعذر المصرف در حساب پس انداز و دریافت سود آن
استفتاء: مدرسه علوم دینیه ای بر اثر قدمت ساختمان و نفوذ رطوبت در آن از قابلیت انتفاع خارج شده و درآمدهای املاک آن جمع‌آوری و به عنوان امانت در بانک گذاشته شده است و اکنون قصد داریم که مدرسه را با آن درآمدها تجدید بنا کنیم، ولی مدّت زیادی طول می کشد تا پروانه ساختمان را بگیریم و اموال مزبور را برای تجدید بنای مدرسه مصرف کنیم، آیا جایز است در خلال این مدّت اموال مربوط به وقف را در یکی از بانک ها به صورت سرمایه گذاری بگذاریم و طبق معاملات متعارف بانکی درصدی سود به نفع وقف دریافت کنیم؟جواب: آنچه شرعاً بر متولّی شرعی وقف در رابطه با درآمدهای آن واجب است،فقط مصرف آنها در جهت وقف است، ولی اگر مصرف درآمدها در جهت وقف برای او ممکن نباشد مگر آنکه مدّت زمانی بگذرد و حفظ آن اموال تا زمان امکان مصرف آنها برای وقف با سپردن به بانک ممکن باشد و گذاشتن آنها در حساب پس انداز موجب تأخیر در مصرف بموقع آن اموال در وقف نشود، سپردن آنها به بانک و استفاده از سود آنها در جهت مصلحت وقف در ضمن یکی از عقود شرعی اشکال ندارد.
عدم امکان مصرف درآمد موقوفه در اجرای نیت واقف
استفتاء: فرموده اید: متولی یا اداره اوقاف شرعاً مکلف به وصول موقوفات است آیا ایصال آن نیز تکلیف شرعی است؟ خاطر شریف مستحضر است که سال های متمادی است که امکان ارسال وجوه موقوفه به عتبات عالیات مشکل شده است آیا اذن می فرمائید وجوه موقوفه مربوط به حوزه های علمیه عتبات عالیات به مصرف حوزه های ایران رسانده شود؟ و یا باید همچنان وجوه مربوط تودیعاً در اختیار اوقاف باقی بماند؟جواب: تکلیف متولی شرعی یا اداره اوقاف بر وصول عواید موقوفات، جهت صرف عواید در جهت وقف است، چنانچه ایصال سهم حوزه های علمیه عتبات عالیات از عواید موقوفات در حال حاضر میسور نباشد، باید به انتظار زمان امکان ایصال آن به حوزه های علمیه عتبات عالیات در حساب امانی حفظ و نگهداری شود، و اگر از حصول امکان ایصال در آینده نزدیک مأیوس باشند صرف آن در حوزه های علمیه داخل کشور مانع ندارد.
استفتاء: چندین سال است که مصرف در آمدهای وقف متعلّق به حوزه علمیه شهر خاصی به علت عدم امکان ارسال آنها به آن شهر ممکن نیست و تاکنون مقدار زیادی از آن در آمدها پس انداز شده است، آیا مصرف آنها در حوزه های علمیه واقع در شهرهای دیگر جایز است؟ یا آنکه باید آنها را حفظ نمود تا ارسال آنها به آن شهر امکان پذیر شود؟
جواب: وظیفه متولّی شرعی یا اداره اوقاف جمع‌آوری درآمدهای وقف و مصرف آنها در جهت وقف است و در صورتی که بطور موقت رساندن آنها به شهری که باید در آن مصرف شوند، ممکن نباشد، واجب است درآمدها را حفظ کرده و منتظر بمانند تا رساندن آنها به آن شهر ممکن شود البته تا جایی که منجر به تعطیلی وقف نگردد، و در صورت ناامیدی از توانایی رساندن درآمدها به آن حوزه علمیه خاص هر چند در آینده نزدیک، مصرف کردن آنها در حوزه های علمیه مناطق دیگر اشکال ندارد.
موقوفات مدرسه خراب شده
استفتاء: مدرسه علمیه ای در این شهرستان بوده که در زمان سابق خراب شده و ورثه واقف زمین آن را به بانک ملی آن زمان فروخته اند و بعداً در اثر کوشش بعضی از علماء شهر یکی از تجار محترم زمین آن را از بانک ملی خریداری کرده و مجدداً وقف و ساختمان کرده مورد سؤال این است که موقوفات مربوط به طلاب و مدرسین و خدام مدرسه خراب شده سابق می باشد که نظارت بعضی از آنها با اینجانب است؟ آیا درآمد موقوفات مزبور فقط باید به طلاب مدرسه جدیدالتأسیس که در زمین مدرسه سابق احداث شده داده شود و یا به طلاب و مدرسین مدرسه علمیه جدید.جواب: موقوفات مدرسه خراب شده مربوط به مدرسه ای است که جای آن ساخته شده است.
عدم امکان مصرف عواید موقوفه
استفتاء: بر اساس یک باب وقف‌نامه قدیمی مصرف موقوفه جهت کمک به امامزاده و مسجد جنب آن وقف گردیده. آنچه بین مردم مشهور است مسجد و امامزاده موصوف سال ها قبل در اثر سیل به طور کلی محو و آثار آن نیز مجهول است، و در حال حاضر نیزچنین مسجد و امامزاده ای وجود خارجی ندارد، مستدعی است راهنمائی فرمائید که عواید موقوفه مذکور در چه راهی باید به مصرف برسد؟جواب: از مشایخ و معمرین جای مشهد امام زاده و مسجد را بپرسند تا عواید در راه تجدید بنا و احتیاجات همانجا مصرف شود و اگر محل به هیچ نحو قابل شناسایی نیست عواید موقوفه را صرف کارهای خیر و از جمله می توان صرف امامزاده های مجاور و مساجد محل نمود.
عدم امکان عمل به وقف
استفتاء: به استحضار می رسانم که کاروانسرایی در ۴۰ الی ۵۰ سال پیش در روستائی مورد استفاده قرار می گرفت و مقداری موقوفه برنج (شالی) داشت که در تعمیر این کاروانسرا خرج می شد، بعدها به خاطر وجود امکانات، این کاروانسرا مخروبه شد و زمین آن را تبدیل به خانه بهداشت کردند، از آنجایی که خانه بهداشت از طرف مرکز بهداشت تأمین شده و لازم ندارد که موقوفه خرج تعمیرش شود و از طرفی برق و نظافت مسجد محل از جایی تأمین نمی شود و اگر شرعاً ممکن باشد دستور بفرمایید که این موقوفه را صرف مخارج مسجد کنیم.جواب: در فرض مرقوم اگر عمل به وقف ممکن نیست می توانند زیر نظر متولی شرعی عواید را صرف در مطلق خیرات از جمله مخارج مسجد بنمایند.
عدم امکان بهره برداری در جهت وقف
استفتاء: اولا: واقف مدرسه در وقف‌نامه قید کرده است طلابی می توانند از موقوفه مدرسه استفاده کنند و سکونت داشته باشند که در طریق استنباط حکم شرعی و یا رسائل و مکاسب و کفایتین و مدرس هم مجتهد و یا قریب الاجتهاد باشد و اکنون نه اساتید مجتهدند و نه ساکنین در طریق استنباط می باشند.آیا سکونت در آن مدرسه و استفاده از موقوفات مدرسه برای اساتید و طلاب غیر واجد شرائط جائز است و یا اینکه ما لا یدرک کله لا یترک کله حاکم است.
ثانیا: آیا گرفتن موقوفات مدرسه برای عده ای از معممین روضه خوان و بعضی از ائمه جماعات که بعضی در همان مدرسه و بعضی هم در آنجا نبوده اند وگاهی تشریفاتی در درس شرکت می کنند جائز است یا خیر؟
جواب:
اولا: با نظر متولی شرعی اگر بهره برداری در جهت وقف ممکن نیست می توانند طلاب و اساتید دیگر استفاده کنند.
ثانیا: اگر استفاده در جهت وقف ممکن است باید در همان جهت استفاده شود و در غیر اینصورت حکم سوال قبل رادارد.
۴- مصرف عواید در غیر جهت وقف
تغییر محل مصرف عواید موقوفه
استفتاء: در وقف‌نامه مکان مصرف منافع مورد وقف در همان روستا ذکر شده، بنا به حوادثی که پیش آمده آیا مصرف منافع مورد وقف در غیر محل جایز است یا خیر؟جواب: الوقوف علی حسب ما یوقفها اهلها به هر طور وقف شده باید به همان طور عمل شود و تغییر جایز نیست.
تعمیر و بازسازی حسینیه و مسجد از عواید مربوط به روضه خوانی
استفتاء: درآمد باغی که وقف مجالس عزاداری و سوگواری حضرت ابا عبدالله الحسین(علیه السلام) و اصحاب الکسا(علیهم السلام) و غیره گردیده است، آیا شرعاً جایز است که درآمد موقوفه را صرف بازسازی بنای مسجدی که حسینیه به آن ضمیمه می باشد و قبلاً ویران شده اند نمود؟ لازم به ذکر است که حدود دو سال از ویرانی مسجد و حسینیه می گذرد و با حال نیمه کاره می باشد و در حال حاضر محل فاقد مسجد و حسینیه ای می باشد که مراسمات مذهبی از قبیل مراسم سوگواری در آن برپا شود.جواب: عواید وقف باید زیر نظر متولی شرعی در جهت وقف صرف شود و تغییر آن جایز نیست.
استفتاء: واقف فردی را به عنوان متولی بعد از خود در وقف نامه انتخاب می کند، قبل از واقف متولی تعیین شده فوت می کند، واقف با تغییر تولیت مجدد در کلیه اموال خود تغییر به عمل می‌آورد و اولاد منحصر به فرد متولی فوت شده اقرار و اعتراف به صحت تولیت شخص دوم از ناحیه واقف را می نماید
۱- آیا تغییر تولیت در موقوفه توسط واقف خلاف شرعی می باشد یا خیر؟
۲- در صورتی که بودجه موقوفه ای از درآمد دکاکین به عنوان دهه عزاداری موجود باشد ولی تکیه یا حسینیه مورد نظر فاقد آب و برق و گاز کشی و تعمیرات درب و پنجره باشد آیا جهت نگهداری موقوفه و تأمین مایحتاجات آن می توان از بودجه روضه خوانی استفاده نمود یا خیر؟
۳- اعیانی ملک مسکونی وقفی جهت عزاداری دهه عاشورا از طرف واقف مشخص می شود. در صورت از بین رفتن اعیانی می توان بر خلاف نظر واقف در آن مکان مسجد بنا نمود یا خیر؟
۴- آیا متولی بر حسب قانون می تواند برای خود نائب التولیه انتخاب کند یا برابر وکالت بلاعزل به دیگری اختیار امورات را بدهد یا خیر؟
جواب:
١- واقف در فرض سؤال پس از موت متولی، نمی تواند متولی دیگری تعیین نماید و باید به حاکم شرع رجوع نماید و او متولی نصب نماید.
٢- در فرض سؤال صرف درآمد در غیر جهت عزاداری جائز نیست.
٣- اگر زمین وقف نبوده پس از خراب شدن اعیانی اختیار آن با واقف یا ورثه او می باشد.
٤- متولی حق واگذاری تولیت به غیر را ندارد مگر اینکه در وقف این حق برای او تعیین شده باشد بلی در صورتی که شرط مباشرت نشده می تواند در انجام بعضی از امور که وظیفه اوست، وکیل بگیرد.
کمک به زوار امام رضا(علیه السلام) از محل عواید مربوط به زوار امام حسین(علیه السلام)
استفتاء: موقوفه ای است که مصرف آن کمک به زواری است که عازم کربلای معلی باشند. به لحاظ اینکه سال ها است مصرف این موقوفه معطل مانده، مستدعی است اجازه فرمایند از باب اقرب به نظر واقف عواید مذکور موقتاً به زوار امام رضا (علیه السلام) کمک شود.جواب: با امکان عمل به وقف ولو به مصرف در زواری که فعلاً به کربلا مشرف می شوند (در صورت موافقت با جهت وقف) نباید تغییر دهند.
شرط مصرف عواید موقوفه
استفتاء: در ایام سابق یک عده مؤمنین این ده یک امام بارگاه( حسینیه) کوچک بنا نموده اند بعد از چند سال چون ده وسعت پیدا نموده و مردم هم زیاد شدند، مؤمنین همین ده در محله دیگری یک حسینیه دوم که وسیع تر است بنا نمودند سال های سال می گذرد که در هر دو حسینیه در ایام محرم و غیره عزای امام حسین(علیه السلام ع) بر پا می کردند و می کنند.اما مردمان این ده می خواهند تمام مجالس و محافل دینی به صورت اجتماعی به اتفاق انجام دهند و صورت اتحاد و اتفاق که به نظر ما می رسد ازاین قبیل است که تمام متبرکات محرم در حسینیه دیگر که وسیع تر است ببریم و همین جا عزای حسینی را به انجام برسانیم و متبرکات دوباره تا سال آینده در همان حسینیه کوچک بگذاریم، ولکن مسأله این است هر حسینیه یک موقوفه خصوصی دارد از قسم زمین و دکانات آیا مردمان ده می توانند از منافع موقوفات هر دو حسینیه مشترکاً صرف در مجالس سیدالشهداء(علیه السلام) ارواحنا له الفداء اجتماعی به صورت انفاق و اتحاد صرف در انتظام و مصارف مجالس صرف نمود یا نه؟ حال اینکه هیچ یک از دو حسینیه از مقصد وقف مثل مرثیه حسینی و مجالس و محافل خالی نمی ماند.
جواب: موقوفه هر حسینیه باید صرف در همان حسینیه بشود، و اگر برای عزاداری است باید صرف در عزاداری شود، و صرف در خلاف آن جایز نیست و در هر صورت اولی و احوط آن است که در هر دو حسینیه عزاداری کنند.
مصرف عواید وقف در غیر جهت وقف
استفتاء: آیا می توان از محل درآمدهای حاصله از موقوفاتی که طبق نظر واقف می بایستی جهت برگزاری مجالس سوگواری حضرت ابا عبدالله الحسین(علیه السلام) در ماه محرم و صفر هزینه شود مبلغی را بابت دیه و خون بهای متولی و اولاد واقف هزینه نمود؟جواب: عواید وقف باید در جهت وقف صرف شود و صرف در غیر آن جایز نیست.
استفاده عموم مردم از عواید وقف خاص
استفتاء: اگر مکانی برای تعلیم و تحصیل علوم دینیه وقف شده باشد، آیا با وجود طلاب مشغول به تحصیل در آن مکان، جایز است افراد عادی و مسافران از امکانات آنجا استفاده نمایند؟جواب: اگر آن مکان وقف خصوص طلاب علوم دینی و یا به منظور تدریس و تحصیل علوم دینی در آن باشد، جایز نیست دیگران از آنجا استفاده کنند.
تغییر مصرف عواید موقوفه
استفتاء: تعداد ۱۹ اصله درخت نخل به عنوان وقف سید الشهداء امام حسین(علیه السلام) جهت روضه خوانی وقف گردیده که درآمد آن طبق روال برای روضه خوانی مصرف می گردیده، اکنون به جهاتی در نظر است که مبلغ درآمد را در غیر از روضه خوانی از قبیل طعام، و یا سایر مصارف در راه امام حسین(علیه السلام) خرج نماییم، آیا شرعاً جایز است یا خیر؟جواب: اگر وقف با قبض متولی شرعی تمام شده باشد نمی توانید تغییر دهید.
استفتاء: توقیراً برخی از متصرفین موقوفات افراد فقیر و بی بضاعت و عیالوار و بعضاً از خانواده محترم شهداء و ایثارگران هستند.آیا اداره اوقاف می تواند بنا به دلائل فوق طلب موقوفه را در غیر جهت نظر واقف در حق چنین افرادی ببخشد؟ و یا در مال الاجاره موقوفه در این رابطه تخفیفی قائل شود؟
جواب: از وقف باید در همان جهت وقف استفاده شود و تغییر ندهند.
استفتاء: طبق چند فقره وقف‌نامه قسمتی از آب موقوفه به ترتیب وقف بر شرب منازل گردیده.
آیا فرد یا سازمان غیر از متولی شرعاً می تواند در موقوفه دخل و تصرف کند و امتیاز آب به افراد غیر از نظر واقف بفروشد یا خیر؟
آیا متولی یا اداره اوقاف یا هر مقام دیگر شرعا می تواند بدون رعایت تقدم و تأخر قبل از مشروب شدن چندین خانه مورد نظر واقف که موقوف علیهم اصلی هستند اجازه دهد؟
جواب: از وقف باید زیر نظر متولی شرعی و در جهت وقف استفاده شود و تغییر ندهند و فروش آب که وقف بر مصارف خاصه شده جایز نیست و باید به همان کیفیت وقف عمل شود و با فرض اعتبار ترتیب در وقف باید به ترتیب استفاده نماید و صرف آب موقوفه در غیر جهت وقف و خارج محدوده آن جایز نیست، و چنانچه در موضوع اختلافی باشد باید به دادگاه های ذیربط مراجعه شود.
استفتاء: در قریه ای یک دانگ آب صاحبش وقف کرده بود که برای درختانی که در کوچه و در حیاط ها و برای گل کاری و غیره جاری گردد از زمانیکه روستا لوله کشی آب شده است این آب بلا تکلیف شده و معلوم نیست به کجا می رود و اکنون اینجانب رفته ام و از اوقاف اجاره کرده ام و در ازاء بهای آن پول را به اوقاف پرداخت می کنم و این آب برای زراعت و برای درخت کاری به کار می برم آیا این آب برای بنده مباح است یا خیر؟
جواب: حکم کلی مسأله این است که اگر امکان استفاده از آب در همان جهت وقف باشد تغییر جایز نیست ولی مسأله خاص نیاز به رسیدگی دارد.
استفتاء: چشمه آب موقوفه ای وجود دارد که در طول سال های متمادی مورد استفاده مردم بوده است، آیا لوله کشی از آن به مکان های متعدّد و یا به منازل شخصی جایز است؟
جواب: اگر کشیدن لوله از آن، تغییر وقف و یا انتفاع درغیر جهت وقف نباشد و مانع استفاده بقیّه موقوف علیهم از آب آن نشود، اشکال ندارد والاّ جایز نیست.
استفتاء: آبی است که ۱/۷ آن وقف مسجد و امامزاده می باشد که درآمد و وجه الاجاره آن صرف تعمیرات مسجد و امامزاده بشود آیا جایز است (بدون در نظر گرفتن وجه الاجاره) آن آب را به خانه های روستائی و یا شهری لوله کشی کرد یا خیر؟
جواب: بدون مراعات مصلحت و جهت وقف و نظر متولی شرعی جایز نیست.
استفتاء: اگر مردم و یا متولیان وجه الاجاره را عادلانه در نظر بگیرند و آن را در همان مسجد و یا امامزاده خرج نمایند وضو گرفتن و غسل کردن و تصرف نمودن در آن آب جایز است یا خیر؟
جواب: باید به نظر متولی شرعی و مراعات مصلحت و جهت وقف عمل شود.
استفتاء: اگر مردم و یا متصدیان لوله کشی به طور عمومی و دسته جمعی به این کار اقدام نکردند ولی عده ای به طور انفرادی بینهم و بین الله وجه الاجاره عادلانه ای نسبت به مصرف خود در نظر بگیرند و آن را به هیئت رسیدگی امور مسجد و یا امامزاده بدهند که در تعمیرات آنها مصرف شود آیا در اینصورت تصرف آن عده در آن آب جایز است یا خیر؟
جواب: حکم همان است که در مسأله قبل گفته شد و غیر از آن اشکال دارد.
استفتاء: قناتی بر مدار ۱۷ شبانه روز جاری می باشد که مجاری دو شبانه روز آب و اراضی آن وقف می باشد بقیه متعلق به خورده مالکین از کشاورزان محلی می باشد آیا شرعاً جایز است که افرادی بدون رضایت مالکین و متولیان موقوفه و اولیاء صغیران در مظهر قنات مزبور اقدام به احداث استخر شنا بنمایند با عنایت به آنکه در فصل تابستان و هوای گرم قهراً آب در داخل استخر تبخیر شده و باعث ضایعات می شود.
جواب: بدون رضایت تمامی صاحبان آب و اولیاء صغار و متولیان وقف جایز نیست.
استفتاء: یک شبانه روز آب وقفی از قنات یک روستا در مسیر مشخص عبور کرده وقف بر شرب چندین خانه در انتها به سمت آستان مقدس جاری هر قدر و هر کجا که برسد مشروب شود.
تعدادی از افراد موقوف علیهم در طول سال در خانه هایشان ساکن هستند و عده ای بیشتر اوقات سال سکونت ندارند. آیا آنهائی که ساکن نیستند می توانند با معرفی خودشان به عنوان مالکین آب، این آب را از مجرا انداخته آن را به شبکه لوله کشی روستا که در خارج محدوده موقوف علیهم می باشد واگذار نمایند، تا شرب دیگر منازل هم مورد استفاده قرار گیرد؟
آیا فرد یا سازمانی شرعاً می تواند در این آب وقفی دخل و تصرف کرده؟ باعث قطع جریان آب شده شق النهر کند و این آب را از طریق شبکه لوله کشی روستا به افراد ذیحق و خارج از نظر واقفین، با اخذ آب بهاء بفروشند؟
آیا متولی یا اداره اوقاف یا هر مقام دیگری شرعاً می تواند بر خلاف وقف‌نامه این آب را در خارج از محدوده موقوف علیهم برای شرب دیگر منازل که واجد شرایط نیستند مورد استفاده قرار دهد، اگر چنین کردند تکلیف شرعی ساکنین آن منازل چه خواهد بود؟
جواب: حکم کلی مسأله روشن است که تغییر و تبدیل وقف و ممانعت از عمل طبق وقف نامه جائز نیست لکن موضوع خاص نیاز به رسیدگی دارد که موکول است به محاکم قضائی.
استفتاء: در اراضی موقوفه مبادرت به حفر چاه و یا زهکشی جهت استحصال آب گردیده، بین متولی موقوفه و اهالی محل اختلاف است که آیا آب استحصالی متعلق به مردم است یا موقوفه؟
جواب: حکم کلی مسأله روشن است که هر گونه تصرف در موقوفه باید در جهت وقف و زیر نظر متولی باشد ولی مسائل اختلافی باید در محاکم حل و فصل شود.
استفتاء: آب موقوفه در این شهر وقف بر پر نمودن حوض انبارها و آبیاری درختان و حوض های خانگی در منطقه بوده است این آب اکنون در اجاره عده ای از کشاورزان بوده و با قیمتی ارزان تر از قیمت کارشناسی موجود شرب می شود اکنون که حوض انبارها کم و درختان توسط شهرداری آبیاری می شود، ۱- آیا تغییر کاربری آب از موارد پرکردن حوض انبارها و آبیاری درختان و غیره به کاربری کشاورزی اشکال شرعی ندارد؟ ۲- آیا می توان این آب را به قیمت ارزان واگذار کرد یا لازم است با نظر کارشناسی تعیین اجاره بهاء شود؟ ۳- از آنجائی که این آب وقف بر محله ای به نام قصبه شهر شده است آیا می توان این آب را در خارج از محدوده قصبه شهر به افرادی غیر ساکن در قصبه شهر جهت مصارف کشاورزی اجاره داد؟ ۴- درآمد حاصل از این آب با توجه به آبیاری درختان توسط شهرداری و نبودن آب انبارهای زیاد در چه مواردی لازم است هزینه شود؟ ۵- برخی از کسانی این آب را مدت چندین سال اجاره دارند از پرداخت اجاره خودداری کرده و خود را ذی حق می دانند و به نرخ کارشناسی روز راضی نمی شوند آیا تملک آب این موقوفه به مدت چندین سال حقی را متوجه آنان می سازد یا در پایان هر سال اداره محترم اوقاف و امور خیریه لازم است تمدید قرار داد نموده و اجاره بهاء جدیدی تنظیم نماید؟
جواب: از وقف باید زیر نظر متولی شرعی در جهت وقف استفاده شود و تغییر ندهند بلی اگر استفاده در جهت وقف به هیچ وجه ممکن نباشد می توانند در مطلق خیرات از آن استفاده کنند.
استفتاء: لطفاً نظر مبارک را در رابطه با مسأله ذیل بیان فرمایید: آبی است موقوفه جهت شرب محلی که توسط آب انبارهایی مشروب می شده ولی در زمان فعلی آب انبارهای مذکور کمتر قابل استفاده است و چه بسا بخش عمده آن آبها توسط بعضی جهت کشاورزی استفاده می شود، با توجه به کثرت نفوس آن اهالی و ساخت منابع جدید الاحداث و کمبود آب جهت شرب آیا اجازه می فرمایید که آب مذکور به منابع برده شود برای شرب تمام اهالی و آیا می توان از آب مذکور جهت استحمام استفاده نمود یا خیر؟
جواب: اگر برای آشامیدن وقف شده است باید در همان جهت صرف شود و ذخیره آن در منابع جدید مانعی ندارد.
استفتاء:
١- شخصی در وصیت خود چنین نوشته است که چهل من زمین به انضمام دو ساعت آب وقف است که همه ساله مال الاجاره آن در ایام عاشورا و در تکیه مصرف عزاداری حسینی شود. پسر او بعد از فوت موصی و واقف چون نمی دانستند به مصرف غیر موقوف علیهم خرج کردند آیا این مدت را ضامنند یا خیر؟
٢- زمینی وقف بر ایام عاشورا و دهه صفر شد و متولی آن هم معین شده اما مستأجر بدون اجازه متولی عواید را در جای دیگر خرج کردند آیا در این مدت که به جای دیگر خرج کردند ضامنند یا خیر؟
جواب: اگر عواید وقف در غیر جهت وقف صرف شده ضمان دارد و حکم در هر دو مسأله همین است.
استفتاء: دهات و مزارع موقوفه خاص براساس قوانین و مقررات اصلاحات ارضی به زارعین صاحب نسق واگذار گردیده و در نتیجه نحوه پیاده کردن و شیوه کاربرد نظر واقف کاملاً تغییر داده شده و اصولاً عمل به وقف نیز منتفی گردیده عواید وقف باقی نمانده و متولی نیز ممنوع المداخله شده بدین ترتیب تقاضا می شود نظریه شرعی حضرتعالی را در رابطه ماده واحده قانون ابطال اسناد فروش رقبات آب و اراضی موقوفه مصوب 28/1/63 که مقرر می دارد از تصویب این قانون کلیه موقوفاتی که بدون مجوز شرعی به فروش رسیده یا به صورتی به مالیکت درآمده باشد به وقفیت خود بر می گردد و اسناد مالکیت صادر شده باطل و از درجه اعتبار ساقط است و اینکه برخی ادارات ثبت سال هاست از تاریخ تصویب قانون مزبور اقدام به ابطال اسناد صادر نمی نمایند و ضرر و زیان بسیاری به منافع موقوفه وارد می شود اعلام فرمایند.
جواب: وقف قابل تبدیل و تغییر و واگذاری و خرید و فروش نیست و امور ذکر شده موجب خروج وقف از وقفیت نمی شود و صادر کردن سند مالکیت برای زمین موقوفه جایز نیست و اعتبار ندارد و هر مقدار از اجرت و منافع وقف مطابق نظر واقف صرف نشده ضامن هستند و باید بپردازند و هرگونه تصرف در وقف باید زیر نظر متولی شرعی و صلاح وقف باشد و در غیر اینصورت حکم غصب را دارد.
استفتاء: درآمد حاصله از زمینی زراعی وقف بزرگداشت و برپائی مراسم عزاداری سرور شهیدان حضرت ابا عبدالله الحسین(علیه السلام) گردیده و هزینه کرد فوق نیز طی دهها سال در محلی خاص انجام پذیرفته است. قابل ذکر است که در متن وقف نامه محل خاصی ذکر نگردیده است، آیا می توان نسبت به تغییر محل هزینه اقدام نمود و یا اینکه عمل دهها سال گذشته موجب الزام بر ادامه روال ماضی خواهد شد.
جواب: اگر معلوم نیست که برای خصوص آن محل وقف شده و وقف‌نامه مطلق است می توانند در جای دیگر صرف در عزاداری کنند، هر چند احوط ادامه همان روال گذشته است.
.jpg "احکام مصرف عواید و منافع موقوفه مطابق نظر مقام معظم رهبری")
۵- نحوه مصرف عواید مجهول المصرف
هزینه کردن عواید موقوفات مجهول المصرف
استفتاء: اگر وقفی بودن زمین محرز باشد ولی جهت وقف معلوم نباشد، ساکنین و زراعت کنندگان در آن زمین چه تکلیفی دارند؟جواب: اگر زمین موقوفه، متولّی خاص داشته باشد، واجب است تصرّف کنندگان به او مراجعه کنند و زمین را از او اجاره نمایند و اگر متولّی خاصی نداشته باشد، ولایت بر آن با حاکم شرع است و تصرّف کنندگان باید به وی مراجعه نمایند و اما نسبت به مصرف درآمد وقف که متردّد بین محتملات است، اگر محتملات متصادق و غیرمتباین باشند مثل سادات و فقرا و علما و اهل فلان شهر، واجب است درآمد وقف در قدر متیقّن آنها مصرف شود، ولی اگر احتمالات، متباین و غیر متصادق باشند، در این صورت اگر محصور در امور معیّنی باشند، واجب است مصرف وقف با قرعه معیّن شود و اگر احتمال بین امور غیرمحصوره باشد، در صورتی که بین عناوین یا اشخاص غیر محصوره باشد مثل اینکه بدانیم زمین موقوفه وقف بر ذرّیه است ولی ندانیم که ذرّیه کدام شخص از اشخاص غیر محصوره مراد است، در این صورت منافع وقف در حکم مجهول المالک است و واجب است به فقرا صدقه داده شود، ولی اگر احتمال بین جهات غیر محصوره باشد مثل اینکه مردد بین وقف برای مسجد یا زیارتگاه یا پل یا کمک به زائران و مانند آن باشد، در این صورت واجب است درآمدهای وقف به شرط عدم خروج از آن محتملات در امور خیریه مصرف شود.
نحوه تقسیم عواید موقوفه
استفتاء: اگر در وقف بر ذرّیه، علم به چگونگی تقسیم منافع وقف بین موقوف علیهم نباشد، آیا در این قبیل موارد واجب است تقسیم بر اساس قانون ارث باشد یا بطور مساوی؟جواب: اگر در وقف بر ذرّیه معلوم نباشد که وقف بر افراد بطور مساوی بوده یا با رعایت تفاوت بین ذکور و اناث بر اساس قانون ارث است، حمل، بر وقف بر افراد بطور مساوی شده و درآمدهای وقف هم بین ذکور و اناث در هر طبقه ای بطور مساوی تقسیم می شود.
۶- احکام مرتبط با عواید
اعیان احداث شده از محل عواید وقف
استفتاء: واقف در وقف‌نامه قید نموده از درآمد رقبه موقوفه هزینه عزاداری و ساختمان حسینیه شود و مبالغی از درآمد موقوفه هزینه ساختمان شده است حال حسینیه قسمتی از موقوفه می باشد یا خیر؟جواب: ساختمان احداثی از درآمد رقبه موقوفه نیز حکم وقف را دارد.
استفتاء: شخصی از محل درآمد و عواید موقوفه و از محل واگذاری حقوق استیجاری املاک آن، مبادرت به احداث اعیان بر روی عرصه ی متعلق به ثلث که وقف نبوده، نموده است و ملک و اعیان مورد بحث را ابتداءً به تصرف موقوف علیهم نیز داده است، نظر حضرتعالی را در خصوص اعیان مورد بحث و اینکه متعلق به چه شخصی می باشد بیان فرمایید.
جواب: اگر شرعاً مجاز به صرف درآمد موقوفه در احداث بنای اعیانی دیگر بوده، آن اعیانی احداثی حکم وقف را دارد که باید درآمد آن در همان جهت وقف موقوفه ی اولی صرف شود.
معیار در محاسبه میزان منافع موقوفه
استفتاء: اگر زمینی مثلاً به صورت خشکی بوده و با تلاش متصرفین اکنون به صورت آبی درآمد که منافع بیشتری دارد و یا اینکه زمین آبی و خشکی منافع فعلی بیشتری نسبت به سال های قبل دارد آیا عواید ۱/۶ آن که حق موقوفه است بر اساس منافع فعلی آن لحاظ می گردد و یا بر اساس منافع قبلی و قدیم آن؟جواب: در فرض سؤال منافع فعلی میزان است.
مصرف اجاره بهاء در جهت وقف توسط مستأجر
استفتاء: سه دانگ از شش دانگ اراضی روستا وقف امور خیریه و اولاد واقف می باشد بدین صورت که واقف خواسته است از محل درآمد کشت و زرع مقداری صرف امور خیریه گردیده و مازاد آن بین اولادش تقسیم شود. مدتی است آب قنات خشکیده و فقط اراضی آن باقیست و از چاه عمیق استفاده می شود و اولاد واقف ملک را بین خودشان تقسیم نموده اند و بعضی سهم خود را به دیگران فروخته اند و اراضی وقف در حال مشاع است و تفکیک شده نیست.حال اگر کسی بخواهد مسئولیت شرعی نداشته باشد.
آیا می تواند اجاره آن مقدار از اراضی موقوفه را که یقین دارد متصرف می باشد شخصاً صرف امور خیریه مندرج در وقف‌نامه بنماید؟
جواب: با نظر متولی شرعی و با نبود شخص خاص حاکم شرع و مراعات مصلحت و جهت وقف مانع ندارد.
استفتاء: آیا می تواند اجاره آن را در اختیار اداره اوقاف شهرستان بگذارد تا در راه اهداف وقف مصرف شود؟
جواب: میزان نظر متولی شرعی و مراعات مصلحت و جهت وقف است.
استفتاء: آیا می تواند عین آن مقدار اراضی را در اختیار اداره اوقاف بگذارد؟
جواب: اگر متولی خاص ندارد مانع ندارد.
استفتاء: آیا می تواند وقف‌نامه ای به نام خود از طرف واقف اصلی با همان شرایط تنظیم نماید؟
جواب: تنظیم وقف‌نامه باید مطابق وقف باشد و در همه موارد باید مراعات نظر متولی شرعی و مصلحت و جهت وقف بشود.
استفاده از وقف در غیر جهت وقف
استفتاء: حدود ده سال پیش مبلّغ روحانی در منزل میزبان خود مسأله وضعیت معیشتی آقایان اهل علم در قم را مطرح و سپس میزبان محترم تصمیم به وقف مؤبد ملکی را می نماید تا از عایدات آن به روحانیون بی بضاعت و یا کم بضاعت کمک شود سپس با تشکیل جلسه ای در حضور امام جمعه وقت بنا براین گذارده می شود که این ملک وقف روحانیون مستقر در یک مدرسه خاص باشد. و با صلاحدید هیئت امناء آن مدرسه مصرف گردد حال با توجه به اینکه عایدات این موقوفه در قم طبق نظر واقف مصرف نمی شود بلکه در کارهای دیگر مصرف می شود از جمله ساختمان سازی و صرف مکتب خواهران و از طرفی نیز مدرسه موصوف پس از چندین سال متروکه بودن مجدداً فعال شده و بیش از پنجاه طلبه شبانه روزی در آن به تحصیل علوم دینی اشتغال دارند و با توجه به اینکه این مدرسه در حال حاضر شعبه ای از حوزه علمیه قم می باشد و واقف نیز در قید حیات بوده و به این نحوه مصرف رضایت بیشتری دارد آیا جایز است این ملک با نظر واقف آن، وقف بر این مدرسه شود یا خیر؟جواب: از وقف باید در جهت وقف استفاده شود و تغییر وقف جایز نیست.
استفتاء: شخصی در حدود ۷۰ سال قبل مقداری از آب و ملک محل زندگی خود را وقف زائرین عتبات و عالیات و زوار حضرت رضا(علیه السلام) به صوابدید متولی نموده است و متولی آن فرزندان وی و پس از آن اولاد ذکور نسل به نسل و در صورت انقراض حاکم شرع باید عمل نمایند پس از فوت واقف و یک نسل بعد کسی عهده دار تولیت نشده و به صورت اجاره به اشخاص داده شده و اداره اوقاف سرپرستی می نماید سؤال اینجاست آیا درآمد مربوطه باید به زوار خود محل داده شود و یا عمومیت برای سایر نقاط کشور دارد و آیا مسئول اوقاف شهرستان متولی هم محسوب می شود یا نه و ممکن است به صلاحدید مسئول اوقاف شهرستان درآمد صرف جایزه برای قراء مسابقه قرآن و غیره گردد؟
جواب: با فرض اینکه واقف مصرف منافع موقوفه را به زوار محل اختصاص نداده باشد و وقف‌نامه هم به زوار اهل محل منصرف نباشد، عمومیت دارد و اگر وقف متولی شرعی خاص دارد هر گونه تصرف در وقف باید زیر نظر او باشد.
منبع: کتاب استفتائات مقام معظم رهبری در باب وقف، سازمان چاپ و انتشارات سازمان اوقاف و امور خیریه
